Available via license: CC BY-NC 4.0
Content may be subject to copyright.
Proceedings of Conferences 211Raptors Conservation 2023, Suppl. 2
THE CULT OF EAGLE IN THE MYTHOLOGY OF THE KHANGALASSIANS
Isaev A.P. (Institute for Biological Problems of Cryolitozone, SB RAS, Yakutsk, Russia)
Fedotov P.S. (Oktemskaya secondary school, Khangalassky District, Republic Sakha
(Yakutia), Russia)
Nogovitsyn P.R. (Oyskaya secondary school, Khangalassky district, Republic Sakha
(Yakutia), Russia)
Nogovitsyn V.P. (Lena Pillars National Park, Khangalassky District, Republic Sakha
(Yakutia), Russia)
Gabyshev V.Y. (Institute for Biological Problems of Cryolitozone, SB RAS, Yakutsk, Russia)
Contact:
Arkady Isaev
isaev_ark@rambler.ru
Peter Fedotov
psfed52@rambler.ru
Prokopiy Nogovitsyn
prokopi1955@gmail.com
Victor Nogovitsyn
nvp11_52@mail.ru
Victor Gabyshev
gabvich@mail.ru
The cult of eagle in the beliefs of the Yaku-
tian (Sakha) people was described in detail
in the beginning of the 20th century in the
articles of V.M. Ionov (1913) and L.J. Sht-
enberg (1925). In recent years, the question
of the semantics of the image of an eagle in
the traditional culture of the Yakuts was
addressed by U.P. Suzdalova (2020), the
meanings of this bird of prey in mythologi-
cal representations of the Sakha and Bury-
ats by V.V. Ushnitsky (2021). Besides that,
in a number of works related to the mythol-
ogy of the Yakutian people, there is a men-
tion of the eagle cult for Sakha (Kulakovsky,
1923; Alekseev, 1984; Gogolev, 2002, etc).
Each clan of the Sakha people consid-
ered some animal as their sacred patron.
Among birds such animals were, rst of all,
birds of prey such as eagle, falcon, hawk,
owl, and osprey. Of all totemic animals,
the Yakut cult of the eagle was especially
developed. Thus, in Yakut mythology this
bird is often a link with the creator or a de-
ity itself, belonging to the category of ayyl
– resident of the Upper World (Sternberg,
1925; Alekseev, 1969; Utkin, 1994; Gogolev,
2002; Ushnitsky, 2021). The Yakutian peo-
ple consider Yuryung ayi toyon, a white
lord of light, to be the head of the ayy. He
does not interfere in people's aairs. "His
verbs are thunder and lightning, his bird
is an eagle dozing at his feet, and his em-
blem is the sun" (Seroshevsky, 1896). Ac-
cording to some concepts, this predator is
considered a heavenly deity Homporuun
Hotoi being an elder son of Uluuu toyon
– a great lord of the Upper World, or a for-
midable spirit of the Upper World, called
Hunchbacked Hotoi Ayyy. In addition to
all this, the canonization of the image of
the eagle is connected with the notions: 1)
this raptor is a solar symbol associated not
only with the sun, but also with the cycli-
cal change of seasons; 2) the eagle is the
ancestor and patroness of Yakut shamans;
3) the bird that gave re to people (Ionov,
1913; Kulakovsky, 1923; Utkin, 1994; Su-
zdalova, 2020).
An example of the Yakuts' special attitude
to the eagle is shown in E.A. Novikov's fea-
ture lm "Tsar Bird" lmed in 2018 based
on a story by V.V. Yakovlev's story "A
larch tree that grew old with me". This lm
won the Grand Prize at the 2019 Moscow
International Film Festival. The lm tells
the story of an old man and an old woman
who lived in the outback of Yakutia in the
1930s. At the beginning of winter, an eagle
arrives in their yard and does not y away.
The old folks start feeding the hungry bird
and, thinking it is a curse of the higher dei-
ties, invite a shaman. During the ritual it
transpires that the old man has ruined the
eagle's nest in the past, and the family takes
the appearance of the bird as retribution
from Hotoi Ayyy. Then, with the onset of
severe cold, the bird ies into the old men's
tent and settles in the corner. After a while,
the owners get used to the neighborhood of
the eagle and even begin to treat it as their
own, believing that the bird has own in to
replace their dead son. At the end of winter,
the eagle brings a fox as a thank-you before
abandoning old men.
