(PDF) Almas Ulviy va o‘zbek adabiyoti

Ozarbayjon Respublikasining

Haydar Aliyev nomidagi Madaniyat markazi

Termiz davlat universiteti qoshidagi

Xurshidbonu Notavon nomidagi Ozarbayjon

madaniyati va adabiyoti markazi

ALMAS ULVIY VA O‘ZBEK

ADABIYOTI

( tadqiqot, adabiy portret, safarnoma, suhbatlar)

Termiz – 2022

UDK: 83.3(5O‘)

KBK: 821.512.133.09

А 45

Mazkur tо‘plamda ozarbayjonlik navoiyshunos olima, о‘zbek

adabiyotining tolmas tadqiqotchisi, Ozarbayjon Respublikasi AMEA

Nizomiy nomidagi Adabiyot instituti “Ozarbayjon-Turkmaniston-

О‘zbekiston adabiy aloqalari” shо‘basining mudiri, filologiya fanlari

doktori, professor Аlmas Ulviy (Binnatova)ning о‘zbek adabiyoti

tadqiqiga doir maqola, safarnoma va suhbatlari о‘rin olgan.

Kitob soha qiziquvchilari, adabiyotshunos olimlar va keng

kitobxonlar ommasiga mо‘ljallangan.

Tо‘plab nashrga tayyorlovchi, tarjimon va mas’ul muharrir:

Obid SHOFIYEV,

filologiya fanlari bо‘yicha falsafa doktori (PhD), dotsent

Taqrizchilar:

Nurboy Jabborov,

filologiya fanlari doktori, professor

Marhabo Qo‘chqorova,

filologiya fanlari doktori

Mazkur to‘plam Termiz davlat universiteti qoshidagi

Xurshidbonu Notavon nomidagi Ozarbayjon madaniyati va adabiyoti

markazi tashabbusi va loyihasi asosida nashr etildi.

ISBN: 978-9943-8343-7-8

3

ALMAS ULVIY- O‘ZBEK ADABIYOTINING

OZAR TADQIQOTCHISI

(sо‘zboshi o‘rnida)

Men Almas Ulviy (Binnatova) bilan 2014-yilda ilk bor internet

orqali tanishganman. O‘zbek adabiyotiga chin dildan oshufta bo‘lgan,

samimiy va mehribon bu olima bilan ustoz-shogirdlik

munosabatlarimiz o‘sha yillardan buyon davom etib kelmoqda.

2018-yilda Bakuda ilk bor ko‘rishganimizda, “O‘g‘lim, xush gelding”

deb kutib olganida, u kishidagi onalarcha mehrni, samimiylikni

tuyganman.

O‘zbekiston Respublikasi Mustaqilligining 31 yilligi arafasida

O‘zbekiston Respublikasi va Ozarbayjon Respublikasi o‘rtasidagi azaliy

do‘stlik va strategik sheriklik munosabatlarini rivojlantirish, ko‘p qirrali va

o‘zaro manfaatli hamkorlikni kengaytirish, xususan, ilm-fan va madaniy-

gumanitar aloqalarni amaliy ma’no-mazmun hamda yangi tashabbuslar

bilan boyitish, ikki mamlakatning qardosh xalqlari o‘rtasidagi birodarlik

rishtalarini mustahkamlashga qo‘shayotgan munosib hissasi uchun

Prezidentimiz tomonidan Almas Ulviy mamlakatimizning “Do‘stlik”

ordeni bilan taqdirlanishi barchamizni quvontirgani rost.

Almas xonimni o‘zbek adabiy va ilmiy jamoatchiligi yaxshi taniydi.

Uning o‘zbek adabiyoti tarixi, xususan, Alisher Navoiy ijodiga oid qator

tadqiqotlari chop etilgan.

Olima bilan ilmiy va adabiy aloqalarimiz mobaynida o‘zbek

adabiyoti bilan bog‘liq tadqiqot va maqolalari, safarnomasi, adabiy

portretlarini ozar tilidan o‘zbek tiliga o‘zbekchalashtirdim. Matbuot

sahifalarida adabiy suhbatlarimiz e’lon qilindi. Ularning bir joyda

jamlaganda, bir kichik to‘plamga arzigulik bo‘lib qolibdi. Hukmingizga

havola etilayotgan to‘plam Almas Ulviyning 60 yillik yubileyi arafasida

nashr etilishi rejalashtirilgan edi. Ammo ayrim sabablar kitob dunyo yuzini

ko‘rishini ikki yilga kechiktirdi. Har narsaning o‘z vaqti soati bo‘lar ekan.

Taqdim etilayotgan ushbu kitob ikki xalq adabiy aloqalari, do‘stlik

rishtalarini yanada mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi degan umidimiz

bor! Obid SHOFIYEV,

filologiya fanlari bо‘yicha falsafa

doktori (PhD), dotsent

4

E’TIROF

DUNYO ADABIYOTI UCHUN AHAMIYATLI ISH

Iso Habibeyli,

Ozarbayjon FA vitse-prezidenti, akademik

Buyuk shoir Mir Alisher Navoiy she’riyatining mislsiz sehri ila

о‘zbek adabiyoti dunyosiga kirdik. Navoiy uchun she’riyatga yangi yо‘l

ochgan Sulton Husayn Boyqaro lirikasida kо‘ngil malhamlarini sezdik.

Shunday asarlarning har qatida mavjud poetik namunalardagi ishq

gо‘zalliklariga oshiq bо‘lmaslik mumkin emasligiga shohid bо‘ldik.

Zahiriddin Muhammad Boburning bir qо‘lida qilich, bir qо‘lida

qalam tutib yaratgan ilk memuar asari “Boburnoma”dan tortib Abdulla

Qodiriyning “О‘tgan kunlar”ini varaqladik.

XX asrning ulkan namoyandalari Abdurauf Fitrat, Abdulhamid

Chо‘lpon, Xolid Said Xojayev, Maqsud Shayxzoda tafakkuridan taralgan

va ularning buyuk iste’dodidan tug‘ilgan ijod namunalari bilan tanishdik.

Shuningdek, Oydin Hojiyeva, Xosiyat Rustamova, О‘ktamoy poeziyasidan

bahramand bо‘ldik.

Nizomiy, Yunus Emro, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy, Bobur, Maxtumquli,

Abay, Jovid, Tо‘qay adabiy merosi gо‘zalliklarini, bashariyat uchun

qoldirgan ulkan falsafasini Saidaxon Narzullayeva, Suyuma G‘aniyeva

tadqiqotlarida yana bir bor tanishdik. Yuqorida nomlari qayd etilgan

shaxslarning asarlari, tadqiqotlaridan ozarbayjon-о‘zbek adabiy

aloqalarining qadim va buyuk an’analari bir ildizdan iborat ekaniga shohid

bо‘ldik. О‘zbek adabiyotining klassik shoiri Alisher Navoiyning

Ozarbayjonning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviyga ehtiromi yuksak

bо‘lgan. Alisher Navoiy ijodi qarshisida dunyo she’riyatining yana bir

ulkan vakili Fuzuliy ham hayajonini yashirolmagan.

Ozarbayjon va о‘zbek adabiyotlari tarixida bu an’analar uzoq

asrlardan buyon davom etib kelmoqda. Bu an’ana XIX asrda va XX asr

boshlarida Ozarbayjonda Alisher Navoiy, О‘zbekistonda Nizomiy

Ganjaviy va Muhammad Fuzuliy misralariga yozilgan naziralar, mavzu va

syujet о‘xshashligi jihatlarida namoyon bо‘ldi. XX asrda sovet tuzumi

sharoitida qadimdan buyon kelgan bu an’analar biroz sustlashgan bо‘lsa-

da, xalqlarimiz orasidagi adabiy-madaniy aloqalar tо‘xtab qolmadi, imkon

darajasida davom etdi. Ozarbayjon va О‘zbekiston davlatlari mustaqilikka

5

erishgandan sо‘ng о‘lkalarimiz о‘rtasidagi aloqalar tarixida yangi sahifa

ochildi.

Ozarbayjon Milliy Bilimlar Akademiyasi Nizomiy nomli Adabiyot

institutining “Ozarbayjon-Turkmaniston-О‘zbekiston adabiy aloqalari”

shо‘basining mudiri, filologiya fanlari doktori, professor Almas Ulvi

(Binnatova)ning Ozarbayjon-О‘zbekiston adabiy aloqalarining kо‘p asrlik

yо‘li, buyuk san’atkorlarning abadiy dо‘stligi haqidagi tadqiqotlarida

buyuk an’analarning bir necha asrlik tajribalari umumlashuvi va

davomiyligi mujassamlashuvini kо‘rishimiz mumkin.

Almas Ulvi о‘lkamizda Ozarbayjon-О‘zbekiston adabiy aloqalari

borasidagi tadqiqotlari bilan tanilgan olimalardan biri. Ozarbayjon

adabiyotiga ulkan muhabbat, о‘zbek adabiyotiga о‘zaro qardoshlik,

dо‘stlik va an’analarga buyuk ehtirom Almas Ulvining adabiy aloqalarga

bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarida о‘z aksini topgan, desak aslo xato

bо‘lmaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, Almas Ulvi adabiy aloqalarning kam

о‘rganilgan, hatto no‘malum sahifalarni ochishga, tadqiq etishga diqqatini

qaratadi va uning har bir ishida yangi bir jihatlar yoritiladi. U har bir

tadqiqotida yangi sо‘z ayta oladi.

Shu ma’noda, Almas Ulvi tadqiqotlari ila Ozarbayjon-О‘zbekiston

adabiy aloqalarining qiymati yanada oshgan va boyigan, desak bо‘ladi. Bu

esa xalqlarimiz va mamlakatlarimiz о‘rtasidagi kо‘p asrlik aloqalarini

yanada mustahkamlash va taraqqiy etishiga xizmat qiladi. Bunga shak-

shubha yо‘q.

Bu mamlakatlarimiz va dunyo uchun ahamiyatlidir.

Ozarbayjon tilidan Obid Shofiyev tarjimasi

Manba: “Surxon yoshlari”,

2016 yil 4 iyul, № 13.

6

ALMAZ ULVIY О‘ZBEKISTONDA

Hamidulla BOLTABOYEV,

О‘zbekiston Milliy universiteti

О‘zbek filologiyasi kafedrasi mudiri,

Yuriy Borev nomidagi Xalqaro Estetika va erkin san’at

akademiyasi a’zosi, filologiya fanlari doktori, professor

О‘zbek-ozarbayjon dо‘stligi va adabiy aloqalari tarixi juda qadim

zamonlarga taqaladi. Millati, dini, tili va dili bir bо‘lgan xalqning yagona

adabiy manbalari “Devonu lug‘otit turk” va “Qutadg‘u bilig”dan tortib shu

kunimizga qadar davom etgan. Biz bugungi kunda hadeb la’nat toshini

otayotganimiz shо‘ro davrida adabiy aloqalar yanada yuksalgan, u soha va

fan darajasida taraqqiy etgan. Faqatgina kо‘ngli bir bо‘lsa-da, о‘zi

jug‘rofiy uzoqroq hududda joylashgani uchun ham bordi-keldilar u qadar

serqatnov bо‘lmagan.

Ozarbayjon Milliy ilmlar akademiyasi Nizomiy nomidagi Adabiyot

instituti direktori, akad. Bakir Nabiyev tavalludining 70 yilligi munosabati

bilan о‘tkazilgan Xalqaro simpoziumga taniqli nazariyotchi olim, turkiy

adabiyotning tolmas tadqiqotchisi prof. Shirindil Alishanli taklifi bilan

borar ekanman, yuqoridagi о‘ylar girdobida Bokuga kelib qolganimizni

bilmadim. 2010 yilgi Boku anjumani mening hayotimda alohida о‘ringa

ega. Mana shu taklif tufayli qariyb 30 yil davomida uzilgan dо‘stlik

rishtalari tiklandi, shu tufayli saboqdosh dо‘stlarim prof. Yashar

Qosimbeyli va Akif Azarni qayta topdim. Shirindil muallif tufayli ulug‘

naxariyotchi olim Y.B.Borev bilan mana shu Ozar zaminida topishdik va

sо‘nggi tо‘qqiz yil davomida ustoz bilan deyarli har hafta aloqada bо‘ldik.

Ayni anjuman kunlarida Bokuning tarixiy qо‘rg‘oni bо‘lgan

Qizqal’adagi mehmonxonalardan birida Y.Borev va oilasi bilan bir otelda

turarkanmiz, menga nogahon qо‘ng‘iroq bо‘ldi. Bokuga kelib, hali

yerlashib ulgurmagan bir musofirga ozar qizining qо‘ng‘irog‘i haqiqatan

men uchun kutilmagan hodisa edi. Bilishimcha, bu Ozarbayjon-о‘zbek

adabiy aloqalaridan tadqiqot olib borayotgan filologiya fanlari nomzodi

Almaz xonim Binnetova ekan. Ular о‘zini tanitib, Nizomiy institutining

Turk adabiyotlari bо‘limi ilmiy xodimlari bilan uchrashuv bо‘lajagini, u

esa men haqimda tanituv ma’lumotlarini sо‘radi. Hali anjuman dasturi

qо‘limda bо‘lmagani uchun bu taklifga kо‘p ham qiziqmadim. Ertasi kungi

anjuman yig‘inlaridan sо‘ng meni Almaz xonim о‘z bо‘limiga boshladi.

Bо‘limda boshlangan suhbatimiz hali hamon anjumanlardagi

7

diydorlashuvlarda, adabiy hamkorlik va e-mail maktublarida davom

etmoqda. О‘tgan о‘n yil davomida Almaz xonim bir necha kitoblar chop

qildi, doktorlik dissertatsiyasini yoqladi, ustoz akad. Isa Habibbeyli

rahbarligida bu bо‘lim Turkmaniston-О‘zbekiston bilan adabiy aloqalar

bо‘limiga aylandi. Rostini aytish kerak, О‘zbekiston nomini tashigan ilmiy

tashkilot va bо‘limlar xorijda u qadar kо‘p emas. Lekin AMEA Nizomiy

nomidagi Adabiyot institutida shunday bо‘lim borligi ozar olimlarining

saxovatidan, ilmga tashnaligi va muhtasham о‘zbek adabiyotiga bо‘lgan

hurmatining natijasidir.

Almaz Ulviy bir necha bor nafaqat Toshkent, balki Andijon,

Samarqand va Navoiy shaharlarida о‘tkazilgan ilmiy anjumanlarda

ishtirok etdi. Andijonda ulug‘ shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur

ijodi va faoliyatini о‘rganuvchi Xalqaro jamoat fondi va ilmiy ekspeditsiya

tashkil etilgan edi. Ayni fondning Ozarboyjon bо‘limining ta’sischisi

Nizomiy nomidagi Adabiyot instituti bо‘lgani holda ushbu ilmiy

tashkilotning Bokudagi vakilasi Almaz xonim bо‘lgani bizni quvontiradi.

Chunki о‘zbeklarda “Chumchuq sо‘ysa ham qassob sо‘ysin” maqoli bor.

Bu katta ishga ma’lum tayyorgarlik bilan yondashilganini 2019 yilda

О‘zbekistonning Ozarbayjondagi elchixonasi va bir guruh о‘zbek olimlari

guvohi bо‘ldik.

