Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów

Abstract

Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów Attitudes towards aggression and the perception of the sources of self-efficacy in prisoners Osadzeni często przejawiają agresywne zachowania, które mogą być wynikiem stresu, frustracji czy też próby dominacji w środowisku więziennym. W związku z tym, zarządzanie agresją w więzieniach wymaga skutecznych strategii ich zapobiegania oraz odpowiednich programów służących redukowaniu tego zjawiska. Celem artykułu jest sprawdzenie, jakiego rodzaju związki zachodzą między nasileniem wymiarów konstytuujących postawę wobec agresji u osób pozbawionych wolności a spostrzeganymi źródłami własnej skuteczności. Badania przeprowadzone zostały na grupie 120 więźniów odbywających karę pozbawienia wolności w jednostkach penitencjarnych na terenie Okręgi Lubelskiego SW. Prze-prowadzone analizy empiryczne wykazały, że emocjonalny aspekt postawy wobec agresji koreluje w istotny sposób ze spostrzeganiem osobistych sukcesów i porażek, nasileniem odczuwanego stresu oraz perswazjami ze strony innych osób. Nasilenie poznawczego wymiaru postawy wobec agresji w istotny sposób współwystępuje z natężeniem odczuwanego stresu i spostrzeganych sukcesów, nasilenie wymiaru behawioralnego zaś-z poziomem doświadczanego stresu. Słowa kluczowe: źródła poczucia własnej skuteczności, sukcesy, porażki, nasilenie stresu, perswazje ze strony innych, wymiary postawy wobec agresji, więźniowie

Full text

231
Adrian Gęca
Mateusz Mikołajczak
Mirosław Kalinowski
Beata Maria Nowak
Iwona Niewiadomska
Postawy wobec agresji a spostrzeganie
źródeł własnej skuteczności u więźniów
Attitudes towards aggression and the perception
of the sources of self-efcacy in prisoners
Osadzeni często przejawiają agresywne zachowania, które mogą być
wynikiem stresu, frustracji czy też próby dominacji w środowisku wię-
ziennym. W związku z tym, zarządzanie agresją w więzieniach wymaga
skutecznych strategii ich zapobiegania oraz odpowiednich programów
służących redukowaniu tego zjawiska. Celem artykułu jest sprawdzenie,
jakiego rodzaju związki zachodzą między nasileniem wymiarów konsty-
tuujących postawę wobec agresji u osób pozbawionych wolności a spo-
strzeganymi źródłami własnej skuteczności. Badania przeprowadzone
zostały na grupie 120 więźniów odbywających karę pozbawienia wolności
w jednostkach penitencjarnych na terenie Okręgi Lubelskiego SW. Prze-
prowadzone analizy empiryczne wykazały, że emocjonalny aspekt posta-
wy wobec agresji koreluje w istotny sposób ze spostrzeganiem osobistych
sukcesów i porażek, nasileniem odczuwanego stresu oraz perswazjami
ze strony innych osób. Nasilenie poznawczego wymiaru postawy wobec
agresji w istotny sposób współwystępuje z natężeniem odczuwanego
stresu i spostrzeganych sukcesów, nasilenie wymiaru behawioralnego
zaś – z poziomem doświadczanego stresu.
Słowa kluczowe: źródła poczucia własnej skuteczności, sukcesy, poraż-
ki, nasilenie stresu, perswazje ze strony innych, wymiary postawy wobec
agresji, więźniowie
Law • Education • Security, nr 122, Warszawa 2024
DOI: 10.52694/ThPSR.122.11

232
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
Inmates often exhibit aggressive behaviours, which may stem from
stress, frustration, or attempts to establish dominance in the prison en-
vironment. Therefore, managing aggression in prisons requires effective
preventive strategies and appropriate therapeutic programs. The aim
of the article is to examine the relationships between the intensity of
dimensions constituting the attitude towards aggression in incarcerated
individuals and their perceived sources of self-efcacy. The study was
conducted on a group of 120 prisoners incarcerated in a correctional
facility in the Lublin Voivodeship, Poland. The obtained results indicated
that the emotional aspect of the attitude towards aggression signicantly
correlates with the perception of personal successes and failures, the
intensity of experienced stress, and persuasion from others. The cognitive
and behavioural dimensions also show positive correlations, but only
partially in specic dimensions of perceived self-efcacy sources – the
cognitive dimension with the intensity of success and stress, the behav-
ioural dimension with the intensity of stress.
Key words: sources of self-efcacy, successes, failures, intensity of
stress, persuasion from others, dimensions of the attitude towards ag-
gression, prisoners.
Wprowadzenie
W artykule będą analizowane zależności między wymiarami po-
stawy wobec agresji a spostrzeganiem źródeł własnej skuteczności u osób
odbywających karę pozbawienia wolności. Z tego powodu zostaną krótko
przedstawione zagadnienia teoretyczne, które stanowią krótką charakte-
rystykę wymienionych zmiennych.
Na gruncie psychologii dominują trzy ujęcia agresji: 1) jako we-
wnętrzny stan emocjonalno-motywacyjny jednostki (np. w postaci takich
stanów psychicznych, jak irytacja, złość, gniew) oraz bardziej trwałych
motywacji (np. chęć szkodzenia, nienawiść, wrogość); 2) jako szczególny
rodzaj interakcji społecznych miedzy jednostkami i/lub małymi grupami
społecznymi (agresja interpersonalna); 3) jako zmienna o charakterze
osobowościowym1.
1 I. Niewiadomska, J. Chwaszcz, S. Mamcarz, Aggressive behaviours of the elderly: legal and psychological
aspects, Commission of Legal Sciences Polish Academy of Sciences” 2021, nr 1, s. 275–287, https://doi.
org/10.32084/tekapr.2021.14.1-23.