In general, the lm shows the Sakha peo-
ple's adoration of the eagle, their attitude to
it as a son of the formidable god Hotoi Ayyy,
who can punish a man who has wronged
him, and the belief that the soul of a dead
man ies upwards and turns into an eagle.
Recommended citation: Isaev A.P., Fedotov P.S., Nogovitsyn P.R., Nogovitsyn V.P., Gabyshev V.Y. The Cult of Eagle
in the Mythology of the Khangalassians. – Raptors Conservation. 2023. S2: 211–215. DOI: 10.19074/1814-8654-
2023-2-211-215 URL: http://rrrcn.ru/en/archives/35031
212 Ïåðíàòûå õèùíèêè è èõ îõðàíà 2023, Спåцвûп. 2 Мàòåðèàлû êîíфåðåíцèй
The eagle is a sacred bird for people from
Khangalassky District of Republic Sakha
(Yakutia). According to legend, the bird
helped the founder of their family, who
was seriously wounded on the battleeld,
to survive. When he was about to die, geese
were ying over, and an eagle suddenly
appeared from somewhere killed one of
them with a blow of the leg and brought
the dying man with the meat of the goose
and thus a man survived. Subsequently,
he became an ancestor of the Khangalas
(Kulakovskii, 1923). Another explanation
of the choice of the eagle as a totem bird is
that the Khangalas considered themselves
"Toyon uus", which literally translates as
"Kin lord", and worship the deity "Toyon
kyil" – "Lord of the animals", which they
equate with an eagle (Nogovitsyn, 2008).
Thus, the bird of prey is a patron of fam-
ily, and a clan totem. It should be noted
that except Khangalas the eagle is a totem
of some clans of Khorin, which are spread
almost all over Yakutia, and of the clans
Botulu of the Verkhnevilyuisky and Chor-
du of the Olenek Ulus (Alekseev, 1969).
The image of the eagle was rooted in
the world outlook of the inhabitants of
Khangalassky district, revealing its mani-
festation at the present stage of history as
well. Firstly, the heraldry in the district' coat
of arms is indicative – a golden eagle with
outstretched wings sitting on top of the tree
of life Aal Luuk mas. In a major event held
in the district’s administrative centre (Pok-
rovsk), the totem bird of Khangalasses deco-
rated the emblem of Ysyakh Olonkho – 2014.
In addition, many souvenirs, clothing items,
etc., have the symbolism of this totem bird.
It should also be noted that in 2014 a stele
of a bronze eagle was erected in Kullaty,
Khangalassky District, and in recent years,
Yakutian people have developed a tradition
of stopping at this monument and asking for
the blessing of Khotoy Ayyy himself.
On the initiative of Khangalassky Dis-
trict administration and regional ethnog-
raphers, searches for golden eagle nests
have been carried out during the last dec-
ade. Totally, 15 golden eagle nests have
been found up to now on the District terri-
tory and 7 of them have been occupied. As
a result of these works a project of ecologi-
cal and biological justication to establish
Maltaany Reserve has been prepared, the
territory of which, in fact, is the breeding
ground for the golden eagle’s whole Cen-
tral Yakutian population.
КУЛЬТ ОРЛА В МИФОЛОГИИ ХАНГАЛАСЦЕВ
Исаев А.П. (Институт биологических проблем криолитозоны СО РАН, Якутск, Россия)
Федотов П.С. (Октемская СОШ, Хангаласский р-н, Республика Саха (Якутия), Россия)
Ноговицын П.Р. (Ойская СОШ, Хангаласский р-н, Республика Саха (Якутия), Россия)
Ноговицын В.П. (Национальный парк «Ленские столбы», Хангаласский р-н,
Республика Саха (Якутия), Россия)
Габышев В.Ю. (Институт биологических проблем криолитозоны СО РАН, г. Якутск,
Россия)
Контакт:
Аркадий Исаев
isaev_ark@rambler.ru
Петр Федотов
psfed52@rambler.ru
Прокопий Ноговицын
prokopi1955@gmail.com
Виктор Ноговицын
nvp11_52@mail.ru
Виктор Габышев
gabvich@mail.ru
Рекомендуемая цитата: Исаев А.П., Федотов П.С., Ноговицын П.Р., Ноговицын В.П., Габышев В.Ю.