Almaz Ulviy (Binetova) ilmiy faoliyati haqida sо‘z ketganda, dastlab

Ozarbayjonda Hazrat Navoiy haqida chop etilgan maqolalarning

tо‘plamini nashr etib, ulug‘ Navoiy dahosi sari qurilgan kо‘prikni Jannat

xonim Nagiyevadan keyin yangilaganini qayd etmoqchiman. Bu tо‘plam

nafaqat Navoiy dahosiga ehtirom, balki qariyb yuz yil davomida ozar

navoiyshunosligining takomilini kо‘rsatuvchi hujjat hamdir.

Keyingi yillarda Almaz xonim Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari

tо‘g‘risidagi monografiyasini e’lon qildi, ushbu mavzu bо‘yicha doktorlik

dissertatsiyasini yoqladi. Bu tadqiqotlarga munosabat bildirish orqali

qarashlarimiz yanada yaqinlashdi, nihoyat ozar tilida “О‘zbek adabiyoti”

о‘quv qо‘llanmasini chop ettirdi. Garchi adabiyotimiz tarixi izchil aks

ettirilmagan bо‘lsa ham ushbu qо‘llanma Kafkaz va jahonning boshqa

yurtlarida о‘zbek adabiyoti bilan qiziquvchi tashna dillarga berilgan ilk

ozuqa kabi qimmatlidir. Haqiqatan ham Yusuf Bolasog‘uniydan tortib

zamonaviy о‘zbek adabiyotigacha kechgan adabiyotimiz tarixiga doir biror

xalqaro anjuman bо‘ladimi, xorijda, asosan, Ozarbayjonda о‘zbek

adabiyoti bilan bog‘liq yig‘inlar о‘tkaziladimi ularning hech biri Almaz

xonimsiz о‘tmaydi. Bunday ilmiy-amaliy faoliyatga olima muhabbat bilan

yondoshadi, ushbu mavzudagi kichik bir taklifni ham jiddiy qabul qiladi.

8

Kuni kecha doktorlik dissertatsiyasi himoyasida о‘tirar ekanman, Bokudan

Almaz Ulviy yozgan taqrizning nomini tilga olishdi. Bilmadim, bu Almaz

xonim tomonidan о‘zbek olimlarini qо‘llab yozgan nechanchi (30 yoki

40) taqriz ekan. Bularning hammasi uchun vaqt, hafsala va eng asosiysi,

adabiyot uchun hurmat kerak, dо‘stlikni qadrlash kerak.

Almaz Ulviy о‘zbek adabiyotining tadqiqotchisi va uning xorijdagi

targ‘ibotchisigina emas, balki buyuk Ozarbayjon adabiyotining

О‘zbekistonda keng tarqalishiga sabab bо‘lgan robitalardan biri. 2019

yilda ulug‘ ozar adibi, “Mulla Nasriddin” jurnalining asoschisi Jadid

Mammatqulizodaning “Saylanma”sini Toshkentda о‘zbek tilida chop

etilishida bevosita qatnashdi. Ushbu kitob marhum shoir dо‘stimiz Usmon

Qо‘chqor tarjimasida “MUMTOZ SOʻZ” nashriyotida chop etildi va u

haqda Bokudagi bir necha nashrlarda Almaz xonumning qaydlari e’lon

qilindi. Shuningdek, Almaz Ulviy va Yashar Qosimbeylining akad. Isa

Habibbeyli tavalludining 70 yilligi munosabati bilan “Ustoz” kitobining

О‘zbekistonda chop etilishi ham bevosita olimaning say-harakatlari bilan

amalga oshdi...

Men bu qisqa satrlarda Almaz Ulviy va о‘zbek adabiyoti mavzusini

yoritishga shaylanganim yо‘q, zero uning imkoni ham yо‘qdir. Faqat men

bilgan va mening faoliyatimni ham yaxshi bilgan bir olima haqida dil

sо‘zlarimni yozdim xolos. Umid qilamanki, Almaz xonimning ikki buyuk

adabiyotlararo olib borgan ilmiy yumushlari tо‘xtamaydi, u nafaqat ikki,

balki butun turk xalqlari adabiyoti uchun ham arzirli natijalar beradi,

buning uchun olimaga mustahkam sog‘lik, ilmiy shijoat va izlanishlar

tilayman.

9

О‘ZBEK ADABIYOTINING OZARBAYJONLIK

MUHIBI

(о‘zbekshunos olima Almaz Ulvi haqida)

Marhabo Qо‘chqorova,

О‘zR FA О‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti

katta ilmiy xodimi

О‘zbek-ozarbayjon adabiy aloqalarining ming yillik tarixi bor. Bu

tarix ichida olimlar, tarjimonlar, yozuvchi-shoirlar har biri alohida о‘ringa

ega. Xususan, ozarbayjonlik о‘zbekshunoslar Hamid Arasli, Panoh

Xalilov, Ozod Nabiyev, Mirza Ibrohimov, Mirzaog‘a Qulizoda, G‘ulom

Mammadali, Abboszoda Husayn, G‘ulomhusayn Aliyev, Yoqut Dilbozi,

Aziza Jafarzoda, Xalil Rizo, Oydin Abilov, Ahad Muxtor, Jannat

Nag‘iyeva, Akif Bag‘irov, Yashar Qosimov kabi yigirmaga yaqin

ijodkorlarni sanash mumkin. Zikr etilgan ozar olimlari har biri о‘z ruhi,

dunyoqarashi, ilmiy yо‘nalishiga kо‘ra о‘zbek adabiyotining turli

davrlariga oid vakillar ijodini ba’zan analitik, ba’zan qiyosiy-tipologik

fonda о‘rganishgan. Jumladan, Hamid Arasli Alisher Navoiy va Fuzuliy

ijodini qiyosiy planda tadqiq etdi. Abboszoda Husayn va Yoqut Dilbozi

Zulfiya she’riyatini, Aziza Jafarzoda G‘afur G‘ulom ijodini,

G‘ulomhusayn Aliyev Hamza ijodini, Xalil Rizo esa M.Shayxzoda ijodini,

Jannat Nag‘iyeva esa Alisher Navoiy va Boku qо‘lyozmalari, Navoiy va

Jomiy asarlarining qо‘lyozmalari haqida yozdi. Sо‘nggi yillarda

ozarbayjonlik о‘zbekshunoslar orasida eng “kо‘p” va “xо‘p” yozgan

filologiya fanlari doktori, professor Almaz Ulvi bо‘ldi.

Almaz Ulvi Qosim qizi Binnatova 1960 yil Ozarbayjonda Gо‘ycha

mahallasining Kasaman kentida ziyoli-muallim oilasida tug‘iladi. U ilk

ta’limni kentda oladi, oliy ta’lim tahsilni esa 1978-1984 yillarda Boku

davlat universitetida davom ettiradi, ayni paytda ikki yillik fors tili

shо‘basini ham tugallaydi. 1990 yili shahid shoir Ulvi Bunyodzodaning

xotira muzeyiga asos solgan. Hozirgi kunda muzeyning faxriy direktori.

1995 yilda “Demokratiya va milliy mustaqillik davrida kurash motivining

she’riyatda aks etishi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan.

2010 yilda “XX asr ozarbayjon adabiyotshunosligida о‘zbek

klassiklarining mahorati” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya

qilgan. Bundan tashqari, Ozarbayjon Fanlar akademiyasi Nizomiy

nomidagi Adabiyot institutining “Turk xalqlari adabiyoti” bо‘limining

10

yetakchi ilmiy xodimi. Almaz Ulvi yigirmaga yaqin ilmiy, publitsistik

kitoblar muallifi. Olimaning besh yuzga yaqin maqolalari chop etilgan,

shulardan yuzga yaqini о‘zbek adabiyoti bilan aloqador. Turli xorijiy ilmiy

anjumanlarda saksonga yaqin ilmiy ma’ruzalar va chiqishlar bilan

qatnashgan.

Almaz Ulvining “She’riyatda milliy ozodlik tuyg‘ulari” (1997, 115

bet), “Ulvilashgan Ulvim” (1998, 200 bet), “Adabiyot umrini yashagan

adabiyot me’mori” (2004, 89 bet), “Kurashdagi og‘riqlarim” (2005, 546

bet), “Adabiy tuyg‘ularim” (2008, 426 bet), “Ulvi tuyg‘ularim” (poema va

she’rlar. 1990, 55 bet), “О‘limga qasdma-qasd” (poema, she’r, povest va

hikoyalar, pyesalar, tarjimalar, maqola va maktublar. 1993, 256 bet) va

boshqa tо‘plam kitoblarning muallifi va tо‘plovchisidir. Uning

“Ozarbayjon-о‘zbek (chig‘atoy) adabiy aloqalari” ilmiy monografiyasi

davrlar, siymolar, janrlar va tamoyillar masalalarini о‘rganishga

bag‘ishlangan

1

. Kitob sо‘zboshi, kirish, besh bob, boblar esa faslarga

ajratilgan, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan tashkil topgan.

Ozarbayjon Fanlar akademiyasi Nizomiy nomidagi institutning “Xorijiy

о‘lkalar va adabiy aloqalar” bо‘limi mudiri, filologiya fanlari doktori,

professor Voqif Arzumanli “Ozarbayjon-о‘zbek (chig‘atoy) adabiy

aloqalarining о‘rganilishida yangi bosqichlar” nomli sо‘zboshisida

shunday deydi: “Filologiya fanlari nomzodi Almaz Ulvi (Binnatova)

kо‘pdan beri Ozarbayjon-о‘zbek (chig‘atoy) adabiy aloqalarini о‘rganib va

tadqiq etib kelmoqda. 2000-yildan e’tiboran bilvosita mening ilmiy

maslahatim bilan bu mavzuda tadqiqotlar qilishni boshlagan Almaz Ulvi

bu sohada ancha chuqurlashib ketdi. U, xalqlarimiz orasidagi aloqalarning

о‘rganilgan, yoki kam о‘rganilgan yoxud hech о‘rganilmagan sahifalarini

tadqiq etishi bilan bu sohaga yanada chuqur kirdi”

2

.

Almaz Ulvining sо‘zboshisida tadqiqotga xos bо‘lgan muhim

xususiyat ajratilib kо‘rsatiladi: “Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalarining

keng va har taraflama tadqiqini nazarda tutgan bu asarda qо‘yilgan muhim

prinsiplardan biri, monografiyaning nomidan kо‘rinib turganidek, davrlar

va tamoyillar masalasidir. Ya’ni boshqa tadqiqotlardan farqli о‘laroq, “bir-

biriga shogird, bir-biriga ustoz” (G‘.G‘ulom) sanalgan ikki qondosh va

ikki qardosh xalqning adabiy aloqalarining eng qadim davrlardan bugungi

kungacha kechgan ijodiy-uslubiy xususiyatlarini, umumiy jihatlari va

1

Almaz Ülvi. Azərbaycan – özbek (ciğatay) ədəbi əlaqələri. Baki – Qartal. 2008. 328 s.

2

Almaz Ülvi. Azərbaycan – özbek (ciğatay) ədəbi əlaqələri. Baki – Qartal. 2008. S. 3.

11

vazifalari monografiyaning besh bobida (adabiy davr, adabiy siymo,

adabiy tur, adabiy janr, adabiy tamoyil) atrofida tadqiq etildi”

3

.

Kitobning birinchi bobi “Ozarbayjon-chig‘atoy (о‘zbek) adabiy

aloqalarining shakllanish davri” deb nomlanib, u olti faslga ajratilgan.

“Folklor dunyosining chig‘atoy (о‘zbek) fasli va Ozarbayjon

adabiyotshunosligi” deb ataladi. Unda Almaz Ulvi о‘zbek xalq dostonlari

(“Alpomish”, “Gо‘rо‘g‘li”) va ozar folklorshunoslari Ozod Nabiyev

(“Ozarbayjon-о‘zbek folkor aloqalari” ilmiy monografiya) tadqiqotiga

tо‘xtalib, о‘zbek xalq ertaklarining ozar tiliga tarjimasi, kitob nashrlariga

ham tо‘xtaladi. “Chig‘atoy (о‘zbek) baxshilari va obidalar” deb

nomlangan faslda Ergash Jumanbulbul о‘g‘li, Fozil Yо‘ldosh о‘g‘li, Islom

Shoir Nazar о‘g‘li hayoti va ijodi haqida, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u

bilig”, Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” obidalari va

ularning ozar tiliga tarjimalari haqida yozadi. Uchinchi, tо‘rtinchi,

beshinchi fasllarda olima Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy hayoti va ijodi,

xususan, Navoiy siymosining Ozarbayjonda о‘rganilishi tarixiga diqqat

qaratadi. Binobarin, tadqiqotchi ozarbayjon navoiyshunoslari Firidun bey

Kо‘charli, akademik Hamid Arasli, Panoh Xalilov, Jannat Nag‘iyeva, Xalil

Riza Uluturk, Tarlan G‘uliyev va boshqa olim va tarjimonlarni alohida

sanab kо‘rsatadi va ba’zilariga maxsus tо‘xtaladi. Mazkur bobning eng

sо‘nggi faslida “О‘zbek adabiyoti va adabiyotshunosligida Nizomiy,

Nasimiy va Fuzuliy an’analari”ni tadqiq etadi.

Kitobning ikkinchi bobi “She’riyatning inkishof imkonlari va adabiy

aloqalar” deb atalib, u jami sakkiz faslga ajratilgan. Tadqiqotning “XVI-

XIX asrlar chig‘atoy (о‘zbek) poeziyasi va adabiy mushtarak mayllar”

deya nomlangan birinchi faslida Muhammad Solih, Bobur, Majlisiy,

Mashrab, Nodira, Gulxaniy, Munis, Ogahiy, Muqimiy, Furqat nomlarini

sanab, har biriga bor-yо‘g‘i bir abzats bag‘ishlaydi. Mazkur bobning “XX

asr chig‘atoy (о‘zbek) adabiyoti va “Mulla Nasriddin” jurnali (Sharq satira

maktabi va jadid chig‘atoy (о‘zbek) she’riyati)” deb nomlanadi. XX asr

boshlarida Ozarbayjonda (1906 yil) nashrdan chiqa boshlagan “Mulla

Nasriddin” satirik jurnalining Sharq xalqlari, xususan О‘rta Osiyo xalqlari

orasida mashhur bо‘lishi, xususan, о‘zbek adiblari Zavqiy, Avaz О‘tar,

Niyoziy, Ayniy, Avloniy, Rojiy, Siddiqiy Ajziy, Sо‘fizodalar

dunyoqarashi va ijodiga ta’sirini qayd etadi. Ammo chuqur tahlillarga

kirishmaydi. “О‘zbek (chig‘atoy) she’riyati Ozarbayjon tilida” faslida

dastlabki Bokuda chop etilgan “О‘zbek she’riyati antologiyasi”,

3

Almaz Ülvi. Azərbaycan – özbek (ciğatay) ədəbi əlaqələri. Baki – Qartal. 2008. S. 8.