233
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
Przykładem psychologicznej denicji analizowanego zjawiska jest
stwierdzenie, że agresją można nazwać każdą formę zachowania, której
celem jest wyrządzenie szkody lub spowodowanie obrażeń innej żywej
istocie, motywowanej do uniknięcia takiego potraktowania. Przyjęcie tak
szerokiej denicji umożliwia znalezienie wspólnej płaszczyzny dla róż-
nych typologii zachowań agresywnych – m.in. ze względu na modalność
reakcji (agresja werbalna – agresja zyczna), jakość reakcji (działanie
brak działania), bezpośredniość (agresja pośrednia – agresja bezpośred-
nia), widoczność (agresja jawna – agresja ukryta), wzbudzenie (działanie
niesprowokowane – działanie odwetowe), ukierunkowanie na cel (agre-
sja wroga – agresja instrumentalna), typ szkody (zyczne – psychiczne),
trwałość konsekwencji (przejściowe skutki agresji – długotrwałe konse-
kwencje agresji), zaangażowane obiekty społeczne (jednostki agresywne
– grupy agresywne)2.
Postawa (attitude) wobec agresji odzwierciedla stan psychicznej
gotowości, zorganizowany przez doświadczenie, który wywiera wpływ
na reakcje jednostki w stosunku do jej przedmiotu. W postawie wobec
agresji można wyodrębnić trzy wymiary: 1) poznawczy – względnie
trwałą organizację przekonań na temat tego zjawiska, 2) emocjonalny
– uczucia dotyczące działań agresywnych, 3) behawioralny – wzorce
zachowań towarzyszących agresji. Przedmiot postawy mogą stanowić
wszystkie obiekty, znajdujące się w psychologicznym świecie człowieka,
w tym również akty agresji. Wymiar emocjonalny postawy wobec agresji
oznacza pozytywny lub negatywny stosunek wobec jej przedmiotu. Cha-
rakter ustosunkowania poznawczego i emocjonalnego wywiera wpływ
na zachowanie, działając jako siła, która wzmacnia lub hamuje działania
o agresywnym charakterze3.
Kształtowanie postaw wobec agresji wyjaśniają czynniki opisywane
na gruncie społeczno-osobowościowej teorii uczenia się Alberta Bandury
– głównie mechanizm społecznego uczenia się i doświadczenia generują-
ce poczucie własnej skuteczności. W opisywanej koncepcji stwierdzono,
że agresywne zachowania podlegają takim samym procesom uczenia,
2 B. Krahe, Agresja, GWP, Gdańsk 2006, s. 17; I. Niewiadomska, R. Markiewicz, Nasilenie psychologicznego
syndromu agresji jako czynnik ryzyka czynów karalnych popełnianych przez nieletnich, [w:] M. Kuć, I. Niewia-
domska (red.), Kara kryminalna. Analiza psychologiczno-prawna, TN KUL, Lublin 2004, s. 147–148.
3 G. Allport, Osobowość i religia, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988; Z. Juczyński, Poczucie własnej
skuteczności – teoria i pomiar, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Psychologica” 2000, nr 4, s. 11–24;
I. Niewiadomska, Postawa, [w:] M. Chmielewski (red.), Leksykon duchowości katolickiej, RW KUL, Wyd.
„M”, Lublin-Kraków 2002, s. 648.

234
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
jak przyswajanie innych aktywności w ramach interakcji społecznych.
Mianowicie, wzmacniające znaczenie dla przyswojenia nowej aktywności
posiada obserwowanie osób będących modelami zachowania, przy jed-
noczesnym występowaniu nagród i braku kar za obserwowane działanie4.
W procesie modelowania społecznego istotne funkcje pełnią również
procesy uwagi, pamięci, motywacji i motoryki. Dzięki nim dochodzi bo-
wiem do zaobserwowania wzorca zachowania, zrozumienia jego sensu,
zapamiętania, powtarzania oraz do modykowania przyswojonych dzia-
łań adekwatnie do zmieniających się okoliczności5.
Wymienione prawidłowości odzwierciedla eksperyment przedszkol-
ny, który został przeprowadzony przez zespół Bandury. Eksperyment
polegał na tym, że dzieci obserwowały, jak wobec przyniesionej lalki
dorosła osoba (stanowiąca model zachowania) przejawiała różne rodzaje
agresywnych zachowań. Po obserwacji zachowań modela, dzieci zostały
podzielone na trzy grupy. W pierwszej grupie wychowawca nie skomen-
tował agresywnego zachowania, w drugiej – osoba będąca modelem za-
chowania zastała nagrodzona, zaś w trzeciej – ukarana. Po zakończeniu
tej części eksperymentu zaczęto obserwować dzieci. W pierwszej zbio-
rowości zauważono pojawiające się akty agresji, w drugiej – zauważono,
że agresywnych zachowań było znacząco więcej w stosunku do pierwszej
grupy (dzieci wymyślały coraz bardziej okrutne formy znęcania się nad
lalką), zaś w trzeciej – działania agresywne miały sporadyczny charakter6.
Odnosząc się do wyników przedstawionego eksperymentu, w literaturze
przedmiotu są formułowane trzy wioski. Pierwszy z nich podkreśla zna-
czenie społecznego uczenia się agresywnych zachowań, drugi – zjawisko
desensytyzacji/braku wrażliwości w stosunku do wstępowania u oar ne-
gatywnych skutków przejawianych aktów agresji (m.in. bólu zycznego,
cierpienia psychicznego, krzywdy, śmierci), trzeci zaś – występowanie
decytów emocjonalnych u osób preferujących akty agresji (m.n..: za-
hamowanie zdolności współczucia, chłód emocjonalny, widoczny brak
empatii)7.
4 A. Bandura, Teoria społecznego uczenia się, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007; A. Bandura, Social cognitive
theory: An agentic perspective, “Annual Review of Psychology” 2001, nr 52, s.121–153.
5 A. Bandura, Social cognitive theory of personality, [w]: L. Pervin, O. John (red.), Handbook of personality:
Theory and research, Guilford Press, Nowy York 1999, s. 154–196.
6 A. Bandura, Aggression. A social learning analysis, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1973; A. Bandura,
Social cognitive theory: An agentic perspective. “Annual Review of Psychology” 2001, nr 52, s. 121–153.
7 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1995, 310–311; W. Poznaniak, Psychospołeczne
skutki przemocy występującej w grach elektronicznych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2001,
nr 63(1–2), s. 205–219.

235
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
Drugi aspekt przyswajania i/lub preferowania zachowań agresywnych
na gruncie koncepcji Bandury jest związany ze zjawiskiem regulacji po-
stępowania poprzez występowanie mechanizmu doświadczania skutecz-
ności własnych zachowań. Na gruncie opisywanej teorii pojęcie poczucia
własnej skuteczności (self-efacacy) stanowi kluczową zmienną z tego
względu, że odnosi się do przekonania, które umożliwia człowiekowi
radzenie sobie z aktualnymi problemami oraz skłania do podejmowania
działań w przyszłych i/lub nieprzewidywalnych sytuacjach, które generują
stres8. Wysokie poczucie własnej skuteczności umożliwia traktowanie sy-
tuacji trudnych w kategoriach wyzwań z tego względu, że wiara we własną
skuteczność motywuje do podejmowania wyzwań, wkładania wysiłku w re-
alizację zadań, generowania pozytywnych emocji w sytuacjach trudnych,
wytrwałości, umiejętności radzenia sobie z przeszkodami/porażkami oraz
zapewnia wysoką tolerancję na doświadczany stres9.
Na przekonanie o własnych możliwościach wpływają różne czynniki,
które są określane jako źródła poczucia własnej skuteczności .in.in. do-
świadczenia pomocowe (obserwacja innych oraz wiedza o tym jak dane
zachowanie jest skuteczne), perswazje werbalne ze strony otoczenia
(potwierdzające zaradność oraz wartość i właściwy kierunek podjętego
działania), stany zjologiczne towarzyszące wykonywaniu z.in. (m.in.
odczuwanie napięcia stresowego), osiągnięcia w działaniu (odnoszone
sukcesy lub porażki w wyniku zainicjowanych aktywności)10. Źródła spo-
strzegania samoskuteczności wchodzą w zakres autoregulacji zachowań,
która jest odpowiedzialna za stawianie celów, planowanie, monitorowa-
nie realizowanych zadań, określanie standardów osobistych oraz kontro-
lowanie podejmowanych aktywności w kontekście osiąganych korzyści11.
Podsumowując przedstawiane analizy teoretyczne, warto zwrócić uwa-
gę na to, że postawa wobec agresji może współwystępować ze spostrzega-
niem różnych źródeł własnej skuteczności, ponieważ wybór agresywnego
zachowania może świadczyć zarówno o chęci zrealizowania określonego
zamierzenia, jak również o frustracji wynikającej z braku możliwości
osiągniecia realizowanego celu12.
8 A. Bandura, Self-efacacy mechanism in psychological activation and health-promoting behavior [w:]
J. Madden (red.), Neurobiologry of learning, emotion and affect, Raven Press, New York 1991, s. 229–270.
9 A. Bandura, Self-efcacy: The Exercise of Control, Freeman, Nowy York 1997, s. 212–258.
10 A. Bandura, Social cognitive theory of personality.
11 A. Bandura, Self-efcacy mechanism in psychological activation and health-promoting behaviour.
12 A. Bandura, Social cognitive theory of personality.