Культ орла в мифологии хангаласцев. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып. 2. С. 211–215.
DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-211-215 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35031
Культ орла в веровании якутов (саха),
довольно подробно был описан в начале
20-го века в статьях В.М. Ионова (1913)
и Л.Я. Штенберга (1925). В последние
годы к вопросу семантики образа орла
в традиционной культуре якутов обра-
щалась У.П. Суздалова (2020), значению
этой хищной птицы в мифологических
представлениях саха и бурят – В.В. Уш-
ницкий (2021). Кроме этого, в ряде ра-
бот связанных с мифологией якутов
есть упоминания о культе орла для саха
(Кулаковский, 1923; Алексеев, 1984; Го-
голев, 2002 и др.).
Каждый род народа саха считал сво-
им священным покровителем какое-ни-
будь животное. Из птиц к таким относи-
лись прежде всего, хищные птицы, та-
Proceedings of Conferences 213Raptors Conservation 2023, Suppl. 2
кие как орёл, сокол, ястреб, сова, скопа.
Из всех тотемных животных культ орла
у якутов получил особенно сильное
развитие. Так, в якутской мифологии
эта птица часто является связующим с
творцом или сам является божеством,
относящееся к разряду айыы – жителя
верхнего мира (Штернберг, 1925; Алек-
сеев, 1969; Уткин, 1994; Гоголев, 2002;
Ушницкий, 2021). У якутов главой айыы
считается Юрюнг айыы тойон – белый
светлый господин. Он не вмешивает-
ся в дела людей. «Его глаголы гром и
молния, его птица – орёл дремлет у его
ног, а эмблема его – солнце» (Серошев-
ский, 1896). По некоторым понятиям,
этот хищник считается небесным боже-
ством Хомпоруун хотой являющийся
старшим сыном Улуу тойон – великого
господина, обитающего в верхнем мире
или грозного духа верхнего мира, по
имени Горбоносый Хотой Айыы. По-
мимо всего этого, канонизация образа
орла связана с представлениями: 1) этот
хищник солярный символ, связанный
не только с солнцем, но и с циклической
сменой времен года; 2) орёл – прароди-
тельница и покровительница якутских
шаманов; 3) птица, давшая людям огонь
(Ионов, 1913; Кулаковский, 1923; Уткин,
1994; Суздалова, 2020).
Пример особенного отношения яку-
тов к орлу показан в художественном
фильме Э.А. Новикова «Царь птица»
снятый в 2018 г. по мотивам рассказа
В.В. Яковлева «Со мною состарившая-
ся лиственница». Этот фильм получил
главный приз Московского междуна-
родного кинофестиваля в 2019 г. Кар-
тина рассказывает о старике и старухе,
которые проживали в глубинке Якутии
в 1930-е гг. В начале зимы к ним во двор
прилетает орёл и не улетает. Старики
начинают подкармливать голодную
птицу и думая, что это проклятие выс-
ших божеств, приглашают шамана. Во
время обряда выясняется, что старик в
прошлом разорил гнездо орла и семья
воспринимает появление птицы как воз-
мездие Хотой Айыы. Далее, с наступле-
нием сильных холодов птица залетает в
балаган стариков и поселяется в углу.
Спустя какое-то время хозяева привы-
кают к соседству орла и даже начинают
относиться к нему как к родному, счи-
тая, что птица прилетела на замену их
умершего сына. В конце зимы орёл пре-
жде, чем покинуть стариков, приносит в
благодарность лисицу. В целом, в филь-
ме показано преклонение народа саха
перед орлом, отношение к нему как к
сыну грозного божества Xотой айыы,
который может покарать человека, оби-
девшего его и представления, что душа
умершего человека улетает вверх и пре-
вращается в орла.