12

“almanax”lari haqida fikr yuritadi. Bobning “О‘zbek (chig‘atoy)

she’riyati Ozarbayjon tilida” nomlangan faslida ozarbayjonda о‘tkazilgan

“о‘zbek adabiyoti dekada”lari, Ahad Muxtor, Nabi Xazriya, Xalil Rizo,

Ag‘asefaya, V.Rutamzodalarning tarjimonlik ishlariga (о‘zbek she’riyati)

qisqa shtrixlar chizadi. “О‘zbek she’riyati adabiyotshunoslik ufqlarida”

deb atalgan faslda о‘zbek-ozar olimlari tomonidan nashr etilgan maqola,

ilmiy-tanqidiy kitob, tadqiqot ishlariga tо‘xtaladi. Keyingi faslda “О‘zbek

she’riyatida Ozarbayjon va Samad Vurg‘un” masalasini о‘rganadi.

Xususan olima shunday deydi: “Samad Vurg‘un va о‘zbek shoiri Abdulla

Oripov bitta mavzuni poetiklashtiribdi. Adabiyotshunoslarning diqqatini

jalb etgan bu tipologik mushtaraklik va aloqalar, avvalo, yosh avlodning

adabiy ana’analarga hassoslik bilan yondashuvidan tug‘ilgan (manbadan

olingan – M.Q). Hamid Olimjonning “О‘zbekiston”, Abdulla Oripovning

“О‘zbekiston”, Erkin Vohidovning “О‘zbegim” she’rlarini о‘qirkanmiz,

Samad Vurg‘unning “Ozarbayjon” she’ri xayolimizda gavdalandi”

4

. Olima

Samad Vurg‘un asarlarining О‘zbekistonda tarjima etilishi, nashr qilinishi

masalalariga e’tibor qaratib, bu haqda shunday xulosa yasaydi: “Umuman,

“Samad Vurg‘un va о‘zbek adabiyoti” mavzusi teran daryodir. Bu

daryodagi inju kabi Samad she’riyat dengizida barq uradi va ikki xalqning

adabiy qarindoshligi, bir bobo avlodning muhabbati nasllardan nasllarga

nur taratmoqda”

5

. Almaz Ulvi keyingi fasllarda CHо‘lpon, G‘afur

G‘ulom, Zulfiya she’riyati va ular ijodini Ozarbayjon adabiyoti bilan

bog‘liqlikda tadqiq etadi.

Tadqiqotning uchinchi bobi “Yangi tamoyillar va Turkistonda badiiy

nasr inkishofi” deb ataladi. Bu bob olti faslga bо‘lingan. Ilk faslda

“Chig‘atoy (о‘zbek) nasrining ilk davri” о‘rganiladi. Sо‘nggi fasl “40-

yillardan keyingi nasr va tarixiy roman janri” deb ataladi. Olima keyingi

fasllarda Sharof Rashidov, о‘zbek nasrining ozar tiliga tarjimasi

masalalariga, Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor hayoti va ijodiga umumiy

obzor tarzida yondashadi. Jumladan, “Realist chig‘atoy о‘zbek nasri”

faslida olima Abdulla Qodiriy biografiyasi, hajviy she’rlari, roman va

hikoyalari haqida qisqacha ma’lumot berib, “О‘tgan kunlar” va

“Mehrobdan chayon”ning ozar tiliga tarjima etilish tarixiga ham tо‘xtalib

о‘tadi. Shuningdek, tadqiqotchi A.Qodiriyning “Obid Ketmon”, “G‘irvonli

Mallaboy” asarlariga ham alohida tо‘xtaladi. Ammo chuqur tahlillarga

kirishmaydi. Almaz Ulvining Abdulla Qodiriy hayoti va ijodi bо‘yicha

“Gо‘zal realist о‘zbek shoiri (Abdulla Qodiriy)”, “Gо‘zal realist о‘zbek

4

Almaz Ülvi. Azərbaycan – özbek (ciğatay) ədəbi əlaqələri. Baki – Qartal. 2008. S. 138.

5

Almaz Ülvi. Azərbaycan – özbek (ciğatay) ədəbi əlaqələri. Baki – Qartal. 2008. S. 143.

13

nosiri (Abdulla Qodiriy)”, “Abdulla Qodiriy ijodi zamondosh о‘zbek

adabiyotshunoslar talqinida” (Bahodir Karimning qodiriyshunoslik

sohasidagi tadqiqot va kitoblariga taqriz) maqolalari Boku matbuotida

nashr etilgan.

Olima “О‘tgan kunlar” romanini shunday baholaydi: “Abdulla

Qodiriy tarixiy mavzuga murojaat etarkan, uning mahorati shundaki, u, о‘z

xalqi tuzumini, mehnatkashligini, qahramonlik tarixini, xalqining о‘z

ozodligi va mustaqilligi yо‘lida kurash tarixini ochiq kо‘rsatishga

erishgan, mavjud davrda muammolarni hal etish о‘ta mushkul

bо‘lganligini kitobxonga gо‘zal tarzda yetkazgan”

6

.

Tadqiqotning tо‘rtinchi bobi “Dramaturgiya – teatr tarixi va adabiy

an’analar” deb nomlanib, jami olti faslga bо‘lingan. Bobning birinchi

faslida “XX asr drama janrining asoslari” deb ataladi. Ilk о‘zbek

dramaturglarining nomlari, asarlari, ular ustida tadqiqot olib borgan о‘zbek

olimlarining ishlarini sanash bilan fasl tugallangan. “Dramaturgiya- teatr

aloqalari va adabiy ta’sir masalasi” deb nomlangan keyingi faslda ozar

dramaturglari Husayn Jovid, U.Hojiboyev, A.Haqberdiyev, Fatali

Oxundov, N.Narimonov asarlarining о‘zbek teatr sahnasida

sahnalashtirilishi va ulardan ta’sirlanish masalalari о‘rganiladi.

Shuningdek, yana bu bobda Hamza, M.Shayxzoda siymosi, о‘zbek

tragediya janri va adabiyotshunosligi, о‘zbek opera teatri va “Safarov

maktabi” masalalari alohida fasllarda о‘rganilgan.

Kitobning sо‘nggi beshinchi bobi “Istiqlol ideali va adabiy

aloqalarning yangi davri” deb nomlanib, u uch faslga ajratilgan. Dastlabki

fasl “Xalil Rizo Uluturk va о‘zbek adabiyoti” deb ataladi. Olima shunday

yozadi: “Xalil Rizo Uluturkning о‘zbek adabiyoti tarjimoni va

tadqiqotchisi sifatida Ozarbayjon adabiyoti va adabiyotshunosligida

ayricha о‘rni bor. Zamonaviy о‘zbek she’riyati namunalarini ozar tiliga u

qadar kо‘p tarjima etgan boshqa biror ijodkorni topish amrimahol. U,

о‘tgan asrning taxminan 70-yillar boshida bu sohada jiddiy ishlar

boshlagan bо‘lsada, ammo uning 60-yillar matbuotida uning о‘zbek

she’riyatidan nazmiy о‘girmalari chop etila boshlagandi”

7

. Olima Xalil

Rizoning tarjimonlik ham tadqiqotchilik qiyofasini ochib beradi. Sо‘nggi

ikki faslda “Istiqlol davrining Uluturkchilik mafkurasi” hamda “Adabiy

jarayonning yangi tamoyillari” muammolari о‘rganiladi. Olima hozirgi

о‘zbek adabiyotidan ozar tiliga qilingan badiiy tarjimalarni sanar ekan,

shunday deydi: “....Hozirgi о‘zbek she’riyatining Abdulla Oripov (S.

6

Almaz Ülvi. Azərbaycan – özbek (ciğatay) ədəbi əlaqələri. Baki – Qartal. 2008. S. 193.

7

Almaz Ülvi. Azərbaycan – özbek (ciğatay) ədəbi əlaqələri. Baki – Qartal. 2008. S. 262.

14

Babullaо‘g‘li), Usmon Azim (A.Azalp), Bahrom Rо‘zimuhammad

(G.Mо‘vlud), Eshqobil Shukur (G.Mо‘vlud), Iqbol Mirzo (A.Azalp),

Mirpо‘lat Mirzo (G.Mо‘vlud), Aziz Said (S. Babullaо‘g‘li), Xosiyat

Rustamova (A.Azalp), Xurshid Davron (S. Babullaо‘g‘li) kabi

namoyondalarning tarjima she’rlari va zamonaviy о‘zbek nasridan

X.Sultonovning “YO, Jamshid” (M.Nur), Abdulhamid Ismoilning “Ikki

chol hangomasi” (P.Yusuf) nomli tarjima hikoyalari berilmish”

8

. Nihoyat

kitob “Umumiy xulosa” bilan yakunlanadi.

Almaz Ulvi “Ozarbayjon-о‘zbek (chig‘atoy) adabiy aloqalari”

monografik kitobida ulkan adabiy davr, adabiy siymolar, adabiy tur va

janrlarni obyekt sifatida tanlagan. Davr va obyekt haddan ziyod katta

bо‘lganligi sababli, kо‘p о‘rinlar informatsion xarakterda bо‘lib qolgan.

О‘zbek-ozarbayjonlik ijodkorlar hayoti va ijodi ham obzor xarakterida

tadqiq etilgan. Ammo shunga qaramasdan, mazkur ulkan ish ikki xalq

adabiyotshunosligida jiddiy ilmiy tadqiqot sifatida qaralishi kerak.

Mehnatkash, fidoiy olima Almaz Ulvining keyingi ilmiy-ijodiy ishlariga

muvaffaqiyatlar tilab qolamiz. Tadqiqotda ikki xalq adabiyotini qiyosiy-

tipologik va an’ana, adabiy ta’sir doirasida о‘rganish haqida olima yuzlab

tezislarni о‘rtaga qо‘yadi. Endi bu tezislarning har biri alohida tadqiqot

yaralishiga zamin bо‘lishi tayin. О‘zbek adabiyotining ozarbayjonlik

tadqiqotchisi bugungi kunda ikki shogirdiga о‘zbek adabiyoti bilan aloqali

dissertatsiya mavzusini bergan.

Zahmatkash olima о‘zbek adabiyoti borasidagi kuzatishlarini yangi

ikki kitobda jamlab, nashriyotga topshirgan. Bular: “Navoiy va XX asr

klassiklari” va shoira Zulfiyaning yuz yilligi munosabati bilan “О‘zbek

ayol olima va ijodkorlari” deb nomlanadi. Bu yо‘nalishdagi tadqiqotlarda

tanganing ikki tomoni borligini unutmasligimiz kerak. Almaz Ulvi

tanganing har ikki tomonini aniq va ravshan kо‘ra olgan.

8

Almaz Ülvi. Azərbaycan – özbek (ciğatay) ədəbi əlaqələri. Baki – Qartal. 2008. S. 297.

15

ATILLA RASHKI

Xosiyat RUSTAM,

О‘zbekiston va Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasi azosi,

“Kitob dunyosi” gazetasi bosh muharriri

Elazig aeroporti Turkiyadagi eng katta aeroportlardan biri. Birinchi

marta kelishim edi... Birinchi marta Almaz xonim bilan biz shu yerda

kо‘rishganmiz. Xayolim parishon edi chamamda... Kimdir Xosiyat xonim,

deya chaqirdi ozarcha lahjada. Ortimga о‘girildim. Hech kimni tanimagan

va hech kim tanimaydigan yurtda ismingni eshitish juda yoqimli bо‘larkan.

Yetti-sakkiz metrlar naridan bir ayol uchib kelardi. Biz uzoq kо‘rishmagan

opa-singillar kabi kо‘rishdik... va Elazigda kechgan besh kun ichida na

kecha demadik, na kunduz demadik... faqat gaplashdik... Hali hayotda bir-

birini kо‘rmagan ikki mamlakatning ikki ayoli shu qadar yaqin bо‘lib

ketdikki, hatto tarif etishim qiyin! Kо‘rinishidan faqat kulib turadigan bu

ayolning Korabog‘ janglarida shahid ketgan yigirma yoshli ukasi Ulvi

haqida gapirgandagi holat hali kо‘z oldimda turibdi. Men nima deyishni,

qanday ovutishni, qanday taskin berishni bilmay qо‘shilib

yig‘layverganman. Yuragida yigirma yoshdan og‘irroq dardi bor ayol bilan

opa-singil bо‘lganimga о‘n yilcha bо‘ldi. Ammo, shu о‘n yil ichida yuz

yildan kо‘ra kо‘proq yashab ham kо‘rish mumkin bо‘lmagan insoniylikni

kо‘rdim! Bir ayol uch-tо‘rt umrga teng keladigan ishlar qilayotganining

tirik guvohiman!

Bu ishlar mayli, о‘z yо‘lida davom etaversin, ammo, О‘zbekiston va

о‘zbeklarni bu ayoldan kо‘ra kо‘proq sevadigan biror kimsani hali

uchratmadim. Almaz xonimning yakkayu yagona bir o‘g‘li bor. Ismi

Atilla. Atillaning bir gapi bor, “Ona, Siz о‘zingiz Ozarbayjonda

yashaganingiz bilan ruhingiz О‘zbekistonda yashaydi...” Bu Atillaning

rashki! Bu Atillaning otellocha, bolacha rashki.

Men Almaz xonimga chin qalbdan havas qilaman.

16

OZAR ADABIYOTSHUNOSLIGINING

O‘ZBEKCHA SO‘ZI VA QALBI

Gulbahor Ashurova,

Alisher Navoiy nomidagi

ToshdO‘TAU dotsenti, f.f.n.

Almaz Ulvi Kosim qizi Binnatova 1960 yil 8 avgustda ziyoli

oilasi tug‘ilgan. Baku Davlat Universitetida oliy ma’lumotni olib, 1993

yildan Ozarbayjon Milliy Ilmlar Akademiyasida Milliy Munosabatlar

Institutida, so‘ng esa Nizomiy nomidagi Adabiyot institutida faoliyatda

bo‘ldi. Hozirga qadar ushbu institutning “Ozarbayjon-Turkmaniston-

O‘zbekiston adabiy aloqalari” bo‘limining boshlig‘i lavozimida ishlaydi.

Ozarbayjon-O‘zbek adabiy munosabatlari masalasida ilmiy-tadqiqot

ishlarini olib bormoqda. Turkiya adabiyoti bilan bog‘liq yo‘nalishda ham

salmoqli tadqiqotlar olib bormoqda. U 1986 yildan e’tiboran adabiyot va

san’at bo‘limining maxsus muxbiri bo‘lib, Almaz Ulvi turli gazeta va

jurnallarda, kitob va almanaxlarda, turli to‘plamlarda uning 700dan ortiq

maqola va publitsistik-ilmiy maqolalarini kuzatish mumkin. 25dan ortiq

risola kitoblar muallifidir. Dunyodagi nufuzli xalqaro simpozium va

konferentsiyalar ishtirokchisi, ayniqsa, O‘zbek, Turk, Gruziya, Rossiya,

Angliya, Afg‘oniston, Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Turkmaniston kabi

davlatlardagi xalqaro konferensiyalarda faol ishtirok etgan. Almaz xonim

oilali: Atilla ismli o‘g‘li bor. Nozim og‘a ham ilmiy tadqiqot institutida

faoliyat ko‘rsatadi. Men Bakuda ularni uyida bir necha marotaba mehmon

bo‘lganman. Almaz xonimning uyi mehrga, samimiyatga va do‘stlarga

hamisha bag‘rini ochgan mehmondo‘st oiladir. Bu oilada ko‘pincha

suhbatlar adabiy aloqalar, samimiy do‘stlik va kitoblar haqida bo‘ladi.