236
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
Metodologia badań własnych
Problem i hipotezy badawcze. Celem prowadzonych analiz empirycz-
nych jest odpowiedź na następujące pytanie: Czy istnieją związki między
źródłami poczucia własnej skuteczności a wymiarami postawy wobec
agresji u osób osadzonych w zakładach karnych?
Dane z literatury przedmiotu stanowią podstawę do sformułowania
poniższych hipotez w ramach poszukiwania odpowiedzi na postawione
pytanie badawcze:
H1.: Istnieją istotne korelacje pomiędzy spostrzeganiem źródeł wła-
snej skuteczności a nasileniem wymiaru poznawczego postawy wobec
agresji u osób osadzonych w zakładach karnych.
H2.: U więźniów występują istotne statystycznie związki między spo-
strzeganiem źródeł własnej skuteczności a natężeniem wymiaru emocjo-
nalnego postawy wobec agresji.
H3.: Zaznaczają się istotne korelacje pomiędzy spostrzeganiem źró-
deł własnej skuteczności a nasileniem wymiaru behawioralnego postawy
wobec agresji u osób pozbawionych wolności.
H4.: Źródła spostrzegania własnej skuteczności stanowią predyktory
natężenia wymiarów postawy wobec agresji u osób odbywających sankcje
izolacyjne.
Procedura badań. Ankietyzację przeprowadzono w 2023 roku w jed-
nostkach penitencjarnych Lubelskiego Okręgu Służby Więziennej. Część
badań była prowadzona bezpośrednio przez uczestników seminarium
magisterskiego w ramach Centrum Studiów KUL przy Areszcie Śledczym
w Lublinie, a część kwestionariuszy była dystrybuowana przez funkcjo-
nariuszy SW. Osoby badane były poinformowane o celu prowadzonych
analiz, a ich uczestnictwo – anonimowe i dobrowolne.
Narzędzia pomiaru zmiennych psychospołecznych. Do testowania
postawionych hipotez zastosowano metryczkę oraz dwie metody pomiaru
zmiennych psychospołecznych. W metryczce zawarto pytania dotyczące
takich zmiennych, jak: wiek, płeć, sytuacja zawodowa, stan cywilny, stosu-
nek do wiary, wykształcenie, status społeczno-ekonomiczny, rodzaj popeł-
nionych przestępstw, czas pobytu w zakładzie karnym, liczbę orzeczonych
kar pozbawienia wolności, przynależność do subkultury, uczestnictwo
w oddziaływaniach terapeutycznych, klasykacja podgrupy więziennej.
Do badania spostrzeganych źródeł własnej skuteczności wykorzystano
Kwestionariusz Oceny Własnego Życia Iwony Niewiadomskiej. Pierwsza

237
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
część narzędzia służy do badania poziomu odczuwanego stresu poprzez
identykację występowania 7 rodzajów sytuacji problemowych w różnych
okolicznościach życia. Badani oceniają częstotliwość występowania tych
sytuacji na 5-stopniowej skali. Suma częstotliwości stresorodnych katego-
rii jest używana do obliczenia wskaźnika nasilenia stresu. Współczynnik
zgodności wewnętrznej αCronbacha (obliczony na grupie aktualnych
i byłych więźniów) wynosi 0,8313.
Druga część kwestionariusza służy do oceny występowania drugiego
źródła samoskuteczności – osiąganych sukcesów w 4 obszarach: osobi-
stym, rodzinnych, zawodowych i towarzyskich. Badani oceniają częstotli-
wość osiągania wymienionych sukcesów na 5-stopniowej skali. Suma ich
częstotliwości tworzy wskaźnik poczucia nasilenia aktualnych sukcesów.
Współczynnik zgodności wewnętrznej αCronbacha dla zbiorowości ak-
tualnych i byłych więźniów wynosi 0,8114.
Kolejna sekcja kwestionariusza skupia się na trzecim źródle poczu-
cia skuteczności poprzez pomiar odczuwanych porażek w 4 obszarach
funkcjonownaia: osobistym, rodzinnych, zawodowych i towarzyskich.
Współczynnik zgodności wewnętrznej αCronbacha na grupie więźniów
wynosi 0,8615.
W następnej części narzędzia, badani oceniają czwarte źródło poczu-
cia skuteczności w postaci natężenia perswazji ze strony otoczenia w 10
kategoriach. Współczynnik zgodności wewnętrznej αCronbacha (obliczo-
ny na grupie więźniów) dla wskaźnika aktualnych perswazji społecznych
wynosi 0,9316.
Do analizy postawy wobec agresji zastosowano Kwestionariusz Postaw
Skazanych wobec Agresji autorstwa Mirosława Kalinowskiego, Iwony
Niewiadomskiej, Adriana Gęcy, Artura Woźniaka, Roberta Rachuby,
Dariusza Kołodziejaka, Piotra Prusia, Tomasza Paszkowskiego, Domi-
nika Osucha, Marka Piszczka i Tomasza Wawryniuka. Osoby badane
udzielają odpowiedzi dotyczące różnych aspektów ustosunkowania się
wobec agresji na pięciostopniowej skali: 1 – nigdy, 2 – bardzo rzadko,
3 – czasami, 4 – często, 5 – bardzo często.
13 I. Niewiadomska, Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kary pozbawienia wolności, Wyd. KUL,
Lublin 2007.
14 Tamże.
15 I. Niewiadomska, J. Chwaszcz, W. Augustynowicz, R. Bartczuk, Readaptacja społeczno-zawodowa więźniów.
Narzędzia do diagnozowania potencjału readaptacyjnego i kapitału wspierającego, Instytut Psychoprolaktyki
i Psychoterapii, Stowarzyszenie Natanaelum, Lublin 2014.
16 Ibidem.