Для жителей Хангаласского улуса Ре-
спублики Саха (Якутия) орёл является
священной птицей. По легенде эта пти-
ца помогла выжить зачинателю их рода,
который был тяжело ранен на поле
брани. Когда он почти умирал над ним,
пролетали гуси и одного из них ударом
ноги убил вдруг откуда-то появивший-
ся орёл и принёс умирающему и чело-
век подкрепившись мясом гуся выжил.
В последующем он стал родоначальни-
ком хангаласцев (Кулаковский, 1923).
Другим объяснением выбора орла то-
темной птицей является то, что ханга-
ласцы считают себя «Тойон уус», что
дословно переводится как «Род повели-
тель» и поклоняются божеству «Тойон
кыыл» – «Повелитель животных», кото-
рое отожествляют с орлом (Ноговицын,
2008). Таким образом, эта хищная птица
является покровителем рода и родовым
тотемом. Следует отметить, что кроме
хангаласцев орёл является тотемом не-
которых родов хоринцев, которые рас-
пространены почти по всей Якутии, ро-
дов ботулу Верхневилюйского и чорду
Оленекского улусов (Алексеев, 1969).
Образ орла укоренился в мировоз-
зрении жителей Хангаласского района,
обнаруживая своё проявление и на со-
временном этапе истории. Во-первых,
показательна геральдика в гербе улу-
са – золотой орёл с распростёртыми
крыльями, сидящий на вершине древа
жизни Аал-Луук мас. В крупном меро-
приятии, который проходил в админи-
стративном центре района (г. Покровск)
тотемная птица хангаласцев украшала
эмблему «Ысыаха Олонхо – 2014». Кро-
ме этого, выпускаемые многие сувени-
ры, элементы одежды и пр. имеют сим-
волику этой тотемной птицы. Следует
также отметить, что в 2014 г. в местно-
сти Куллаты Хангаласского улуса была
установлена стела бронзового орла и в
последние годы у якутян появилась тра-
диция останавливаться у этого памятни-
ка и просить благословения самого Хо-
той Айыы.
По инициативе администрации и
краеведов Хангаласского района в по-
следнее десятилетие были проведены
214 Ïåðíàòûå õèùíèêè è èõ îõðàíà 2023, Спåцвûп. 2 Мàòåðèàлû êîíфåðåíцèй
работы по поиску гнёзд беркута. Всего,
к настоящему времени на территории
улуса найдено 15 гнёзд беркута и из них
в 7 птицы гнездились. По итогам этих
работ был подготовлен проект эколого-
биологического обоснования заказника
«Малтааны», территория которого, по
сути, является участком воспроизвод-
ства всей центрально-якутской популя-
ции беркута.
ХАНГАЛАСТАРДЫҢ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ҚЫРАНҒА ТАБЫНУ
Исаев А.П. (Криолитозонаның биологиялық проблемалары институты РҒА СБ,
Якутск қ., Ресей)
Федотов П.С. (Октем ОБМ, Хангалас ауданы, Якутия, Ресей)
Ноговицын П.Р. (Ойский ОБМ, Хангалас ауданы, Якутия, Ресей)
Ноговицын В.П. («Ленск бағаналары» ұлттық паркі, Хангалас ауданы, Якутия, Ресей)
Габышев В.Ю. (Криолитозонаның биологиялық проблемалары институты РҒА СБ,
Якутск қ., Ресей)
Контакт:
Аркадий Исаев
isaev_ark@rambler.ru
Петр Федотов
psfed52@rambler.ru
Прокопий Ноговицын
prokopi1955@gmail.com
Виктор Ноговицын
nvp11_52@mail.ru
Виктор Габышев
gabvich@mail.ru
Ұсынылатын дәйексөз: Исаев А.П., Федотов П.С., Ноговицын П.Р., Ноговицын В.П., Габышев В.Ю.
Хангаластардың мифологиясындағы қыранға табыну. – Пернатые хищники и их охрана. 2023. Спецвып.