Almaz opa bu haqda shunday deydi: “Inson tarbiyasi, bilim va salohiyatini

o‘stirish haqida gap ketganda, kitobning o‘rnini hech narsa bosa olmaydi.

Fan-texnika shiddat bilan rivojlanayotgan davrimizda kitobga boshlarimiz

yanada ko‘proq egilmoqda, qanday bo‘lmasin, uni doim kaftimizda tutib

yurishga intilmoqdamiz. E’tibor bersangiz, internet olami kengayib

borayotgan bir paytda kitob chop etish ishi oqsash o‘rniga, kundan-kunga

jadallashib borayotir. Ehtimol, bu savolingiz orqali kompyuter va

internetning hayotimizni deyarli qamrab olayotganiga, o‘z ta’siriga

tushirib qoyayotganiga, hatto butun vaqtimizga, kunimizga ega

chiqayotganiga ishora qilayotgandirsiz. Internet maydonida istagan

17

savolimizga javob topa olsak-da, adabiyotlar ro‘yxatidan yetarlicha

boxabar bo‘lolsak-da, boringki, ayni elektron kitoblarning aksariyatini

“varaqlab”, ulardagi ma’lumotlarga tayanishga harakat qilsak-da,

chinakam ilm bilan toyingan yangiliklarni yozma kitoblardan olamiz. Ular

hanuzga qadar ma’naviy boyligimiz, oltinga teng xazinamiz o‘laroq, o‘z

qimmatini saqlab kelmoqda. Qisqasini aytganda, insonning kamolotida

kitob alohida o‘rin tutadi. Faylasuflardan birining ta’biri bilan aytganda:

“Kitob o‘qigan, bilimga ega bo‘lgan inson bilan mutolaa qilmagan, biror

narsani bilmagan odam orasidagi farq yorug‘lik va zulmat o‘rtasidagi

farqqa o‘xshaydi. “Bolalik yillarimning eng go‘zal, ayricha taassurotlarini

ko‘nglimda alohida iz qoldirgan Yujin timsoli bilan bog‘layman. U Teador

Drayzerning “Dohiy” asari qahramoni bo‘lib, uzoq yillar hayotimga

o‘zgacha ruh bag‘ishladi. Kasbi o‘qituvchi bo‘lgan otam menga qayta-

qayta: “Oy qizim, bu kitob senga og‘irlik qiladi, voqealarini to‘liq idrok

etolmaysan,” – deb takrorlayverardi. Axir, u 700 sahifadan ortiq edi-da!

Ammo men Yujinni qaerdadir ko‘rgandek bo‘laverar, u bilan goyoki, bir

qishloqning bolalaridek, bir-birini anchadan beri bilgan tanishlardek

tasavvur qilaverardim. Asarning mazmun-mohiyati va voqealar

jarayonidan ayri holda Yujin personajini sira unuta olmadim. Keyinchalik

Gi de Mopassan, Anton Chexov, Musa Jalil singari adiblarning

hikoyalarini o‘qidim, bu asarlarning qahramonlarini ham sevib qoldim.

Ozarbayjon adabiyotidan Ilyos Afandiev ijodining mutolaasiga hech

toymasdim. Shu o‘rinda ishonch bilan aytishim mumkinki, o‘qigan

asarlarimning, dunyo adabiyoti qahramonlarining ruhi, tabiati hayotimga

singib ketgan, o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Tag‘in, otashin muhabbatni

tarannum etgan she’riyatni hamisha hayratlanib o‘qiyman. Bir necha

yildan beri Nizomiy, Nasimiy, Navoiy, Fuzuliy, Voqifiy asarlarini sog‘inib

mutolaa qilaman. Ularning satrlaridan tomib turgan ishqni simirib

o‘qisam-da, sira qongan emasman. Ba’zida menga inson o‘z shaxsiyati

bilan dunyoga keladigandek tuyuladi. Hayot, muhit, sharoit va kitoblar uni

faqatgina shakllantirib borishga xizmat qiladi. Odam o‘qigan biror

asaridagi qaysidir personaj uning tabiatiga mos kelsa va unda kuzatgan

ustun jihatlarni o‘zida topa olsa, uni o‘zida paydo qilishga intilishi

mumkin. “Bugun adabiyotning oldiga qoyayotgan vazifalar xususida

nimalar deya olasiz?”– degan savolga mana shunday javob bergan edilar:

“Mumtoz adabiyot va mavzular milliy-ma’naviy xazinamizning

javohiridir. Ammo, yangi davr adabiyotini yaratish, uni tadqiqot

manbasiga aylantirish bir qadar murakkab, og‘ir ish sanaladi. Chunki,

kitobxonning zavqini uyg‘otadigan, o‘quvchiga yo‘l boshlaydigan asar

18

yozish uchun fenomen darajasidagi tafakkur kerak bo‘ladi. Aslida,

yaratilishdan fozillik qanchalik bo‘lsa, shunga erishiladi. Ijodkor

aytmoqchi bo‘lgan so‘zni anglagan tadqiqotchi hayotning poetik

mohiyatiga nazariy qiyofa bera olsa, nur ustiga nur! Har holda, adabiyot

kishilar, nimani qabariq holda ko‘rsatishni his qilib yashaydilar. Ammo

shuni unutmaylikki, hayotiy hodisalar oqimi juda tezkordir. Adabiyot

ilmining vakili, filologiya sohasining mutaxassisi sifatida yoshlarga,

avvalo, shuni alohida ta’kidlamog‘im kerakki (garchi bu borada ularning

bilimi oz emas), biz – ozarbayjon va o‘zbek xalqlarining yagona ildizi

mavjud. Biz buyuk turkiy qavmga mansub millat vakillarimiz. Mumtoz

adabiyotimizga murojaat etib, Hazrat Navoiy shayx Nizomiyni ustoz,

Mavlono Fuzuliy esa o‘zini Navoiyga shogird sanaganini e’tiborga olsak,

bu fikrning izohiga hojat qolmaydi. Vaqt o‘tib, milliy masalalarga qarash

tarzi o‘zgargan bo‘lsa-da, tarixiy xotira ildizimizni bog‘lab turgan

tomirlarni unutib yuborishga, unga ahamiyat qaratmaslikka yo‘l

qoymaydi…”.

Ozarbayjon adabiyotshunosligida o‘zbek adabiyoti ko‘pgina

tadqiqotlarga mavzu bo‘lib, o‘rganilib kelinmoqda. Klassik namoyandalar

ijodi qatorida XX asr o‘zbek adabiyoti ozarbayjon kitobxonlariga butkul

bo‘lmasa-da, deyarli tanish. O‘zbek xalq og‘zaki ijodining ertak, doston,

topishmoq, maqol kabi janrlardagi betakror namunalari ozarbayjonchaga

moslashib ulgurgan. Abdurauf Fitrat, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla

Qodiriy, Abdulhamid Cho‘lpon, Abdulla Qahhor, Hamid Olimjon, Zulfiya,

o‘afur o‘ulom, Maqsud Shayxzoda, Komil Yashin kabi adiblarning asarlari

tilimizga o‘girilib, alohida kitob holida chop etilgan. Mukammal proza va

she’r antologiyalari tuzilgan. Shuningdek, adabiyotshunoslik ilmida ham

qator ishlar amalga oshirilgan. O‘zbek adabiyoti barcha davrlar boyicha

o‘rganilmoqda. Alohida ilmiy maqolalardan tashqari, G‘ulomhusayn

Aliev, Ozod Nabievlar nomzodlik, Xalil Rizo Ulug‘turk, Jannat Nagieva,

Ozod Aliev qatorida Olmos Ulviy Binnatovani doktorlik dissertatsiyalari

o‘zbek adabiyotini tadqiq etishga bag‘ishlaganlar. Dissertatsiyada 600

yillik turk-o‘zbek adabiy aloqalarini mavzu doirasiga qamrab olingan.

Faqatgina o‘zbek adabiyotiga oid 150 dan ortiq ilmiy maqolalar hamda 2

ta monografiya chop etilgan. Yaqin kunlarda o‘zbek adabiyotining

tadqiqiga bag‘ishlangan yana ikki kitob nashrga beriladi! Almaz opani

aspirant-shogirdlari ham o‘zbek jadidchilik adabiyoti yuzasidan ilmiy ish

olib bormoqda. O‘zbek olimlarining ilmiy faoliyatiga doir 200 dan ortiq

maqolalarga taqriz yozib, ozarbayjonda chop etiladigan ilmiy jurnallarda

chop etilgan. Bugungi kunda Almaz opa ko‘pgina o‘zbek olimlari bilan

19

do‘stona aloqalardalar. Mustaqillik har ikki mamlakat taraqqiyotining

barcha jabhalarida bo‘lgani kabi, uning boshqa o‘lkalar va xalqlar bilan

adabiy-madaniy aloqalarning rivojida tamoman yangi, keng ufqlarni ochdi.

Tarixning hukmi bilan mustamlaka ta’sirida yashagan ozarbayjon va

o‘zbek xalqlari o‘z azaliy orzulari bo‘lgan milliy mustaqillikka deyarli bir

paytda erishgani ham baxti-yu taqdiri bir ekanidan dalolatdir.

Almos opaning (2016 yil) “O‘zbek adabiyoti” kitobining

Ozarbayjonda nashr etilishi bizni cheksiz quvontirdi. Bu o‘zbek-

ozarbayjon adabiy aloqalari yo‘lidagi olimaning ko‘p yillik izlanishlari,

tinimsiz mehnati samarasi, qolaversa, o‘zbek adabiyotiga, Navoiy

dahosiga bo‘lgan ulkan ehtiromi, mehri desak adashmagan bo‘lamiz.

“O‘zbek adabiyoti” kitobiga Ozarbayjon Milliy Bilimlar Akademiyasining

vitse-prezidenti, AMEA Nizomiy nomli Adabiyot institutining direktori,

akademik Iso Habibeylining “Dunyo adabiyoti uchun ahamiyatli ish”

nomli maqolasi o‘rin olgan, unda: Ozarbayjon Milliy Bilimlar

Akademiyasi Nizomiy nomidagi Adabiyot institutining “Ozarbayjon-

Turkmaniston-O‘zbekiston adabiy aloqalari” sho‘’basining mudiri,

filologiya fanlari doktori, professor Almas Ulvi (Binnatova)ning

Ozarbayjon-O‘zbekiston adabiy aloqalarining ko‘p asrlik yo‘li, buyuk

san’atkorlarning abadiy do‘stligi haqidagi tadqiqotlarida buyuk

an’analarning bir necha asrlik tajribalari umumlashuvi va davomiyligi

mujassamlashuvini ko‘rishimiz mumkin” – deydi. Olimaning ikki xalq

adabiyotga ulkan muhabbati, o‘zbek adabiyoti bilan o‘zaro qardoshlik,

do‘stlik va an’analarga buyuk ehtiromida, adabiy aloqalarga bag‘ishlangan

ilmiy tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Shuni ta’kidlash lozimki, Almas

Ulvi adabiy aloqalarning kam o‘rganilgan, hatto no‘malum sahifalarni

ochishga, tadqiq etishga diqqatini qaratadi va uning har bir ishida yangi bir

jihatlar yoritiladi. U har bir tadqiqotida yangi so‘z ayta oladi. Shu

ma’noda, Almas Ulvi tadqiqotlari ila Ozarbayjon-O‘zbekiston adabiy

aloqalarining qiymati yanada oshgan va boyigan, desak bo‘ladi. Bu esa

xalqlarimiz va mamlakatlarimiz o‘rtasidagi ko‘p asrlik aloqalarini yanada

mustahkamlash va taraqqiy etishiga xizmat qiladi. Bunga shak-shubha

yo‘q. Bu mamlakatlarimiz va dunyo uchun ahamiyatlidir.

Almaz xonim asarlarining belgilovchi xususiyatlaridan biri —

ularning o‘ta hassos she’riy daho qalami ostidan chiqqanligi, Alisher

Navoiy ijodini tadqiq etganligidir. Uning ilmiy ishlarilarida Navoiy ijodi

nasr bilan nazm birgaliqda ham g‘oyaviy, ham badiiy jihatdan uzviy

aloqada qo‘llaniladi. O‘zbek adiblarining qator asarlari tadqiqida nazmiy

parchalar nasriy bayonda ifodalangan fikrni xulosalash, yakunlashda,

20

shuningdek, muallifning asarlaridagi g‘oyaviy niyatini yanada bo‘rttirib,

emotsional ta’sirchanlikni, badiiy ta’sirni yanada oshirib berish uchun ham

xizmat qiladi. Ba’zan Ulvi xonim bildirilayotgan fikrlarning davomi

chuqur umumlashma va xulosalar sifatida beriladi. Ba’zan esa nazm

faktik material sifatida keltiriladi. Jahon adabiyotshunosligida Alisher

Navoiy ijodini o‘rganish qariyb olti yuz yillik tarixga ega bo‘lib, bu davr

mobaynida Sharq va G‘arb mamlakatlarida navoiyshunoslikka doir

ko‘plab asarlar yaratildi hamda ulug‘ shoir va mutafakkir ilmiy-ijodiy

merosining jahon madaniyati tarixidagi o‘rni baholandi. Navoiyning

adabiy merosi orasida turkiy g‘azallari va “Majolis un-nafois” tazkirasi

ham jahon madaniyati va adabiyotining buyuk obidasi ekanligi ayon

haqiqat. Olima nigohida bu jihatlar sinchkovlik bilan o‘rganilgan.

Shuning uchun Navoiy ijodining jahon tamaddunidagi o‘rnini aniqlash,

shoir adabiy merosining xorijda o‘rganilishi, o‘zbek mumtoz adabiyotining

ahamiyatini keng targ‘ib qilish vazifasi, uni ozar shoirlari ijodiyotiga

ta’siri masalalarini yoritish masalasi Ozarbayjonda Almaz Ulvi nomi bilan

chambarchas bog‘liqdir.

Men haqiqiy do‘st, chin ma’nodagi olima, o‘zbek xalqining sevimli

insoni, hazrat Navoiyning muhibasi Almaz xonimni qutlug‘ 60-yoshlik

yubileylari bilan chin dildan qutlayman! Aziz Almaz opamizga sog‘lik,

ilmiy-ijodiy faoliyatlarida Allohimdan kuch-quvvat tilayman. Navoiy

boboning pok ruhi shod bo‘lib, uning asarlari tadqiqu tadbig‘i Almaz opa

hayotini yorituvchi nur bo‘lsin!

21

TADQIQOTLAR

TURKIY XALQLARNING MA’NAVIY KО‘PRIGI

(I BOKU QURULTOYINING 90 YILLIGI MUNOSABATI BILAN)

I Boku qurultoyi о‘tkazilgandan sо‘ng 1927-yil Qrimda, 1928-yil

Samarqandda, 1930-yil Olmaotadagi Imlo konferensiyasi, 1932-yildan

boshlab о‘tkazilgan Turk tili kongresslari, qolaversa, 1976-yil

Olmaotada, 1980-yil Toshkentda, 1980-yil Ashxabodda bо‘lib

о‘tgan Sovet Turkologlari kongresslari I Boku qurultoyi ta’sirida

bо‘lib о‘tgan desak mubolag‘a bо‘lmaydi.