238
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
W Kwestionariuszu Postaw Skazanych wobec Agresji wyodrębniono
za pomocą analizy czynnikowej trzy wymiary: poznawczy, emocjonalny
i behawioralny. Do badania każdego z trzech wyodrębnionych czynników
posłużyły itemy, których ładunki czynnikowe były wyższe lub równe 0,5.
Wymiar poznawczy postawy wobec agresji jest badany za pomocą 8
następujących pytań: 1) stosowanie agresji prowadzi do koniktów z pra-
wem – ładunek czynnikowy (ł.cz.): 0,81; 2) stosowanie agresji jest receptą
na większość sytuacji stresujących – ł.cz.: -0,79; 3) stosowanie agresji pro-
wadzi do odczuwania bólu psychicznego – ł.cz.: 0,76; 4) stosowanie agresji
wpływa na utratę kontroli – ł.cz.: -0,76; 5) stosowanie agresji prowadzi
do odczuwania bólu zycznego – ł.cz.: 0,75; 6) stosowanie agresji wpływa
negatywnie na relacje z rodziną – ł.cz.: -0,74; 7) stosowanie agresji pro-
wadzi do koniktów z innymi – ł.cz.: 0,74; 8) stosowanie agresji pomaga
osiągać cele – ł.cz.: 0,68.
W drugiej części metody znajduje się 16 itemów odnoszących się
do emocjonalnego wymiaru postawy wobec agresji: 1) doznawanie agre-
sji ze strony innych powoduje u Ciebie poczucie pobudzenia – ładunek
czynnikowy (ł.cz.): 0,753; 2) doznawanie agresji ze strony innych powo-
duje u Ciebie poczucie winy – ł.cz.: 0,68; 3) doznawanie agresji ze strony
innych powoduje u Ciebie poczucie furii – ł.cz.: 0,667; 4) doznawanie
agresji ze strony innych powoduje u Ciebie poczucie pogardy do siebie
– ł.cz.: 0,653; 5) doznawanie agresji ze strony innych powoduje u Ciebie
poczucie ulgi – ł.cz.: 0,609; 6) stosowanie agresji jest przyjemne – ł.cz.:
0,641; 7) stosowanie przez Ciebie agresji powoduje u Ciebie żal – ł.cz.:
0,604; 8) stosowanie przez Ciebie agresji powoduje smutek u oar – ł.cz.:
0,598; 9) stosowanie przez Ciebie agresji powoduje u Ciebie poczucie
odwagi – ł.cz.: 0,598; 10) doznawanie agresji ze strony innych powoduje
u Ciebie poczucie strachu – ł.cz.: 0,595; 11) doznawanie agresji ze strony
innych powoduje u Ciebie poczucie spokoju – ł.cz.: 0,588; 12) stosowanie
przez Ciebie agresji powoduje ból u oar – ł.cz.: 0,578; 13) doznawanie
agresji ze strony innych powoduje u Ciebie poczucie krzywdy – ł.cz.: 0,567;
14) stosowanie agresji jest nieprzyjemne – ł.cz.: 0,518; 15) stosowanie
agresji wpływa negatywnie na relacje z innymi – ł.cz. :0,51; 16) stosowanie
agresji powoduje problemy – ł.cz.: 0,50.
Trzecia część kwestionariusza zawiera 9 itemów określających wymiar
behawioralny postawy wobec agresji: 1) spotkasz się z agresją w stosunku
do obcych osób – ładunek czynnikowy (ł.cz.): 0,782; 2) jesteś oarą agresji
ze strony obcych osób – ł.cz.: 0,753; 3) spotkasz się z agresją w stosunku

239
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
do znajomych – ł.cz.: 0,752; 4) jesteś oarą agresji ze strony rodziny –
ł.cz.: 0,750; 5) spotkasz się z agresją w stosunku do rodziny – ł.cz.: 0,689;
6) spotkasz się z agresją w stosunku do osadzonych – ł.cz.: 0,663;7) spo-
tkasz się z agresją w stosunku do ciebie – ł.cz.: 0,636; 8) jesteś oarą
agresji ze strony funkcjonariuszy SW – ł.cz.: -0,613; 9) jesteś oarą agresji
ze strony osadzonych – ł.cz.: -0,586.
Współczynnik zgodności wewnętrznej αCronbacha dla czynników
wyodrębnionych w Kwestionariuszu Postaw Skazanych wobec Agresji (wy-
miaru poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego postawy agresji),
liczony na grupie 120 mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolno-
ści, wynosi 0,864.
Opis badanej grupy. Do analiz statystycznych zakwalikowano wyniki
120 osób odbywających karę pozbawienia wolności. Wiek badanych kształ-
tuje się następująco: przedział wiekowy od 18 do 29 lat – 26 osób, 21,7%;
od 30 do 49 – 74 osoby 61,7%; 50 lat i powyżej – 18 osób, 15%. Rozkład
elementów konstytuujących zmienną stanu cywilnego: kawaler – 58 osób,
48,3%; żonaty – 24 osoby; 20%, rozwiedziony – 31 osób, 25,8%; wdowiec
– 5 osób, 4,2%. Wykształcenie ankietowanych ma następujący charakter:
podstawowe – 18 osób, 15%; średnie – 47 osób, 39,2%; zawodowe – 29
osób, 24,2%; wyższe – 21 osób, 17,5%. Badani wskazali następujący stosu-
nek do wiary: wierzący niepraktykujący – 57 osób, 47,5%; wierzący prak-
tykujący – 49 osób, 40,8%; niewierzący – 9 osób, 7,5%. Status zawodowy
testowanej grupy: stała praca – 74 osoby, 61,7%; dorywcza praca 14 osób,
11,7%; prowadzenie działalności gospodarczej – 8 osób, 6,7%; emerytura –
2 osoby, 1,7%; renta – 5 osób, 4,2%; status bezrobotnego – 16 osób, 13,3%.
Miejsce zameldowania przed osadzeniem w zakładzie karnym: wieś – 34
osoby, 28,3%; średnie miasto – 30 osób, 25%; duże miasto – 38 osób,
31,7%. Rodzaj popełnionego przestępstwa: przeciwko życiu i zdrowiu – 54
osoby, 45%; przeciwko mieniu – 37 osób, 30,8%; inny rodzaj popełnionego
przestępstwa – 29 osób, 24,2%. Liczba odbytych kar pozbawienia wolności:
jeden raz – 70 osób, 58,3%; dwa razy – 18 osób, 15%; trzy razy – 14 osób;
11,7%, więcej niż trzy razy – 16 osób 13,3%.
Zastosowane metody statystyczne. Po to, żeby przeanalizować siłę
związków między spostrzeganiem źródeł własnej skuteczności przez skaza-
nych a nasileniem trzech wymiarów postawy wobec agresji (poznawczego,
emocjonalnego i behawioralnego) przeprowadzono test korelacji parame-
trycznej Pearsona. W celu przetestowania spostrzeganych źródeł samo-
skuteczności jako predykatorów nasilenia poznawczego, emocjonalnego