2. С. 211–215. DOI: 10.19074/1814-8654-2023-2-211-215 URL: http://rrrcn.ru/ru/archives/35031
Якуттардың (саха) нанымындағы қы-
ранға табыну 20-шы ғасырдың басын-
да В.М. Ионов (1913) және Л.Я. Штен-
бергтің (1925) мақалаларында жете
сипатталған. Соңғы жылдары якуттар-
дың мәдениетіндегі қыран кейпінің си-
мантикасын У.П. Суздалова (2020), саха
және буряттардың мифологиялық
ұғымындағы осы жыртқыш құстың
мәнін В.В. Ушницкий (2021) меңзеді.
Бұдан бөлек якуттар мифологиясымен
ұштасқан бірқатар жазбаларда саха-
ның қыранға табынуы жайлы мәлімет
бар (Кулаковский, 1923; Алексеев, 1984;
Гоголев, 2002 ж б.).
Саха халқының әр руы қайсыбір жа-
нуарды өзінің қасиетті жебеушісі ре-
тінде таныды. Құстардан бұл қатарға
ең алдымен қыран, сұңқар, қаршыға,
жапалақ, балықшы тұйғын секілді
жыртқыш құстар кірді. Якуттардың
бүкіл тотемдік жануарлар ішінде қы-
ранға табынуы ерекше өріс берді. Осы-
лайша якут мифологиясында бұл құс
жаратушымен байланысқа түсіретін
немесе өзі құдіретті, перілер тобына
жататын Жоғарғы әлемнің өкілі бол-
ды (Штернберг, 1925; Алексеев, 1969;
Уткин, 1994; Гоголев, 2002; Ушницкий,
2021). Якуттардың бас перісі – Юрюнг
айыы тойон – аппақ жарқын әмірші.
Ол адам ісіне араласпайды. «Оның қа-
руы – күннің күркіреуі мен найзағай,
оның құсы – аяқ астында қалғыған
қыран, ал белгісі – күн» (Серошевский,
1896). Кейбір ұғымдарға сәйкес, бұл
жыртқыш Хомпоруун хотойдың аспан
құдайы болып саналады, ол Жоғарғы
әлемді мекен ететін ұлы әмірші неме-
се қаһарлы жын Қыр мұрынды Хотой
Айыы есімді Улуу тойонның үлкен
ұлы. Онымен қоса, қыранның әулиелі
кейпі мынадай ұғымдармен байланыс-
ты: 1) бұл жыртқыш күнмен ғана емес,
жыл мезгілінің циклді ауысуымен қа-
тысы бар сәулелік символ; 2) қыран
якут бақсыларының ата-бабасы және
жебеушісі; 3) елге от берген құс (Ионов,
Golden Eagle
(Aquila chrysaeyos),
17/07/2011.
Photo by P. Fedotov.
Беркут
(Aquila chrysaeyos),
17.07.2011.
Фото П. Федотова.
Бүркіт
(Aquila chrysaetos),
17.07.2011.
П. Федотовның фото-
сы.
Proceedings of Conferences 215Raptors Conservation 2023, Suppl. 2
1913; Кулаковский, 1923; Уткин, 1994;
Суздалова, 2020).
Якуттардың қыранға деген ерекше
көзқарасының үлгісі В.В. Яковлевтің
«Со мною состарившаяся лиственни-
ца» (Менімен бірге қартайған балқа-
рағай) әңгімесі негізінде 2018 жылы
түсірілген Э.А. Новиковтің «Царь
птица» (Құс патша) деген көркем
фильмінде суреттеледі. Бұл фильм
2019 жылы Мәскеу халықаралық ки-
нофестивалінде басты жүлдеге ие
болды. Онда 1930-шы жылдары Яку-
тия елінің түбіндегі шал мен кемпір-
дің тіршілігі сомдалады. Қыс айла-
рының басында олардың қорасына
қыран ұшып келеді де, кетпей қояды.