1926-yil Bokuda о‘tkazilgan I Turkologlar qurultoyida

Abdurashid Abdujabborov (Markaziy О‘zbekiston ilmiy shо‘basining

raisi) rahbarligida Inamov (sotsiolog), Shokirjon Rahimiy (tilshunos),

Ashurali Zohiriy (tilshunos), Elbek (tilshunos), Ismoil Sadriy

(tilshunos) kabi olimlar Ozarbayjonga tashrif buyurishdi.

Qurultoyni tashkillashtirishda Xolid Said Xо‘jayevning

xizmatlarini alohida ta’kidlash lozimdir. Ayni paytda SH.Rahimiy,

I.Sadriy, Xolid Said Xо‘jayev kabi taniqli tilshunos olimlarning

muzokaralarda о‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etishi qurultoyning

saviyasini yuksak darajada ekanligidan xabar beradi.

1926-yilda bо‘lib о‘tgan I Boku Turkologlar Qurultoyi adabiy-

madaniy xarakterda bо‘lsa-da, avvalo, bu о‘sha davrning bir siyosatidir.

Bu qurultoy о‘tkazilishining о‘z tarafdorlari va maqsadlari bor edi.

Tarafdorlar kim edi: SSSR imperiyasi va yangicha yо‘l bilan qadam

tashlayotgan Turk Xalqlari Birligi.

I Boku qurultoyi. Rus imperiyasining Stalin qilichi ostidagi siyosati

Turkiy xalqlar tarixidagi ulkan zarba, balki asrlar bо‘yi yoddan

chiqmaydigan ulkan fojeadir. О‘sha davr siyosati, sotsialistik realizm

g‘oyalari, reppressiya tarixini о‘rganish va oydinlashtirishda I Boku

qurultoyi materiallari muhim о‘rin tutadi.

Sobiq imperiya bu qurultoyning ahamiyatini , ya’ni uning turkiy tilli

sobiq sovet davlatlari ziyolilarining kimligini, ularning tafakkur kuchini

namoyish qiluvchi anjuman ekanligini anglagan holda buning uchun

jiddiy choralar kо‘rishi zarur edi. Stalinizm siyosati u yerda ham о‘z

kuchini kо‘rsatishi kerak edi. Shunga kо‘ra sobiq imperiya amaldorlari

anjumanni juda hushyorlik bilan kuzatishdi.

22

Boshqa tomondan Otaturkning yangi qurgan davlati – 2 yoshli

Turkiya jumhuriyati turkiy tilli davlatlarda yagona til bо‘lishi

zarurligi haqilagi g‘oyalarni ilgari surmoqda edi.

Oxirgi ikki yil mobaynida I Turkologlar Qurultoyi haqida bir

nechta maqolalar yozildi. Demakki, turkologiyaning konsepsiyasi ham

о‘rtaga qо‘yildi. Ozarbayjonning barcha ziyolilari ham ushbu

qurultoyning tashkillashtirishda jonbozlik kо‘rsatishdi. Nihoyat

1926-yilning 26-fevralidan 6-martigacha Ozarbayjon poytaxti

Bokuda I Turkologlar Qurultoyi о‘z ishini boshladi.

Mazkur qurultoyda 131 nafar ishtirokchi qatnashdi, 9 kun davomida

17 uchrashuv bо‘lib о‘tdi. Turk dunyosining tili, tarixi, etnogenezisi,

etnografiyasi, adabiyot va madaniyatiga doir 38 ta ma’ruza tinglandi.

Qurultoy kunlarida turkiy tillarning 7 ta muhim muammosi

muhokama qilindi: 1. Alifbo masalasi. 2. Imlo-orfografiya muammolari. 3.

Terminlar masalasi. 4. О‘quv-metodika masalalari. 5. Qardosh tillarning

о‘zaro aloqalari va interferensiya muammolari. 6. Turkiy tillarning

adabiy tili muammolari va о‘rta turkiy masalasi. 7. Bobo til nazariyasi va

turkiy tillarning tarixi muammolari.

Qurultoy kunlarida Bakir Chо‘bonzoda bu ishlarning boshida turgan

muttasadilardan biri edi. Qurultoyga oid butun masalalar uning nazorati

ostida edi desak yanglishmagan bо‘lamiz.

Qurultoyga faxriy a’zo sifatida taklif etilgan mashhur turkolog Ali

Bey Husaynzoda, mashhur nazariyotchi olim N.Marr, sovet

ideologiyasining rahbarlaridan A.V. Lunacherskiy rayosat kengashi a’zosi

sifatida saylandi.

Qurultoyni Ismoil Gaspirali va V.V.Radlov sharafiga о‘tkazishga

qaror qilindi.

I Boku Turkologlar qurultoyida taniqli sharqshunos olimlar

F.Kо‘pruluzoda, A. Krimskiy, N. Poppenin, L. Ligetinin, N.Ashmarinin,

shuningdek, T.Menzelin (olmon), V.Radeboldin (olmon), Y.Messaroshin

(venger), I.Umarov (qozoq), X.Oshayev(chechen), Zifelt-Simumyaqinin

(eston), M.Pavlovich (yahudiy), M.Petrov (chuvash), SH.Rahimiy

(о‘zbek), I.Sadriy (о‘zbek), Q.Qubaydullin va Q.Sadiniy (tatar), Xolid

Sayid Xо‘jayev (о‘zbek), E.Sanibayev (nо‘qay), B.Suliyev (qozoq),

SH.Manatov (boshqird), M.Nadimiy (qrim-tatari), N.Katanov (xakas),

D.Kо‘rkmazov (qо‘miq), X.Kosiyev (qalmiq), Z.Malsatov (ingush),

V.Tomashevskiy (rus)larning ishtirok etishi qurultoyning saviyasi va

jо‘g‘rofiyasining naqadar keng ekanligidan darak berib turibdi.

23

*****

1926-yilgi qurultoyda buyuk shoir Alisher Navoiy tavalludining 500

yilligini keng miqyosda, tantanali ravishda nishonlash uchun 10 kishilik

komissiya tashkil etildi. 1926-yil 26-fevral, ya’ni kongressning birinchi

kunida birinchi muzokaradan sо‘ng qurultoy ishtirokchilari “Alisher

Navoiy - 500” yubiley kechasida ishtirok etdilar. Tabiiyki, bunga qadar bu

tadbirning qurultoy arafasida о‘tkazilishi rejalashtirilgan edi. Bu tadbirga

tashkilotchilar tomonidan keng tayyorgarlik ishlari olib borildi. Navoiyga

oid 3 kitob (Alisher Navoiy. “Vaqfiya”, Alisher Navoiy. “Munshaot”,

“Mir Alisher Navoiy” (maqolalar tо‘plami) ) va Husayn Boyqaroning

“Devon”i chop etildi.

1919-yildan о‘z faoliyatini boshlagan “Kommunist” gazetasida

taniqli adabiyotshunos olimlar Ismoil Hikmat, Ali Nazim, Mirza

Muhsinlarning imzosi bilan ketma-ket maqolalar e’lon qilinib borildi.

Mazkur gazetaning 1926-yil 4-mart sonida B.Chо‘bonzodaning “Navoiy

-tilshunos” maqolasi e’lon qilindi. Umuman olganda,

B.Chо‘bonzodaning Navoiy haqidagi ikki maqolasi bor: “Navoiyning

tili va tilshunosligi haqida” va “Navoiy - tilshunos”. Shuningdek,

Navoiy xotirasiga bag‘ishlangan 3 ta kitobning e’lon qilinishi tahsinga

sazovordir.

B.Chо‘bonzodaning “Kommunist” gazetasida chop etilgan maqolasi

Navoiy haqidagi maqolalar tо‘plamida ham e’lon qilingan. “Navoiy -

tilshunos” maqolasida nima haqida bahs boradi? Bu yerda muallif

Navoiyni bir tilshunos sifatida tadqiq etadi. Muallifning ta’kidlashicha:

“Shahar tili bо‘lmagan turkiy til adabiy til bо‘la olmaydi, degan fikr

hukmron bо‘lgan bir davrda Alisher Navoiy tili adabiy til emas, balki xalq

tilidir” degan fikrga Ismail Hikmet qarshi chiqadi.

Turk dunyosining buyuk tilshunos va adabiyotshunos olimi Bakir

Chо‘bonzoda Navoiyning klassik turk dunyosi tarixida turkiy tilning

asoschisi ekanligini e’tirof etishi muhim ahamiyatga egadir. Fors tili

hukmron bо‘lgan bir vaqtda Navoiyning “Xamsa” dostonini turkiy tilda

yaratilishi buyuk hodisadir. Fikrimizning isboti uchun B.Chо‘bonzodaning

maqolasidan kо‘chirma keltiramiz: “Turkiy tilni tо‘rt buyuk shaxs himoya

qildiki, bularning birinchisi, “Devoni lug‘otit-turk” asari muallifi Mahmud

Qoshg‘ariy, ikkinchisi “G‘aribnoma” muallifi Shayx Oshiq Posho,

uchinchisi Navoiy va tо‘rtinchisi “Masira ul-ulum” muallifi Barg‘amali

Qodiriydir. Bulardan Alisher Navoiy turk dunyosining О‘rta Osiyodagi

ulkan vakili, olim, faylasuf shoirlaridan biridir”. B.Chо‘bonzodaning qayd

etishicha: “XI asrda Mahmud Qoshg‘ariy shaharda forscha, ovullarda esa

turkcha iste’molda ekanligini aytib о‘tadi. Mir Alisher Navoiyning

24

sо‘zlaridan 3,4 asr ichida vaziyat о‘zgarganligi anglash mumkin”.

M.Qoshg‘ariydan sо‘ng Nizomiy va Nasimiy davrlarida fors tili hukmron

edi. B.Chо‘bonzodaning bu maqolasining har jumlasida turkiy tillar

tarixining xronologiyasini kо‘rishimiz mumkin va buning Navoiy merosi

kontekstida aks etishi ulkan xarakter kasb etadi. Turk aristokratiyasining,

saroy ahlining xorijiy tillarni bilishi О‘rxon kitoblarida ham aks ettirilgan.

Shu bilan yolg‘iz boylar va zodagonlarning emas, balki butun shahar

ahlining forsgacha rag‘bati borligini Navoiy ham ta’kidlab о‘tadi”.

Navoiyning adabiy tilga oid butun fikr va tushunchalarini diqqat bilan

о‘rgangan B.CHо‘bonzoda “Navoiyning tilga oid satrlarida ikki turli bahs

bordir” deydi va fikrining yakunida yozadi: “Qur’on tili arabcha samoviy

bir til sifatida oladigan bо‘lsak, yerda qolgan uch til sart (fors), turk va

hind tillari”.

Tilshunos olim hind tiliga oid fiklarini fors va turk tillarining

solishtirish orqali bildirib о‘tadi. B.Chо‘bonzoda yozadiki, “Navoiyning

fikricha, sart (fors) turkchadan ilm olmoqdan barobar, turk sartdan kо‘ra

kо‘proq tushunarlidir. Navoiyning devondagi tili kitoblarda qayd qilingan

turkiy shoirlar, adib va faylasuflarning emas, balki xalq tilidir”. Ma’lumki,

Navoiy mashhur “Muhokamat - ul-lug‘otayn” asarida ikki til, ya’ni fors

va turkiy tillarni qiyosan о‘rganadi.

Navoiyning о‘zi yozganlari va boshqa manbalarda keltirilishicha,

Navoiyning chig‘atoy (о‘zbek) adabiy tilini keng targ‘ib va himoya etish

yо‘lidagi ishlarida uning bolalik dо‘sti va hukmdor Husayn Boyqaroning

xizmatlari beqiyosdir. U har doim Navoiyni qо‘llab-quvvatladi. “Har kim

Navoiy turkchasida yozmog‘i lozim”, - deydi H.Boyqaro. Uning

yuqoridagi hayajon tо‘la sо‘zlari muhim ahamiyat kasb etadi.

“Navoiyning tii va tilshunosligi” nomli maqolasida olim avvalgi

“Navoiy - tilshunos” maqolasidagi muammolarni tadqiq etishda davom

etadi. Navoiy davrining adabiy tili, Navoiyning tarix oldidagi buyuk

xizmatlarini yana bir bor e’tirof etadi. Maqola avvalida qayd etadiki,

Navoiyning yubileyi munosabati bilan qardosh Ozarbayjon tuprog‘ida

Navoiy kitoblarining chop etilishi ramziy xarakter kasb etadi.

Shuningdek, maqola muallifi О‘zbekistonda Navoiy kulliyotining nashr

etilajigini yozadi.

Tabiiyki, bu nashrlar I Turkologlar qurultoyi arafasida turk dunyosi

ziyolilarining bir joyda tо‘planishi natijasi о‘laroq B.Chо‘bonzodaning

aytganidek, muhim ramziy ma’no kasb etadi.

25

II Turkologiya qurultoyi 1927-yilda Qrimda, III Qurultoy 1928-

yilda Samarqandda bо‘lib о‘tishi haqidagi qarorlar uchun bu

hodisalar bir ramziy ma’no kasb etishini alohida qayd etmoq lozim.

Ammo na II va na III qurultoy bо‘lmadi (yuqoridagi epigrafda

kо‘rsatganimizdek, sо‘nggi yillarda qurultoy emas konferensiya shaklida

qayd etildi).

Chunki orada turk dunyosining millat ziyolilari qatag‘on etildi,

otildi, qiynoq va azoblarga duchor qilindi, Sibirga surgun qilindi, ammo

ularning taraqqiyparvar g‘oyalari mana oradan 90 yil о‘tgan bо‘lsa-da,

о‘zining dolzarbligini yо‘qotgani yо‘q.

26

AMIR ALISHER NAVOIY VA OZARBAYJON

Alisher Navoiyning adabiy merosi azaldan Ozarbayjon adabiyoti va

adabiyotshunosligida alohida о‘rin tutib kelganki, atoqli ozar shoiri Samad

Vurg‘un ikki ulug‘ mutafakkir – Nizomiy va Navoiy yubileylarini о‘tkazish

qо‘mitasi yig‘ilishida (1940-yil 3-dekabr) har ikki allomaning yubiley

tantanalariga tayyorgarlik о‘tkazish va uni yuqori saviyada о‘tkazish

lozimligi haqida sо‘z yuritib shunday degan edi: “Men va mening yaqinlarim

ancha paytgacha Navoiyning о‘zbek shoiri ekanligini bilmasdik. Chunki har

yerda uni Ozarbayjon shoiri deb bilgan. Ozarlar uni о‘z shoiri deb hisoblab

kelgan. Hazrat Navoiy Sharq adabiyotida fors tilining hukmronligi davrida

turkiy tilda gо‘zal asarlar bitib turkiy xalqlar adabiyoti rivojiga buyuk hissa

qо‘shdi. Navoiy dahosi, Navoiy siymosini biron bir mezon yoki meyor bilan

о‘lchab bо‘lmaydi. Navoiy betakror asarlar yaratishi bilan birga buyuk bir

adabiy tilga asos soldi. U nafaqat ulkan ijodkor, balki tilshunos,

adabiyotshunos, tarixchi sifatida ham bu sohalar rivojiga ulkan hissa qо‘shdi.