240
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
i behawioralnego wymiaru postawy wobec agresji u osób odbywających
karę pozbawienia wolności skorzystano z analizy regresji liniowej.
Wyniki badań własnych
Rezultaty dotyczące zależności między czterema spostrzeganymi źró-
dłami własnej skuteczności (nasileniem doświadczanego stresu, występu-
jącymi sukcesami, przeżywanymi porażkami oraz perswazjami ze strony
otoczenia społecznego) a natężeniem trzech wymiarów postawy wobec
agresji – poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego ilustrują dane
zaprezentowane w tabeli 1. W ten sposób dokonano werykacji trzech
pierwszych hipotezy, które zakładały, że spostrzegane przez osadzonych
źródła samoskuteczności współwystępują na poziomie istotnym staty-
stycznie z natężeniem postawy wobec agresji w wymiarze: poznawczym
(H1.), emocjonalnym (H2.) i behawioralnym (H3).
Tabela 1. Wyniki korelacji miedzy źródłami poczucia własnej skutecz-
ności (pomiar za pomocą Kwestionariusza Oceny Własnego Życia Iwony
Niewiadomskiej) a nasileniem wymiarów postawy wobec agresji (pomiar
Kwestionariuszem Postaw Skazanych wobec Agresji Mirosława Kalinow-
skiego i in.) u osób odbywających sankcje izolacyjne (N=120)
Źródła poczucia własnej
skuteczności
Wymiary postawy wobec agresji:
poznawczy emocjonalny behawioralny
Nasilenie stresu r=0,32*** r=0,54*** r=-0,27**
Nasilenie sukcesów r=0,18* r=0,25** r=0,16
Nasilenie porażek r= 0,12 r=0,36*** r=0,15
Nasilenie perswazji
ze strony otoczenia r=0,16 r=0,32** r=0,14
***p<0,001; **p<0,01; *p<0,05
Wyniki analiz korelacyjnych wskazują, że została całkowicie potwier-
dzona druga hipoteza, która zakładała, że u więźniów występują istotne
statystycznie związki między spostrzeganiem źródeł własnej skuteczno-
ści a natężeniem wymiaru emocjonalnego postawy wobec agresji. Anali-
zowany wymiar postawy osadzonych wobec agresji koreluje pozytywnie

241
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
z nasileniem: stresu (r=0,54; p<0,001), natężeniem odnoszonych pora-
żek (r=0,36; p<0,001), poziomem perswazji ze strony innych (r=0,32;
p<0,01) oraz nasileniem przeżywanych sukcesów (r=0,25; p<0,01).
Można zatem stwierdzić, że wzrost ambiwalentnych emocji wobec
agresji (zarówno w kontekście jej odczuwania jako oara – m.in. poprzez
występowanie silnego pobudzenia, poczucia winy i/lub krzywdy, żalu,
smutku, strachu, furii, pogardy wobec siebie, ulgi, spokoju, przyjemno-
ści, jak również w kontekście stosowania agresji wobec innych – głownie
w wyniku odczuwania odwagi, nieprzyjemnych uczuć i/lub spostrzegania
bólu u oar) współwystępuje ze zwiększeniem natężenia:
• stresu generowanego przez przeżywanie deprywacji potrzeb, nadmier-
nych obciążeń, cierpienia zycznego i/lub psychicznego, koniktów
intrapsychicznych i/lub interpersonalnych, poczucia zagrożenia, fru-
stracji wynikającej z zahamowania realizacji osobistych celów i/lub no-
wości napływających bodźców;
• porażek o charakterze osobistym, rodzinnym zawodowym i/lub towa-
rzyskim;
• perswazji ze strony otoczenia dotyczących posiadania potencjału
w zakresie pokonywania przeszkód w realizacji planów, radzenia sobie
z odczuwanymi lękami, rozwiązywania koniktów wywołujących nega-
tywne emocje, godnego znoszenia bólu zycznego i/lub psychicznego,
odnoszenia sukcesów (osobistych, rodzinnych, zawodowych, towarzy-
skich), korzystnego zaspakajania różnych potrzeb, konstruktywnego
wykonywania różnorodnych zadań;
• sukcesów w wymiarze osobistym, rodzinnym zawodowym i/lub towa-
rzyskim.
Pierwsza hipoteza została potwierdzona tylko częściowo z tego powo-
du, że nasilenie poznawczego wymiaru agresji koreluje pozytywnie tylko
z dwoma rodzajami spostrzeganych źródeł własnej skuteczności – pozio-
mem nasilenia stresu (r=0,32; p<0,001) oraz natężeniem przeżywanych
sukcesów (r=0,18; p<0,05).
Uzyskane prawidłowości stanowią podstawę do konkluzji, że zwiększe-
nie nasilenia sprzecznych przekonań dotyczących agresji (m.in. odnoszą-
cych się do tego, że stosowanie agresji prowadzi do koniktów z prawem,
stanowi receptę na radzenie sobie w sytuacjach stresowych, prowadzi
do odczuwania bólu psychicznego i/lub zycznego, zwiększa poczucie
kontroli, wpływa pozytywnie na relacje z rodziną, prowadzi do koniktów
z innymi, pomaga osiągać wyznaczone cele) współwystępuje ze wzrostem:

242
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
• stresu wynikającego z przeżywania różnorodnych problemów (m.in.
deprywacji potrzeb, nadmiernych obciążeń, cierpienia zycznego
i/lub psychicznego, koniktów intrapsychicznych i/lub interperso-
nalnych, poczucia zagrożenia, frustracji wynikającej z zahamowania
realizacji osobistych celów i/lub nowości napływających bodźców);
• sukcesów o charakterze osobistym, rodzinnym zawodowym i/lub to-
warzyskim.
Trzecia hipoteza została również potwierdzona tylko częściowo, po-
nieważ behawioralny wymiar postawy osadzonych wobec agresji koreluje
negatywnie tylko z jednym źródłem poczucia własnej skuteczności – po-
ziomem odczuwanego stresu (r=-0,27; p<0,01).
Uzyskany rezultat stanowi podstawę do konkluzji, że wzrost dwóch
kategorii zachowań wobec przejawów agresji – w postaci: 1) obserwo-
wania agresji w stosunku do obcych osób, kręgu znajomych, osadzonych
i/lub członków rodziny; 2) bycia oarą agresji ze strony obcych osób,
członków rodziny, funkcjonariuszy SW i/lub innych osadzonych – w istot-
ny sposób współwystępuje z redukcją natężenia stresu (generowanego
przez deprywację potrzeb, przeciążenia, cierpienie, konikty, zagrożenia,
frustracje celów i/lub nowość napływających bodźców).
Czwarta hipoteza zakładała, że źródła spostrzegania własnej sku-
teczności stanowią predyktory natężenia wymiarów postawy wobec
agresji u osób odbywających sankcje izolacyjne. Do jej zwerykowania
zastosowano analizę regresji liniowej. Uzyskane rezultaty uzasadniają
wniosek, że model predykcyjny uzyskano dla dwóch wymiarów postawy
osadzonych wobec agresji –emocjonalnego (F=13,104; p<0,001) i po-
znawczego (F=16,385; p = 0,007). Natomiast dla wymiaru behawioral-
nego postawy wobec agresji model okazał się nieistotny statystycznie:
F=2,369; p<0,148.
Tabela 2. Wyniki regresji liniowej wskazujące na funkcje predykcyjne źró-
dła poczucia własnej skuteczności dla wymiaru emocjonalnego postawy
wobec agresji u osób odbywających karę pozbawienia wolności (N=120)
Model predykcyjny dla wymiaru
emocjonalnego postawy wobec agresji BSE Beta t p
Stała
Nasilenie doświadczanego stresu
18,486
0,059
0,896
0,016 0,320
20,627
3,620
<0,001
<0,001
F=13,104 ; p<0,001; R2=0,102