Қарттар аш құсқа азық беріп, бұл жо-
ғары құдіреттің жіберген қарғысы
ма деп, бақсыны шақырады. Рәсім
барысында қарт кісіге бұрын қыран-
ның ұясын бұзғаны есіне түседі, сөй-
тіп олар құстың пайда болуын Хотой
Айыының жазасы ретінде қабылдай-
ды. Кейіннен күн қатты суи бастап,
қыран қарттардың күркесіне кіріп,
бір бұрышты қоныстайды. Уақыт өте
келе, үй иелері көрші қыранға үйре-
ніп, оны туғанындай қадірлейді, бақи
болған ұлының орнына келді деп се-
неді. Қыс біте, қыран ұшып кетер ал-
дында қарттарға ризалығын білдіріп,
түлкіні ұстап әкеледі. Жалпы, фильм-
де Саха халқының қыранға тағзым
етуі, оны қаһарлы құдірет ұлы Xо-
той айыыдай көруі, оның ренжіткен
адамды және қайтыс болған адамның
жаны ұшып, қыранға айналады деген
түсінікке тіл тигізгенді жазалай ала-
тыны бейнеленген.
Хангалас ұлысы СР (Я) тұрғындары
үшін қыран киелі құс болып санала-
ды. Аңыз бойынша ол құс қан майдан-
да ауыр жарақат алған ру бастаушы-
сының аман қалуына көмектескен. Ол
адам өлім аузында жатқан кезде, төбе-
сінен ұшып өткен қаздардың бірін қы-
ран, қайдан тап болғаны белгісіз, бір
соққымен алып, сол жаралыға әкеп
береді, ол қаздың етін жеп, күш жи-
нап, аман қалады. Кейін хангаластар-
дың ру басы атанады (Кулаковский,
1923). Қыранды тотемдік құс ретінде
таңдап алудың тағы бір түсініктемесі
– хангаластар өздерін «Тойон уус» деп
атайды, оның сөзбе-сөз аудармасы «Ру
әміршісі», және қыранмен теңдесті-
ретін «жануарлар әміршісі» – «Тойон
кыыл» құдіретіне сыйынады (Ногови-
цын, 2008). Осылайша жыртқыш құс
ру әміршісі әрі тектік тотем атанады.
Айта кететін жайт, хангаластардан
басқа, қыран бүкіл дерлік Якутияда
таралған хориндіктердің кейбір рула-
рының, Верхневиль ботулу және Оле-
нек чорду ұлыстары руларының тоте-
мі (Алексеев, 1969).
Хангалас ауданы тұрғындарының
дүниетанымында қыран бейнесі жақ-
сы сақталып, тарихтың қазіргі кезеңін-
де де өз көрінісін тапты. Біріншіден,
ұлыс елтаңбасындағы геральдика –
Аал-Луук мас тіршілік ағашы басына
қонған қанатын жайған алтын қыран.
Ауданның (Покровск қ.) әкімшілік ор-
талығында өткен көлемді іс-шарада
хангаластардың тотемдік құсы «Ысыа-
ха Олонхо – 2014» танымбелгісін әше-
кейлеп тұрды. Оған қоса, көптеген кә-
десыйлар, киім және басқаларда осы
киелі құс бейнеленген. 2014 жылы Кул-
латы Хангалас ұлысы жерінде қоладан
жасалған қыран мүсіні қойылғанын
айта кету керек, және соңғы жылдары
якут халқы осы ескерткіш алдына тоқ-
тап, Хотой Айыының өзінен бата тілеуі
дәстүрге айналды.
Хангалас ауданы әкімшілігі және өл-
кетанушыларының бастауымен соңғы
онжылдықта бүркіттің ұясын іздеу
жұмыстары жүргізілді. Қазіргі таңда
ұлыс аумағында бүркіттің 15 ұясы та-
былды, оның 7-ін құстар ұялаған. Осы
жұмыстар нәтижесінде «Малтааны»
қорығының экологиялық-биологиялық
негіздемесі жобасы дайындалды, шын
мәнінде, ол бүркіттің бүкіл орталық
якут популяциясының көбею аймағы
болып табылады.
Golden Eagle
(Aquila chrysaeyos).
Photo by I. Karyakin.
Беркут
(Aquila chrysaeyos).
Фото И. Карякина.
Бүркіт
(Aquila chrysaetos).
И. Карякинның фото-
сы.