Uning kо‘p qirrali iste’dod sohibi ekanligiga hech bir kimsa shubha

qilmaydi. Men Navoiynig azim bir daryoga qiyoslayman. Bizning ba’zi

olimlarimiz bu daryoda yog‘och qayiqlarda suzmoqchi bо‘ladilar. Mening

nazdimda, bu daryoda faqat zamonaviy ilm-fan yutuqlari asosida bunyod

etilgan mustahkam kema bilangina suzish mumkin. Navoiy chin ma’noda

Nizomiy ijodiy an’analarini rivojlantirgan, uning panjasiga panja urgan

mutafakkirdir” (2,46).

Bir muddat о‘tgach yubiley tadbirlaridan sо‘ng bо‘lib о‘tgan yig‘ilishda

Samad Varg‘un shunday degan edi: “Alisher Navoiyning asarlari bizning

xalqimizga azaldan ma’lumdir. Yaqinda Navoiyning “Farhod va Shirin”

dostoni ozar tiliga tо‘liq tarjima qilindi. Sо‘ng biz uning “Lirika” devonini

tayyorladik. Jurnal va gazetalarimizda tez sur’atda Navoiy haqida maqolalar

e’lon qilindi. Yubiley uchun Navoiy haqida yaxshi bir kitob tayyorladik.

Men uning “Layli va Majnun” dostonini tarjima etish lozim degan

fikrdaman. Sharqda uch “Layli va Majnun” dostoni mavjud. Ulardan

birinchisini Nizomiy, ikkinchisini Navoiy, uchinchisini Fuzuliy yaratgandir.

Bizda, ozarbayjon tilida Nizomiy va Fuzuliyning “Layli va Majnun” dostoni

bor. Agar Navoiyning “Layli va Majnun”ini tarjima etsak maqsadga muvofiq

bо‘lar edi” (2,47).

Taniqli adabiyotshunos olimlarimizdan Faridunbey Kо‘charli, akademik

Hamid Arasli, professorlar Panoh Xalilov, Jannat Nag‘iyeva, Xalil Rza

Uluturk, Komil Vali Narimonо‘g‘li, Ramiz Asqar, Tarlon Quliyev va

boshqalar Alisher Navoiy adabiy merosini tarjima va tadqiq etib Ozarbayjon

27

adabiyoti va adabiyotshunosligida yangicha bir sahifa ochdilar. Aytish

mumkinki, Ozarbayjon adabiyotshunosligida navoiyshunoslik sohasida bir

qator ishlar amalga oshirildiki, uning miqyosi katta hajmni tashkil etadi.

Agar XX asr adabiyot tarixini varaqlasak, bunga о‘zimiz ham guvoh

bо‘lamiz. Chunki, navoiyshunoslikka oid materiallar salmoqli.

Endi bu boradagi ba’zi bir ishlarga nazar tashlaylik.

1902-yildayoq Bog‘chasaroyda Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-

lug‘atayn» asari Ismoil Gaspiralining kirish maqolasi ila Ozarbayjon tilida

kitob holida chop etilgan (M.Nasafova).

“Tarojumi ahvoli (mashohir) Alisher Navoiy” nomli maqola “Dabiston”

jurnalida, “Tarojumi ahvoli Alisher Navoiy” nomli yana bir keng hajmli

maqola esa “Dirilik” (Tiriklik) jurnalida e’lon qilindi. Hajman ancha

salmoqli sanalgan ushbu maqola mazmunan boy ilmiy va adabiy

ma’lumotlarni о‘z ichiga olgani bilan diqqatga sazovordir.

1912-yilda adabiyotshunos va pedagog Farhod Og‘azodaning Bokuda

nashr etilgan “Adabiyot majmuasi”da, “Dirilik” (Tiriklik) jurnali va boshqa

matbuot nashrlarida Alisher Navoiyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida

keng qamrovli maqolalar chop etilgan, Salmon Mumtozning “Navoiyning

adabiyotimizga ta’siri” maqolasi “Kommunist” gazetasida e’lon qilingan.

S.Mumtozning ushbu maqolasidagi ba’zi jihatlarga nazar solaylik . U yozadi:

“Turkiy xalklar adabiyotida tо‘rt buyuk siymo borki, ular haqida kichik-

kichik maqolalar emas, katta-katta kitoblar yozish ham ozlik qiladi. Chunki

ular bir mahallaning, bir shaharning yoki bir mamlakatning emas, balki butun

Turk dunyosining faxr-u iftixoridir. Ular erishgan sharafga hali boshqa

shoirlar erishgan emas. Ta’bir joiz bо‘lsa aytish kerakki, bu tо‘rt siymoning

nufuz va qudrati butun dunyo madaniyatiga ta’sir kо‘rsatdi desak xato

qilmagan bо‘lamiz. О‘zining fusunkor asarlari bilan hali bu buyuk insonlar

necha-necha avlodlarning qalbiga kirib boradilar. Yashab о‘tgan yillari va

tug‘ilgan joylari nuqtai nazaridan bu buyuk siymolarni tubanda keltirib

о‘tamiz:

1. Turkistonlik Xoja Ahad Yassaviy

2. Ozarbayjonlik Sayyid Imodiddin Nasimiy

3. Turkistonlik Nizomiddin Mir Alisher Navoiy

4. Ozarbayjonlik Mulla Muhammadbag‘ir Fuzuliy.

Yana bir olim Faridunbey Kо‘charli о‘zining “Ozarbayjon adabiyoti

tarixi materiallari” kitobini Alisher Navoiy haqidagi “Alisher Navoiy – Amir

Nizomiddin” nomli maqolasi bilan boshlaydi. Alisher Navoiy turk adabiy tili

himoyasi yо‘lida kurashdi va unda g‘olib keldi. Turkiy tilda ham gо‘zal

asarlar yaratish mumkinligini amalda isbotladi. Maqolada olim ana shu

28

nuqtalarga alohida e’tibor qaratadi. U yozadi: “Alisher Navoiy IX asrning

oxirlarida yetishib chiqqan chig‘atoy (о‘zbek) va ajam shuarosining eng

mashhurlaridandir. Bu shoir asli chig‘atoy turklaridan bо‘lsa-da, Ozarbayjon

shoirlari ichida katta hurmat va shuhrat qozongan. Darhaqiqat,

adabiyotimizda Navoiyning ta’siri juda katta bо‘lganligini ta’kidlash lozim..

Bunga sabab uning latif sо‘zlaridan tizilgan nafis ash’ori shirin va totli til

bilan bunyod etilganidir” (2,49).

Adabiyotshunos olim Ali Nozimiyning 1925-yilda “Kommunist”

gazetasida chop etilgan “Alisher Navoiy va biz” deb nomlangan maqolasi

shoirning 500 yillik yubileyiga tayyorgarlik uchun ilk qadam deyish

mumkin. Olim shunday yozadi: “Navoiy tom ma’noda buyuk sо‘z

san’atkoridir. U nainki she’riyat, balki tabobat, tasviriy san’at, musiqa

ilmlaridan ham puxta xabardor bо‘lgan. О‘ttizga yaqin adabiy asar yaratgan

Navoiy kо‘plab kuylar bastalagan, bir qator suvratlar ishlagan. Navoiy buyuk

asarlar yaratish bilan birga bir qator rassom shogirdlar yetishtirgan va ularga

doimo g‘amxо‘rlik qilgan. Navoiy ulkan shoir va rassom bо‘lish barobarida

mujaddid, ya’ni yangilik yaratuvchisi hamdir. Uning yangilik yaratuvchiligi

nimalarda namoyon bо‘ladi? U na yangi bir adabiy maktab ochgan, na yangi

falsafasaga asos solgan, na yangicha shakl yaratgan. Uning yangiligi nimada,

bilasizmi? U turkiy tilda ijod qilgan. Bugungi kun nuqtai nazarida turkiy tilda

yozish juda jо‘n va oddiy hodisa bо‘lib kо‘rinishi mumkindir. Faqat XV asr

musulmon turk dunyosini tadqiq etgan mutaxassislar turk shoirlari ham bu

davrda forsiyda ijod qilganligini yaxshi biladilar. Navoiy ana shu

forsiygо‘ylikka qarshi isyon kо‘tardi. U turkiy adabiyot tarixida ilk bor turkiy

tilda gо‘zal asarlar yaratib о‘ziga xos inqilob yasadi. U “Muhokamat ul-

lug‘atayn” asarida turkiy tilning nafosat va fasohatda forsiydan kam

emasligini isbot etib berdi” (2,50).

F.Kо‘pruluzoda, B.Chо‘banzoda, S.Mumtoz, I.Hikmat va boshqa taniqli

adabiyotshunoslarning Navoiy adabiy merosi, shaxsiyati haqida 1926-yilda

nashr ettirgan maqolalari juda katta ahamiyat kasb etadi. “Ozarbayjon

adabiyoti jamiyati” nashriyoti 1926-yilda “Navoiy – Mir Alisher Navoiy”

nomli maqolalar tо‘plamini nashr etdi. Bu kitob shoir haqida Adabiyot

Jamiyatining ikkinchi ulkan ishidir. Kitobning muqaddimasida shunday

satrlar keltirilgan: “XV asrdaki turkiy xalqlar adabiyotining eng buyuk

siymosi Navoiydir. Mazkur kitobdan о‘rin olgan ilmiy maqolalarda uning

shaxsiyati, adabiy faoliyati keng va atroflicha tadqiq etilgan” (3,5).

Kitobdagi ilk maqola Ismoil Hikmatga tegishli. Muallif maqolasida

hayoti haqida keng ma’lumotlar berib, sо‘ngra uning tili va san’atkorlik

mahorati haqida gapirib “chig‘atoy turkchasini jozibadorligi va boyligini

29

о‘zida mujassam etgan betakror san’at asarlari bilan Sharq madaniyatini

G‘arbga tanitdi” deya uning buyuk xizmatlarini e’tirof etadi. Olim qayd

etadiki, “Navoiyning Husayn Boyqaro tavsiyasi bilan yaratilgan

“Muhokamat ul-lug‘atayn” nomli asari fors tiliga qarshi turk tilining

ochiqdan-ochiq kurashini ifodalaydi. Bu bilan Navoiy butun turkiy dunyo

shoirlarini safarbarlikka chaqirdi. U turkiy tilning boyligi, kengqamrovligi,

ochiqligi, gо‘zalligi va jozibadorligini aniq misollar yordamida isbotlab berdi

va ijodkorlarni fors tilida emas, turkiy tilda asarlar yaratishga da’vat etdi.

Navoiyning о‘zi esa bu tilda yozgan turkiy shoirlarning eng buyuk siymosi

bо‘lib qoldi. Navoiy nafaqat turkiy, balki forsiy tilni ham yuksak darajada,

о‘z ona tili qadar bilardi. Dastlab bu tilda u eng yuksak asarlar bitdi, gо‘zal

qasidalar, betakror masnaviylar, ajoyib g‘azallar bitdi. Navoiy bu tilda ham

ijod etib о‘zining yuksak san’atkorligini, keng iste’dod egasi ekanligini isbot

etdi. Keyinchalik, u turkiy tilda gо‘zal va betakror asarlarini bitib, turkiy

xalqlar tili va adabiyoti tarixida buyuk ishni, vazifani amalga oshirdi. Bu esa

adabiyot va madaniyat tarixidagi muhim va favqulodda hodisalardan

bо‘ldi”. Shuningdek, maqolada Navoiyning musiqashunoslik va rassomlik

iste’dodi haqida ham fikr yuritilgan.

I.Hikmatning “Navoiy va turk adabiyoti” nomli biz yuqorida bahs

yuritgan maqolasi 1926-yilda “Maorif ishchisi”da ham e’lon qilingan.

Tо‘plamdagi ikkinchi maqola Bakir CHо‘banzodaning “Navoiy –

tilshunos” nomli tadqiqotidir. Bunda Navoiyning tilshunoslik borasidagi

faoliyati, ilmiy qarashlari bayon etilgan. Uning “Shahar tili bо‘lmagan

turkiy til adabiy til bо‘la olmaydi, degan fikr hukmron bо‘lgan bir davrda

Alisher Navoiy tili adabiy til emas, balki xalq tilidir” degan fikrga Ismail

Hikmet qarshi chiqadi.

Bakir Chо‘banzodaning “Navoiy – tilshunos” maqolasi ayni paytda

“Kommunist” gazetasining 1926-yil 4-mart sonida e’lon qilingan.

Uchinchi maqola Mirza Muhsin Ibrohimiyning “Fors adabiyotining

Alisher Navoiy ijodiga ta’siri” deb nomlangan. Kitobning birinchi sahifasida

“Buyuk turk shoiri Navoiy” deb yozilsa-da, ichidagi tadqiqotlarni о‘qigandan

sо‘ng kishida “Navoiy shoirlikdanda ziyodroq tilshunos hamdir” degan fikr

uyg‘onadi.

“Yangi yо‘l” (1926yil 4-mart) jurnalida chop etilgan “Amir Alisher

Navoiy”maqolasi ham о‘quvchiga Navoiy shaxsi, uning boy ma’naviy

merosi haqida atroflicha tushuncha beradi. Maqoladagi mana bu faktga

e’tibor qarataylik: “Amir Alisher Navoiyning chig‘atoy (о‘zbek) adabiyotida

oldidagi xizmatlari beqiyosdir. Firdavsiy fors adabiyoti uchun yangi

30

yо‘llarni kashf qilgan bо‘lsa, Amir Alisher Navoiy ham chig‘atoy (о‘zbek)

adabiyotida ham ana shunday yо‘llarni ochdi”(3).

Shoirning о‘sha yili “Munshaot”(5) va “Vaqfiya”(6) asarlari ilk marta

ozarbayjon tilida nashrdan chiqdi.

Aytish joizki, 1926-yilda Sulton Husayn Boyqaroning “Devon”i ham

Bokuda ozarbayjon tilida dunyo yuzini kо‘rdi. Kitobga Ismoil Hikmat va

Bakir Chо‘banzodaning “Husayn Boyqaro: hayoti va ijodi” va “Husayn

Boyqaro “Devon”i nomli maqolalari ham kiritilgan.

1940-1948-yillar oralig‘ida shoir tavalludining 500 yilligi munosabati

bilan Navoiy haqida kо‘plab yangi tadqiqotlar dunyoga keldi, maqolalar

yozildi, kitoblar nashr etildi. Bu yillarda akademik Hamid Arasli amalga

oshirgan beqiyos ishlarni esga olmaslik mumkin emas. H.Arasli “Alisher

Navoiy va uning adabiy merosi” (8) nomli maqolasida yozadi: “Navoiyning

adabiy merosi buyuk turkiy dunyo adabiyotiga katta ta’sir kо‘rsatdi.

Ozarbayjon tilida yozilgan darsliklarda Navoiy she’rlaridan namunalar

keltirilib, tarjimai holiga oid ma’lumotlar berilganligiga guvoh bо‘lganmiz.