243
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
Wyniki regresji liniowej służące wskazaniu predykcyjnych funkcji źró-
deł poczucia własnej skuteczności dla wymiaru emocjonalnego postawy
osadzonych wobec agresji ilustruje tabela 2., dla wymiaru poznawczego
zaś – tabela 3.
Wyniki analizy regresji (wyjaśniające 10,2% wariancji) pozwoliły
na wyodrębnienie jednego predyktora dla nasilenia ambiwalencji emo-
cjonalnej wobec agresji u osób odbywających sankcje izolacyjne – jest nim
poziom doświadczanego stresu (Beta= 0,320; p < 0,001). Można zatem
stwierdzić, że zwiększenie nasilenia odczuwanego napięcia stresowego
(m.in. w wyniku występowania deprywacji potrzeb, przeciążeń zycznych
i/lub psychicznych, odczuwanego cierpienia, koniktów wewnętrznych
i/lub międzyludzkich, poczucia zagrożenia, frustracji celów i/lub nowości
napływających bodźców) zwiększa ryzyko ambiwalentnych emocji wobec
agresji (zarówno w kontekście jaj odczuwania jako oara – m.in. poprzez
występowanie silnego pobudzenia, poczucia winy i/lub krzywdy, żalu,
smutku, strachu, furii, pogardy wobec siebie, ulgi, spokoju, przyjemno-
ści, jak również w kontekście stosowania agresji wobec innych – głównie
w wyniku odczuwania odwagi, nieprzyjemnych uczuć i/lub spostrzegania
bólu u oar).
Tabela 3. Wyniki regresji liniowej wskazujące na funkcje predykcyjne
źródła poczucia własnej skuteczności dla wymiaru poznawczego postawy
wobec agresji u osób odbywających karę pozbawienia wolności (N=120)
Model predykcyjny dla wymiaru
poznawczego postawy wobec agresji BSE Beta t p
Stała
Nasilenie odczuwanych porażek
14,293
0,624
5,169
0,154 0,357
2,765
4,048
0,007
<0,001
F=16,385 ; p<0,001; R2=0,128
Informacje przedstawione w tabeli 3. wskazują, że w uzyskanym modelu
regresyjnym (wyjaśniającym 12,8% wariancji) wyodrębniono jeden predyk-
tor wyjaśniający nasilenie poznawczego wymiaru postawy wobec agresji
u osadzonych – jest nim poziom odczuwanych porażek (Beta= 0,357; p <
0,001). Można zatem wskazać, że wzrost odczuwanych porażek o charakte-
rze osobistym, rodzinnym, zawodowym i/lub towarzyskim w istotny sposób
zwiększa ryzyko wystąpienia sprzecznych przekonań na temat agresji (m.in.
odnoszących się do tego, że stosowanie agresji prowadzi do koniktów

244
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
z prawem, stanowi receptę na radzenie sobie w sytuacjach stresowych, pro-
wadzi do odczuwania bólu psychicznego i/lub zycznego, zwiększa poczucie
kontroli, wpływa pozytywnie na relacje z rodziną, prowadzi do koniktów
z innymi, pomaga osiągać wyznaczone cele).
Uogólniając wyniki analizy regresyjnej, można sformułować wniosek,
że czwarta hipoteza została potwierdzona tylko częściowo, ponieważ
źródła poczucia własnej stanowią predyktory dla wymiaru emocjonal-
nego i poznawczego postawy osadzonych wobec agresji, natomiast nie
są predyktorami dla jej wymiaru behawioralnego.
Wnioski końcowe
Wyniki badań własnych skłaniają do dwóch wniosków. Pierwszy z nich
polega na tym, że wybrane źródła poczucia własnej skuteczności w istotny
sposób korelują z wymiarami postawy wobec agresji u osób pozbawio-
nych wolności. Mianowicie:
• ambiwalentne emocje wobec agresji łączą się pozytywnie z nasileniem
czterech źródeł samoskuteczności odczuwanym stresem, występujący-
mi sukcesami, przeżywanymi porażkami i doświadczanymi perswazja-
mi ze strony otoczenia;
• zwiększenie poziomu sprzecznych przekonań na temat agresji koreluje
ze wzrostem dwóch źródeł poczucia własnej skuteczności – odczuwa-
nego stresu i doświadczanych sukcesów;
• większe nasilenie zachowań świadczących o występowaniu w roli
świadka i/lub oary agresji współwystępuje z obniżaniem odczuwa-
nego stresu.
Wniosek drugi polega na tym, że w zbiorowości osadzonych wyod-
rębniono dwa pedyktory nasilenia wymiarów konstytuujących postawę
wobec agresji – wzrost odczuwanego stresu generuje zwiększenie ry-
zyka ambiwalentnych emocji wobec agresji, zaś zwiększenie natężenia
odczuwanych porażek prowadzi do zwiększenia prawdopodobieństwa
sprzecznych przekonań na temat agresji.
Mechanizmy odzwierciedlone w przedstawionych wnioskach zostaną
zinterpretowane na gruncie torii zachowania zasobów COR Stevana
Hobfolla – głównie z tego względu, że poczucie własnej skuteczności jest
traktowane na gruncie tej koncepcji jako podmiotowy zasób zarządzający,

245
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
który decyduje o sposobach adaptacji psychospołecznej oraz o powiąza-
nej z nimi dystrybucji posiadanych aktywów17.
Występowanie istotnych związków między nasileniem wymiarów
konstytuujących postawę osadzonych wobec agresji a spostrzeganiem
zróżnicowanych źródeł własnej skuteczności – świadczących zarówno
o zyskach zasobowych (odnoszone sukcesy, perswazje wzmacniające
samoskuteczność), jak również wskazujących na występowanie strat za-
sobowych (doświadczane porażki, wzrost nasilenia odczuwanego stresu)
– tłumaczy zasada paradoksu teorii COR18. Zgodnie z tą regułą, doświad-
czanie strat generujących stres u osób posiadających zasoby doprowadza
do zwiększenia motywacji w zakresie inicjowania zysków – zarówno po to,
aby zrównoważyć poniesione szkody, jak również ze względu na reduko-
wanie ryzyka przewidywanych strat w przyszłości19. Zastosowanie reguły
paradoksu tłumaczy dlaczego jednoczesne spostrzeganie przez osadzo-
nych zysków zasobowych (w postaci sukcesów i pozytywnych perswazji
ze strony otoczenia) i strat kapitałowych (poprzez zwiększone odczuwa-
nie stresu i odnoszonych porażek) współwystępuje z ambiwalentnymi
(zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi) emocjami wobec agresji.
Ten sam mechanizm wyjaśnia fakt, że sprzeczne przekonania więźniów
na temat agresji (świadczące zarówno o jej pozytywnych, jak i negatyw-
nych skutkach) współwystępują z jednoczesnym przeżywaniem dużego
nasilenia stresu (świadczącego o stratach zasobowych) i odczuwanych
sukcesów (odzwierciedlających zyski kapitałowe)20. Zasada paradoksu
znajduje również zastosowanie w przypadku wyjaśniania zależności
między behawioralnym aspektem postawy osadzonych wobec agresji
a poziomem odczuwanego przez nich stresu. Mianowicie, spostrzeganie
siebie jedynie w kategoriach świadka i/lub oary agresji, a nie w roli
17 A. Witting, R. Tambling, S. Hobfoll, Resource Loss, Gain, and Traumatic Stress in Couples During COVID-19,
“Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy” 2023, nr 3-502-510; I. Niewiadomska, Zasoby
psychospołeczne czynnikiem warunkującym pozytywną adaptację człowieka, [w:] M. Kalinowski, I. Niewiadomska
(red.), Skazani na wykluczenie!? Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych marginalizacją społeczną, Wyd. KUL,
Lublin 2010, s. 15–30.
18 S. Hobfoll, J. Halbesleben, J. Neveu, M. Westman, Conservation of resources in the organizational context: the
reality of resources and their consequences. “Annual Review of Organizational Psychology and Organizational
Behavior” 2018, nr 5, s. 103–128, doi: 10.1146/ annurev-orgpsych-032117-104640
19 I. Niewiadomska, K. Jurek, Mechanizmy regulujące wparcie psychologiczno-pedagogiczne w czasie pandemii
COVID-19. Analiza zależności wynikających z zasad teorii zachowania zasobów Stevana Hobfolla, Wyd. Adam
Marszałek, Toruń 2022.
20 D. Radamski, Radzenie sobie ze stresem a poziom i struktura agresji u osób trenujących sztuki walki,
„Repozytorium WSB-NLU 2015”, doi: http://hdl.handle.net/11199/8689.

246
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
agresora współwystępuje z redukcją odczuwanego stresu (świadczącej
o zahamowaniu doświadczanych strat zasobowych)21.
Predykcyjne znaczenie spostrzegania źródeł własnej skuteczności dla
kształtowania postawy więźniów wobec agresji – nasilenia stresu dla prze-
widywania ambiwalencji emocjonalnej wobec agresji oraz odczuwanych
porażek dla ryzyka sprzecznych przekonań na temat funkcji pełnionych
przez agresję wyjaśnia inna zasada teorii COR – prymatu straty22. Posił-
kując się regułą prymatu straty, można wskazać, że ryzyko ambiwalent-
nych emocji wobec agresji oraz sprzecznych przekonań na temat skutków
jej występowania będzie się zwiększało w sytuacji występowania coraz
większych strat zasobowych. W pierwszym przypadku (ambiwalentnych
emocji wobec agresji) o stratach zasobowych świadczy odczuwanie coraz
większego poziomu stresu, w drugim zaś (sprzecznych opinii na temat
agresji) – o istnieniu ubytków zasobowych można wnioskować z doświad-
czanych porażek23.
Wnioski dotyczące zależności między spostrzeganiem źródeł własnej
skuteczności a nasileniem wymiarów postawy wobec agresji u osób
odbywających sankcje izolacyjne przekonują również o możliwości
wykorzystywania teorii zachowania zasobów COR (w tym również spo-
strzegania źródeł samoskuteczności) w dwóch procesach związanych
21 R. Hornsveld, B. Bulten, E. Vries, F. Kraaimaat, Violent forensic psychiatric inpatients and violent detainees
in the Netherlands, “The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology” 2008, nr 19, s. 407–419; R. Hornsveld,
F. Kraaimaat. Psychological factors predicting violent prison inmates’ anger and aggression, “Journal of Forensic
Psychology Research and Practice” 2023, nr 5, s. 472–488, https://doi.org/10.1080/24732850.2022.2048768;
A. Suchańska, Auto-destruktywność pośrednia – samoagresja czy decyty ochrony?, [w:] M. Bińczycka-Anholcer
(red.), Agresja i przemoc, PTHP, Warszawa 2001, s. 153–166.
22 Hobfoll i in., Conservation of resources in the organizational context: the reality of resources and their
consequences; I. Niewiadomska, Mechanizmy generujące wielowymiarowe wsparcie rodzicielskie w warunkach
stresu wywołanego przez pandemię COVID-19. Analiza zależności wynikających z poszerzonego modelu
dopasowania zasobów Stevana Hobfolla, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2022.
23 I. Niewiadomska, Experiencing Stress as an Inuence Factor on the Level of Psychosocial Adaptation in
One-Time and Repeated Offenders Punished with Imprisonment. “Polish Journal of Social Rehabilitation”
2015, nr 10, s. 181–210; B.M. Nowak, (Nie)skazani na wykluczenie. Od patologii do normy zachowań spo-
łecznych, Wyd. DiG, Warszawa 2020; B.M. Nowak, Poczucie lokalizacji kontroli u skazanych powracających
do przestępstwa a postrzeganie przez nich własnych rodzin pochodzenia, „Przegląd Badań Edukacyjnych” 2017,
nr 25 (2), s. 163–182.

247
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
z oddziaływaniami korekcyjnymi wobec więźniów – psychologicznego
diagnozowania i resocjalizacji penitencjarnej (np. treningami zastępo-
wania agresji)24.
24 I. Niewiadomska, Znaczenie zasobów psychospołecznych w procesie resocjalizacji, [w:] L. Pytka, B.M. Nowak
(red.), Problemy współczesnej resocjalizacji, Wyd. Pedagogium, Warszawa 2010, s. 57–65; A. Jędryszek-Geisler,
M. Jurczyk, Poziom lęku i agresji u osób pierwszy raz odbywających karę pozbawienia wolności oraz recydywistów
penitencjarnych, „Przegląd Więziennictwa Polskiego 2017, nr 95, s. 61–77; D. Borecka-Biernat, Wyznaczniki
agresywnej strategii radzenia sobie dorastającej młodzieży w sytuacji koniktu społecznego, Wyd. UWr., Wrocław
2018; I. Niewiadomska, Psychological–legal aspects of therapeutic treatment in the polish correctional system,
“Commission of Legal Sciences Polish Academy of Sciences” 2019, nr 1, s. 177–189; I. Niewiadomska,
Personal background surveys of inmates: legal and psychological aspects, Commission of Legal Sciences Polish
Academy of Sciences” 2019, nr 2, s. 237–250; E. Witkowska-Grabias, M. Strzelec. B.M. Nowak, Zjawisko
przemocy w środowisku penitencjarnym – aspekty prawne. “The Prison Systems Review” 2023, nr 118,
s. 121–149; B.M. Nowak, M. Strzelec, (Nie)Bezpieczne plany życiowe osób skazanych na karę pozbawienia
wolności w kontekście zjawiska powrotności do przestępstwa, „Probacja” 2023, nr 3, s. 81–104.