Uning nomi ilk bor Ozarbayjon adabiyoti tarixi bо‘yicha yetuk olim Faridun

Kо‘charlining asarlarida Fuzuliy bilan birgalikda tilga olingan.

Faridun Kо‘charli uning Ozarbayjon adabiyotiga bо‘lgan ta’sirini

nazarga tutib, uning ijodi haqida keng ma’lumotlar keltirib о‘tadi. A.Navoiy

asarlari qayta-qayta nashr etildi. Hali XX asr shoirlaridan Jannat, sо‘ngra

Ibrohim Tohir shoirning asarlarini tarjima etishda muayyan hissalarini

qо‘shganlar”(6).

Hamid Araslining “Nizomiy va Navoiy”, “Navoiy va Ozarbayjon

adabiyoti”, “Alisher Navoiy”, “Alisher Navoiy va uning adabiy merosi”,

“Navoiy va Fuzuliy”, “Buyuk shoir” singari maqolalari Navoiy ijodiy

merosini Ozarbayjon adabiyotshunosligida о‘rganishda qimmatli manba

bо‘lib kelmoqda.

Olim Navoiy ijodiga yuksak baho berar ekan, shunday yozadi: “ Alisher

Navoiy asarlari Ozarbayjonda XV asrdan boshlab mehr va muhabbat bilan

о‘qib kelinmokda. Asrlar davomida xalqimiz Navoiyni о‘z shoirlari qatorida

kо‘rib keladi. U bilan zamondosh Kishvariy, Xulqiy singari ozar shoirlari

Navoiyning ta’siri ostida kamol topganlar. Buyuk Fuzuliy ham о‘z “Layli va

Majnun” asarining muqaddimasida uning nomini Nizomiy va Abu Nuvos

singari Sharqning buyuk shoirlari qatorida zikr etadi. Mirzo Fatali Oxundov

ham о‘z maqolalarida Navoiyni oqil va dono davlat arbobi sifatida e’tirof

etadi” (7).

Muhammad Orifning “Alisher Navoiy – buyuk о‘zbek shoiri”

maqolasida mana bu fikrlarga duch kelamiz: “Navoiy buyuk bir shoir edi.

31

Adabiyotning san’atning har bir sohasida о‘z iste’dodini namoyon etdi. U

yaxshi me’mor hamdir. Shuningdek, Navoiy iste’dodli rassom va

musiqashunosdir. Umuman olganda, Alisher Navoiy buyuk vatanparvar va

insonparvar edi” (2,53).

Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari borasida dissertatsiya yoqlagan

G‘ulomhusayn Aliyevning “Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalaridan”,

“Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalariga doir” maqolalari ham yirik

tadqiqotlar sirasiga kiradi.

1947-yilda Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonidagi ikki hikoya,

1948-yilda esa “Farhod va Shirin” dostoni ozarbayjon tilida nashrdan

chiqadi. “Farhod va Shirin” dostonini M.Rahim, M.Dilboziy, N.Rafibeyli,

A.Ziyotoy va A.Vohidlar tarjima qilishgan. Bu nashrga akademik Hamid

Arasli tomonidan yozilgan “Farhod va Shirin” nomli sо‘zboshida asar

mavzusi, uning falsafiy va badiiy ahamiyati xususida batafsil fikr yuritilgan.

Bu asar 1968-yilda shu variant asosida qayta nashr etildi. Bu kitobga ham

Hamid Arasli sо‘zboshi yozgan. Sharhlar va tahrir ham ushbu olimga

tegishlidir.

1979-yilda Alikbar Ziyotoy mazkur asarni asliyatdan, ya’ni о‘zbek

tilidan tarjima qiladi va “Yozuvchi” nashriyotida nashr etiladi.

1975-yilda mutafakkir shoirning “She’rlar” kitobi Bokuda “Ganchlik”

(Yoshlar) nashriyotida nashr etiladi. 96 sahifalik bu nafis kitobda shoirning

g‘azal, muxammas, ruboiy, qit’a va boshqa lirik asarlari kiritilgan. Kitobda

Xalq shoiri Sulaymon Rustam tilimizga о‘girgan “Alisher Navoiy” nomli

muqaddima ham о‘rin olgan.

2004-yilda Alisher Navoiyning “Tanlangan asarlar”i 1968 va 1979-

yillardagi nashrlar asosida takroran 25 ming nusxada chop etildi.

Adabiyotshunosligimizning bu sahifasini varaqlaganimizda, akademik

Hamid Araslining Alisher Navoiy adabiy merosini mukammal tadqiq etgan,

о‘rgangan buyuk olimlardan biri ekanligiga amin bо‘lamiz. Olim “Navoiy va

Fuzuliy” nomli tadqiqotida bu ikki qudratli san’atkorning yaratgan asarlarini

qiyoslash orqali Fuzuliy ijodiga Navoiyning, Navoiy ijodining esa

Ozarbayjon adabiyotiga ta’siri masalalari tadqiq etilgan. Tadqiqotda mana bu

fikrlarni о‘qiymiz: “Buyuk shoir Fuzuliyning uch tilda – ozarbayjon, fors va

arab tillarida she’rlar yozishi uning Sharq xalqlari orasida unga katta

imkonlar ochdi. Ustozi Navoiyning ham Sharq dunyosida shuhrat

qozonishining sababi ham shudir. Alisher Navoiy о‘zbek adabiy tilining

asoschisi bо‘lsa, Fuzuliy esa ozarbayjon adabiy tilining yaratuvchisidir” (9).

Maqolada har ikki buyuk mutafakirning asarlari chuqur tahlil etilgan.

32

Akademik Hamid Araslining biz yuqorida tilga olgan tadqiqotida

Ozarbayjon-о‘zbek adabiyotining bir-biriga ta’siri haqida tо‘xtalar ekan,

“ozarbayjon va о‘zbek xalqlari orasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy

aloqalar uzoq va boy tarixga ega. Bugungi kunda tobora gullab-

yashnayotgan Ozarbayjon va о‘zbek adabiy aloqalari taraqqiyotida buyuk

о‘zbek shoiri Alisher Navoiy va yetuk san’atkor Muhammad Fuzuliy ijodi

muhim о‘rin tutadi. Buyuk shoir Nizomiyning “Xamsa”siga о‘zbek tilida

javob yozgan va uni о‘zining ustozi deb bilgan. Alisher Navoiy turk xalqlari

adabiyotini о‘rta asrlarda taraqqiyotida munosib hissasini qо‘shdi. Uni

hamma janrlarda mukammal asarlar bitgan yetuk san’atkor sifatida e’tirof

etish mumkin.

Haqiqatan, Navoiydan avval va Navoiy davrida о‘zbek tilida bir qator

iste’dodli san’atkorlar ijod qilgan. Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy,

Xorazmiy, Qutb, Sayfi Saroiy, Lutfiy, Haydar Xorazmiy, Durbek, Gadoiy,

Atoiy, Sakkokiy kabi san’atkorlar lirik asarlari bilan shuhrat qozondi. Lekin

Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” nomli tо‘rt qismdan iborat devoni boshqa

asarlaridan ham kо‘ra turkiy xalqlar adabiyotiga katta ta’sir kо‘rsatdi” (9).

Bu Fuzuliyning Navoiy ijodiga, xususan uning “Devon”iga yuksak bahosi va

undan ta’sirlanishi faktining о‘ziyoq fikrlarimizni asoslashga xizmat qiladi.

О‘zbekiston Davlat mukofoti laureati, professor Laziz Qayumov

akademik Hamid Araslining navoiyshunoslik sohasidagi xizmatlarini e’tirof

etib, shunday yozgan edi: “Iste’dodli Ozarbayjon olimlari orasida taniqlililar

kо‘p. Ulardan biri ham ozarbayjon, ham о‘zbek adabiyotining chuqur

bilimdoni bо‘lgan Hamid Araslidir. Navoiyshunoslarning har yil bо‘ladigan

an’anaviy anjuanlarida uning ma’ruzalari madaniyat va ilm-fan taraqqiyotida

muhim о‘rin tutadi. Olimning ilmiy rahbarligi ostida bir qator shogirdlari

nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilgan. Hamid Arasli har

doim shogirdlariga о‘z kо‘magi va maslahatlarini ayamaydi. Uning kо‘p

unvonlari yonida О‘zbekistonning “Xizmat kо‘rsatgan fan arbobi” nomli

mukofot uning xizmatlariga berilgan yuksak bahodir” (10).

О‘zbek shoiri Komil Yashinning fikricha, XIV-XV asrlarda yashab ijod

etgan о‘zbek shoirlari Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy ijodida Nizomiy Ganjaviyning

ta’siri kо‘p. Yana bir о‘zbek mutaffakkir shoiri Alisher Navoiyning ijodida

Nizomiyning ta’sirini inkor etib bо‘lmaydi. Navoiy “Xamsa”si о‘zidan avval

yaratilgan asarlarning eng yuksak namunasidir. Bu asar, haqli ravishda,

о‘zbek xalqining madaniyati va adabiyotini yangi bir bosqichga olib chiqdi.

Alisher Navoiyning adabiy merosi Ozarbayjonda qanchalik nashr etilib,

sevib о‘qilsa, Fuzuliy ijodi ham О‘zbekistonda shunday e’zozlanadi.

Ozarbayjonlik M.Fuzuliy, Q.Zokir, F.Kamina, M.Vidadiy, S.Shirvoniy,

33

M.Sobir kabi iste’dodli ijodkorlar Alisher Navoiyni hamisha bir ma’bud

sifatida e’tirof etib kelgan.

1980-yilda О‘zbekistonda Ozarbayjon adabiyoti va san’ati kunlari

arafasida Bokuda о‘tkazilgan “Navoiy va Fuzuliy” she’riyat kechasi adabiyot

ixlosmandlari uchun katta bayramga aylanib ketgan edi. Kechada sо‘zga

chiqqanlar – shoirlar, yozuvchilar, olimlar Navoiy va Fuzuliy she’riyatining

betakrorligi, jozibadorligi haqida sо‘z yuritishdi. Shuningdek, bu ikki ulug‘

san’atkor ozarbayjon va о‘zbek adabiyoti о‘rtasidagi adabiy aloqalar tarixida

о‘ziga xos kо‘prik bо‘lganligi e’tirof etib о‘tildi. Shoir Aliakbar

Ziyotayinning shu kechadagi qaydlaridan bir parcha keltirishni о‘rinli deb

bildik: “Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligi arafasida uning “Farhod va

Shirin” dostoni tarjima etilgan edi. Biz bu dostonni rus tilidagi tarjimasida

о‘qir edik. Men bu tarjima bilan bir qatorda Navoiy dostonining о‘zbekcha

variantiga ham murojaat etdim. Shunda Fuzuliy asarlari tili bilan uning tili

о‘rtasida yaqinlik borligiga shohid bо‘ldim. Navoiy ijodidan ayrim

namunalarni о‘zbek tilidan о‘z ona tilimizga о‘girdim. Keyinchalik buyuk

shoirning “Sab’ai sayyor” dostonini tarjima etish menga nasib etdi” (2,57).

Bu fikr hozir ham о‘z dolzarb ahamiyatini yо‘qotgan emas. Alisher

Navoiy buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviyni о‘zining sevimli

ustozlaridan biri sifatida e’tirof etgan. Fuzuliy esa Navoiyga о‘zini bir

shogird sifatida bilgan.

Professor P.Xalilov 1977-yilda nashr etilgan “SSSR xalqlar

adabiyoti”da buyuk о‘zbek shoiri Alisher Navoiy ijodi haqida kengroq

tо‘xtaladi. U buyuk shoirning hayoti haqida ma’lumotlar berib, ayrim

asarlarini tahlil qiladi (11).

Alisher Navoiyning hayot va faoliyatining, adabiy va ilmiy merosining

Ozarbayjonda о‘rganilishi haqida gap borar ekan, filologiya fanlari doktori,

professor Jannat Nag‘iyevaning xizmatlarini e’tirof etmay bо‘lmaydi.

Olimning Navoiy ijodi haqidagi bir qator tadqiqotlari navoiyshunoslik

sohasining alohida sahifasini tashkil etadi. Ma’lumki, Navoiy о‘z

zamonasida boy kutubxona barpo etgan. Bu kutubxonadan Ozarbayjon

klassik ijodkorlarining ham asarlari о‘rin olgan. Jannat Nag‘iyeva

“Klassiklarimizning asarlari Navoiy kutubxonasida” nomli ilmiy tadqiqotida

bu haqida kengroq tо‘xtalib о‘tadi: “Navoiy bosh vazirligi davrida buyuk bir

kutubxona barpo etdi va unda dunyoning eng nodir asarlarini tо‘pladi.

Ozarbayjon klassiklaridan Xoqoniy, Nizomiy, Nasimiy kabi dunyoga

mashhur ijodkorlarning asarlari maxsus xattotlarga kо‘chirtirilib kutubxona

fondiga topshirilgan. Nizomiyning bizgacha yetib kelgan “Xamsa”sining eng

qadimiy va mukammal nusxasi ham ushbu kutubxonadan joy olgan.

34

Sharqning eng mohir xattot va miniatyurachi rassomlarini saroyga da’vat

etgan Navoiy gо‘zal va nodir qо‘lyozma nusxalarni о‘z kutubxonasiga

jamlashga erishgan. Bu nodir qо‘lyozma asarlar ichida eng qimmatlisi

Nizomiy asarlaridirki, bu Navoiyning Nizomiy ijodiga bо‘lgan cheksiz

muhabbati va ehtiromi natijasi desak xato qilmagan bо‘lamiz” (12).

Navoiy butun ijodi davomida Nizomiy asarlariga murojaat qildi, undan

ta’sirlandi. Nizomiy adabiy merosi О‘zbekistonda Navoiy davriga qadar ham

keng о‘rganilgan va sevib о‘qilgan.

“Ozarbayjon klassiklarining qо‘lyozma holida О‘rta Osiyoning

hukmdorlari saroyida, kutubxonalarida saqlanishi, takror kо‘chirilishi bir

narsadan darak beradiki, adabiy aloqalarimizning tarixi uzoq davrlarga borib

taqaladi. Sо‘z qadar qadim tarixga ega bо‘lgan bu aloqalarning

adabiyotimizning taraqqiyotida ta’siri juda kattadir” (2,59).

Jannat Nag‘iyevaning bu mavzuni chuqur bilishining sababi, uning

1986-yilda “Navoiy va Ozarbayjon adabiyoti. XV-XIX asrlar” mavzusida

filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi

ustida olib borgan izlanishlari natijasidandir. Olimaning 1986-yilda rus tilida

“Ilm” nashriyoti tomonidan nashr etilgan “Alisher Navoiyning Boku

qо‘lyozmalari” monografiyasi ham ilmiy, ham adabiy aloqalar nuqtai

nazaridan alohida ahamiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Kitobda Navoiy

adabiy merosining AMEA Qо‘lyozmalar Institutida saqlanayotgan

qо‘lyozmalari haqida keng ma’lumot beradi. Jannat Nag‘iyevaning ushbu

tadqiqoti Navoiy asarlarining Ozarbayjon adabiyotshunosligida о‘rganilishi

haqidagi eng qimmatli manbalardan biri desak adashmagan bо‘lamiz.