248
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
Bibliograa
Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1995.
Allport G., Osobowość i religia, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988.
Bandura A., Aggression. A social learning analysis, Prentice Hall, Englewood Cliffs
1973.
Bandura A., Self-efacacy mechanism in psychological activation and health-promoting
behavior [w:] J. Madden (red.), Neurobiologry of learning, emotion and affect, Raven
Press, New York 1991, s. 229–270.
Bandura A., Self-efcacy: The Exercise of Control, Freeman, Nowy York 1997, s. 212–258.
Bandura A., Social cognitive theory of personality, [w]: L. Pervin, O. John (red.),
Handbook of personality: Theory and research, Guilford Press, Nowy York 1999,
s. 154–196.
Bandura A., Social cognitive theory: An agentic perspective. “Annual Review of Psycho-
logy” 2001, nr 52, s. 121–153.
Bandura A., Teoria społecznego uczenia się, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007.
Borecka-Biernat D., Wyznaczniki agresywnej strategii radzenia sobie dorastającej mło-
dzieży w sytuacji koniktu społecznego, Wyd. UWr., Wrocław 2018.
Hobfoll S., Halbesleben J., Neveu N., Westman M., Conservation of resources in the or-
ganizational context: the reality of resources and their consequences. “Annual Review
of Organizational Psychology and Organizational Behavior” 2018, nr 5, s. 103–128.
doi: 10.1146/ annurev-orgpsych-032117-104640.
Hornsveld R., Bulten B., Vries E., Kraaimaat F. Violent forensic psychiatric inpatients
and violent detainees in the Netherlands. “The Journal of Forensic Psychiatry &
Psychology” 2008, nr 19, s. 407–419.
Hornsveld R., & Kraaimaat F. Psychological factors predicting violent prison inmates’
anger and aggression. “Journal of Forensic Psychology Research and Practice” 2023,
nr 5, s. 472–488, https://doi.org/10.1080/24732850.2022.2048768.
Jędryszek-Geisler A., Jurczyk M., Poziom lęku i agresji u osób pierwszy raz odbywających
karę pozbawienia wolności oraz recydywistów penitencjarnych, „Przegląd Więzien-
nictwa Polskiego 2017, nr 95, s. 61–77.
Juczyński Z., Poczucie własnej skuteczności- teoria i pomiar, „Acta Universitatis Lo-
dziensis, Folia Psychologica” 2000, nr 4, s. 11–24.
Krahe B., Agresja, GWP, Gdańsk 2006.
Niewiadomska I., Postawa, [w:] M. Chmielewski (red.), Leksykon duchowości katolic-
kiej, RW KUL, Wyd. „M”, Lublin-Kraków 2002, s. 648.

249
Postawy wobec agresji a spostrzeganie źródeł własnej skuteczności u więźniów
Niewiadomska I., Znaczenie zasobów psychospołecznych w procesie resocjalizacji, [w:]
L. Pytka, B.M. Nowak (red.), Problemy współczesnej resocjalizacji, Wyd. Pedago-
gium, Warszawa 2010, s. 57–65.
Niewiadomska I., Zasoby psychospołeczne czynnikiem warunkującym pozytywną adapta-
cję człowieka, [w:] M. Kalinowski, I. Niewiadomska (red.), Skazani na wykluczenie!?
Zasoby adaptacyjne osób zagrożonych marginalizacją społeczną, Wyd. KUL, Lublin
2010, s. 15–30.
Niewiadomska I., Markiewicz R., Nasilenie psychologicznego syndromu agresji jako
czynnik ryzyka czynów karalnych popełnianych przez nieletnich, [w:] M. Kuć, I. Nie-
wiadomska (red.), Kara kryminalna. Analiza psychologiczno-prawna, TN KUL,
Lublin 2004, s. 147–166.
Niewiadomska I., Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kary pozbawienia wol-
ności, Wyd. KUL, Lublin 2007.
Niewiadomska I., Chwaszcz J., Augustynowicz W., Bartczuk R., Readaptacja społecz-
no-zawodowa więźniów. Narzędzia do diagnozowania potencjału readaptacyjnego
i kapitału wspierającego, Instytut Psychoprolaktyki i Psychoterapii, Stowarzyszenie
Natanaelum, Lublin 2014.
Niewiadomska I., Experiencing Stress as an Inuence Factor on the Level of Psychoso-
cial Adaptation in One-Time and Repeated Offenders Punished with Imprisonment,
“Polish Journal of Social Rehabilitation” 2015, nr 10, s. 181–210.
Niewiadomska I., Psychological–legal aspects of therapeutic treatment in the polish
correctional system, “Commission of Legal Sciences Polish Academy of Sciences”
2019, nr 1, s. 177–189.
Niewiadomska I., Personal background surveys of inmates: legal and psychological
aspects, Commission of Legal Sciences Polish Academy of Sciences” 2019, nr 2,
s. 237–250.
Niewiadomska I., Chwaszcz J., Mamcarz S., Aggressive behaviours of the elderly: legal
and psychological aspects, Commission of Legal Sciences Polish Academy of Scien-
ces” 2021, nr 1, s. 275–287, https://doi.org/10.32084/tekapr.2021.14.1-23
Niewiadomska I., Mechanizmy generujące wielowymiarowe wsparcie rodzicielskie w wa-
runkach stresu wywołanego przez pandemię COVID-19. Analiza zależności wynika-
jących z poszerzonego modelu dopasowania zasobów Stevana Hobfolla, Wyd. Adam
Marszałek, Toruń 2022.
Niewiadomska I., Jurek K., Mechanizmy regulujące wparcie psychologiczno-pedago-
giczne w czasie pandemii COVID-19. Analiza zależności wynikających z zasad teorii
zachowania zasobów Stevana Hobfolla, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2022.
Nowak B.M., Poczucie lokalizacji kontroli u skazanych powracających do przestępstwa
a postrzeganie przez nich własnych rodzin pochodzenia, „Przegląd Badań Edukacyj-
nych” 2017, nr 25 (2).
Nowak B.M., (Nie)skazani na wykluczenie. Od patologii do normy zachowań społecz-
nych, Wyd. DiG, Warszawa 2020.

250
Adrian Gęca, Mateusz Mikołajczak, Mirosław Kalinowski, Beata Maria Nowak, Iwona Niewiadomska
Nowak B.M., Strzelec M., (Nie)Bezpieczne plany życiowe osób skazanych na karę po-
zbawienia wolności w kontekście zjawiska powrotności do przestępstwa, „Probacja”
2023, nr 3, s. 81–104.
Poznaniak W., Psychospołeczne skutki przemocy występującej w grach elektronicznych,
„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2001, nr 63(1–2), s. 205–219.
Radamski D., Radzenie sobie ze stresem a poziom i struktura agresji u osób trenu-
jących sztuki walki, „Repozytorium WSB-NLU 2015”, doi: http://hdl.handle.
net/11199/8689.
Suchańska A., Auto-destruktywność pośrednia – samoagresja czy decyty ochrony?, [w:]
M. Bińczycka-Anholcer (red.), Agresja i przemoc, PTHP, Warszawa 2001, s. 153–166.
Witkowska-Grabias E., Strzelec M.. Nowak B.M., Zjawisko przemocy w środowisku
penitencjarnym – aspekty prawne. “The Prison Systems Review” 2023, nr 118,
s. 121–149.
Witting A., Tambling R., Hobfoll S., Resource Loss, Gain, and Traumatic Stress in
Couples During COVID-19, “Psychological Trauma: Theory, Research, Practice,
and Policy” 2023, nr 3-502-510.