Tadqiqotchi Abulfaz Rahimov mazkur kitob haqida shunday yozadi:

“J.Nag‘iyeva Navoiy devonlarining qо‘lyozma nusxalarini о‘rganish tarixi

haqida sо‘z yuritar ekan, kо‘pgina G‘arb va Sharq mualliflarining nomini

tilga oladi. Taniqli о‘zbek olimlari Porso Shamsiyev va Hamid

Sulaymonovlarning tadqiqotlariga yuksak baxo beradi. Ma’lumotlarga

kо‘ra, Qо‘lyozmalar institutida shoir devonlarining 17 nusxasi saqlanar ekan.

Bu qо‘lyozma nusxalarning kо‘pchiligi bir necha asrlar avval mohir xattotlar

tarafidan kо‘chirilgan. Bu qо‘lyozmalar muhim manba bо‘lishi bilan birga

xattotlik san’atining eng gо‘zal namunasi hamdir. Shu bois Navoiyning

Toshkentda “Mukammal asarlar tо‘plami”ni tayyorlashda ushbu

qо‘lyozmalardan ham unumli foydalanilgan” (2,60).

Bu boradagi yana bir masalaga tо‘xtalish lozim. О‘rta asr

Ozarbayjonning aksar shoir va olimlarining shaxsiy kutubxonalarida Navoiy

asarlarining qо‘lyozma nusxalari saqlangan. Bu fakt har davrda о‘z

dolzarbligini yо‘qotmay kelmoqda. Bular orasida Ardabildaki Shayx Safiy

35

maqbarasi qoshidagi kutubxonani, Tabriz Milliy kutubxonasini, shuningdek,

A.Bakixonov, M.Adigо‘zal bey, H.Yuzbashov, S.Mumtoz kabilarning

shaxsiy kutubxonalarini kо‘rsatib о‘tmoq joizdir. Bu kutubxonalarda

Alisher Navoiyning “Devon”ining qо‘lyozma nusxalari о‘rin olganligini

alohida ta’kidlash lozim.

Bir fikrga diqqatni qaratishni xohlar edim. Qadim davrlarda davlatlar

о‘rtasida olib borilgan о‘zaro urushlar natijasida dunyoning eng nodir asarlari

saqlangan kutubxonalarning vayron etilishi, hattoki, yondirib yuborilishi

holatlari ham kuzatiladi. Bu, albatta, achinarli va afsuslanarli holdir. Agar

ana shu davrlarda kutubxonalardaki eng nodir qо‘lyozmalar saqlanganda, biz

bugun hozirgidan ham kо‘proq qimmatli manbalarga ega bо‘lgan bо‘lar

edik. Albatta, bular orasida Navoiyning eng nodir qо‘lyozma asarlari ham

bizgacha yetib kelgan bо‘lar edi.

Mashhur о‘zbek navoiyshunos olimi, Toshkentdagi Qо‘lyozmalar

Institutining direktori Hamid Sulaymonov Alisher Navoiy asarlari

qо‘lyozmalari ustida izlanishlar olib borish uchun 1950-yilning о‘rtalarida

Bokuga kelgan edi. Avval qayd etib о‘tganimizdek, Alisher Navoiy

asarlarining mukammal nashrini tayyorlashda Bokudagi qо‘lyozma

nusxalardan ham foydalanilgan. Chunki bu qо‘lyozmalar eng qadimiy

nusxalardandir. О‘z vaqtida urushlar natijasida yoki boshqa sabablar bilan

Navoiy asarlarining qо‘lyozma nusxalari yо‘qolgan, boshqa о‘lkalarga olib

ketilgan. Hozir ba’zi qо‘lyozmalar dunyoning eng mashhur kutubxonalari

fondida saqlanadi.

Hamid Sulaymonov Navoiy “Devon”ining tanqidiy matnini tayyorladi.

Olima Jannat Nag‘iyeva bu ishda Hamid Sulaymonovga eng yaqin

kо‘makchi bо‘lganligini e’tirof etmoq lozim. Olima Navoiy qо‘lyozma

nusxalarini fonddan qidirib topishda katta yordam berdi. Bu olimaning bir

jihatdan о‘z yurtiga mehmon bо‘lib turgan taniqli mehmonga hurmatini

ifodalasa, boshqa jihatdan uning Navoiyga bо‘lgan muhabbatining bir

namunasi deyish mumkin. Hamid Sulaymon Jannat Nag‘iyevaga Navoiy

asarlarining Boku qо‘lyozma nusxalaridan nomzodlik dissertatsiyasi

yozishni taklif etdi.

Keyinchalik Jannat Nag‘iyeva ilmiy faoliyati davomida Alisher Navoiy

ijodi bо‘yicha “Navoiy ensiklopediyasi lug‘ati” (mualliflardan biri, 1989),

“Ozarbayjonda Navoiy” (2001), “Navoiyning Boku qо‘lyozmalari” (1986),

"Navai i Azerbaydjanskaya literatura. XV-XIX veka" (1990) kitoblarini chop

ettirdi. Uning faqat Alisher Navoiy ijodiga oid ozarbayjon, rus va о‘zbek

tillarida 60 dan ziyodroq ilmiy maqolalari turli kitob, jurnal, almanax va

gazetalarda e’lon qilindi. 1988-yilda Toshkentda “Fan” nashriyotida chop

36

etilgan “Navoiy ensiklopediyasi lug‘ati”da tadqiqotchining 30 ga yaqin

maqolalari kiritilgan (2,82-88). Qolaversa, olima har yili fevral oyida

Toshkent, Samarqand, Xiva va boshqa shaharlarda Alisher Navoiy ijodi

bilan bog‘liq ilmiy anjumanlarda о‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etdi. Jannat

Nag‘iyeva har Toshkentga kelganida Toshkent davlat universitetida

talabalarga “Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalariga” mavzusida ma’ruzalar

о‘qidi. Qolaversa, shu universitet talabalari Bokuga tahsil uchun borganida

ham ayni mavzuda о‘z ilmiy ma’ruzlarini о‘qishdan о‘zgacha zavq olar edi.

Alisher Navoiy adabiy merosi, shaxsiyati ana necha asrlar о‘tyaptiki,

kо‘plab tadqiqotchilarning e’tiborini jalb etib keloqda. Uning ijodi haqida

kо‘plab tadqiqotlar yaratilmoqda, kitoblar chop etilmoqda.

Yana bir ozarbayjon olimi Tarlan Quliyev Alisher Navoiyning mashhur

“Mezon ul-avzon” (“Vaznlar о‘lchovi”) asarini ozarbayjon tiliga tarjima

qildi. U bu asarni о‘zbekchadan tilimizga о‘girarkan, matnga oid qaydlar,

sharhlarni ham keltirib о‘tadi. “Amir Alisher Navoiy va uning “Mezon ul-

avzon” asari nomli kirish sо‘zi bilan kitobni chop ettiradi.

Turkiy tilda aruzning nazariy muammolari ilk bor keng va atroflicha

Navoiyning mazkur asarida о‘z ifodasini topgan. Keyinchalik boshqa bir

о‘zbek shoiri va olimi Zahiriddin Muhammad Bobur aruz ilmini yanada

takomillashtirdi. Tarlan Quliyev aruzshunoslik ilmini taraqqiyot yо‘llarini

tadqiq etdi.

Xulosa qilib aytganda, adabiyotshunosligimizning Navoiy ijodi bilan

bog‘liq sahifasi hali bir necha tadqiqotlar, kitoblar bilan boyib boradi.

Navoiy ijodi hali kо‘p asrlar tadqiqotlar uchun mavzu bо‘la olishiga shak-

shubha yо‘q.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. A.Ülvi.Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri (monoqrafiya). –

Bakı, “Qartal”, 2008, 328 səh.

2. Əlişir Nəvai Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında (məqalələr).

Tərtib edəni A.Ülvi. Bakı, “Qartal”, 2009, 360 səh.

3. Əlişir Nəvai. Vəqfiyyə. Bakı, Azərbaycan Ədəbiyyatı Cə-

miyyəti Nəşriyyatı, 1926, 55 səh.

4. Əlişir Nəvai. Münşəat. Bakı, Azərbaycan ədəbiyyatı cəmiyyəti

nəşriyyatı, 1926, 52 səh.

5. Araslı Həmid. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixi və problemləri.

Bakı, Gənclik, 1998, 732 səh.

37

6. Araslı Həmid. Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. Bakı, EA

nəşriyyatı, 1958. 312 səh.

7. Araslı Həmid. Nəvai və Füzuli // “Ədəbiyyat və incəsənət”, 30

may, 1980.

8. Kayumov Ləziz. Özbək ədəbiyyatı // “Ədəbiyyat və incəsənət”,

8 yanvar 1972.

9. Xəlilov Pənah. SSRİ xalqları ədəbiyyatı. İİ hissə. Bakı, Maarif,

1977, 360 səh.

10. Nağıyeva Cənnət. Klassiklərimizin əsərləri Nəvai kitab-

xanasında // “Ədəbiyyat və incəsənət”, 10 yanvar, 1976.

11. Ülvi, Almaz. Özbək ədəbiyyatı (ədəbi portret cizgiləri,

araşdırmalar, müsahibələr). elmi redaktoru və ön söz müəllifi akademik İsa

Həbibbəyli. - Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, 316 səh.

38

ALISHER NAVOIY ADABIY MEROSI OZARBAYJON

ADABIYOTI VA ADABIYOTSHUNOSLIGIDA

Buyuk о‘zbek shoiri, turk dunyosining iftixori, bashariyat dahosi

Alisher Navoiy shaxsiyati va adabiy, ilmiy merosi kо‘p asrlardan buyon

olimlar, tadqiqotchilarning asosiy mavzusi bо‘lib kelmoqda. Navoiy bir

ulkan maktab yaratganki, bu maktabdan Fuzuliydan boshlab, bugungi

kungacha barcha qalam ahli saboq olib kelmoqda. Ozarbayjon

adabiyotshunosligida Navoiy ijodiy merosini о‘rganish, umumiy ma’noda,

navoiyshunoslik alohida bir yо‘nalishni tashkil etadi. Bundan 93 yil avval

Bokuda bо‘lib о‘tgan Birinchi Turkologlar qurultoyida Alisher Navoiy

nomi e’tirof etilib, chop etilgan asarlari turk dunyosining taniqli

shaxslariga tuhfa etilgani, anjuman shо‘hbalaridan biri ulug‘ shoir nomi

bilan atalishi ham yuqoridagi fikrlarimizning isboti bо‘la oladi.

Ozarbayjonda Alisher Navoiy siymosi doim ulug‘lanib kelinadi. “Alisher

Navoiy adabiy merosi Ozarbayjon adabiyoti va adabiyotshunosligida”

nomli tadqiqotimizni quyidagicha tasnif asosida о‘rganishni ma’qul deb

bildik:

1. Alisher Navoiy ijodiga Ozarbayjon adabiyotining ta’siri;

2. Alisher Navoiy ijodining Ozarbayjon adabiyotiga ta’siri;

3. Ozarbayjon adabiyotshunosligida Alisher Navoiy ijodining

о‘rganilishi;

4. Ozarbayjon va о‘zbek tillarining о‘rganilishida hamda Turkiy

adabiy tilining tadqiqi tarixida Alisher Navoiy ijodining roli.

1. Alisher Navoiy ijodiga Ozarbayjon adabiyotining ta’siri.

Alisher Navoiy iste’dodining chegarasi bepoyondir. U buyuk bir daho,

siymodir.

“Alisher Navoiy ijodiga Ozarbayjon adabiyotining ta’siri”

tadqiqoti uchun hech bir manba, tadqiqotni izlashga ehtiyoj yо‘qdir.

Chunki shoir asarlarining kirish qismida uning о‘zi buyuk san’atkorlar,

ulug‘ insonlarga hurmatini namoyon etarkan, ulardan kо‘p ijod sirlarini

о‘rganganligi, о‘ziga ustoz deb bilishini e’tirof etib о‘tadi. Bu ma’noda

“Alisher Navoiy va Ozarbayjon” mavzusining tarixini tadqiq etsak,

asarlariga murojaat etsak maqsadga muvofiqdir.

Shu о‘rinda Navoiyning “Majolis-un-nafois” asariga nazar solsak.

Asar shunday matn bilan boshlanadi: “Ul jumladin, soliki atvor va koshifi

asror, ya’ni: Hazrati Amir Qosim Anvor (quddisa sirruhu )dur. Har necha

alarning rutbasi shoirliq poyasidin yuqoriroqdur va valoyat ahli zumrasida

39

vasfdin tosh-qariroq, ammo chun haqoyiq va maorif adosida nazm libosi

dilpazirroq uchun iltifot qilur ekandurlar, tayammun jihatidan bu

muxtasarni alarnnng sharif ismlari bila ibtido qilildi. Mirning asli

Ozarbayjondindur va mavludi Sarob otlig‘ kentdindur. Yigitliklarida shayx

Sadriddin Ardabiliy (quddisa sirruhu)g‘a murid bо‘ldilar va sufiya odob va

tariyqin andin takmil qilib shayx ishorati bila Xurosong‘a keldilar va oz

vaqtda xaloyiq Mir xizmatig‘a firifta bо‘lub g‘avg‘o qila boshladilar.

Podshohi zamon Mirga ixroj hukmi qildi. Balx va Samarqand sari borib,

muddate bо‘lub, yana dor us-saltanat azimati qildilar, yana Chig‘atoy

mirzodalari, balki ulus ozadalari murid bо‘lnb, hujum qila boshladilar.

Ravishlari pok erdi va nafaslari otashnok. El bag‘oyat alar nazmlarig‘a

moyil va she’rlarin о‘qumoq va bitimakka rog‘ib bо‘ldilar. Bu faqir avval

nazmekim, о‘rganibmen, bu sо‘nggi matla’dur. Hamono uch yosh bila

tо‘rt yoshning orasida erdim, azizlar о‘qumoq taklifi qilib, ba’zi hayrat

izhor qilurlar erdi va masnaviylari hazrati mavlono Jaloliddin Rumiy

(quddisa sirruhu) masnaviylarining vaznidakim «ramali musaddas» derlar

voqe’ bо‘lubtur.” 1, 292 b.. (Navoiyning xotirlashicha, hali 3-4 yoshda

bо‘lganida saroy ahlining taklifi bilan Qosim Anvarning forscha bir

baytini yoddan aytib, majlis ahlining muhabbatini qozonadi).

Qosim Anvarning “Majolis-un-nafois”dagi о‘rnini kо‘rsatishda о‘rta

asrda yashab ijod etgan Rusuhiy nomli shoirning bir baytini keltiramiz:

Kim o‘lub macmara gardoni Attor,

O‘lubdur sham’i majlisi Qosim Anvor.

Gulistoninda bulbuldir Xo‘jandiy,

U bog‘ning Sa’di bo‘ldi nahl-bandi.

Horiminda edar javlon Tusiy.

Kо‘rinib turibdiki, muallif bu yerda Mir Qosim Anvar Alisher

Navoiyning “Majolis-un-nafoisi”ning shami, yonar chirog‘i deb ta’rif

beradi. YA’niki, butun shoirlarni sham atrofida tо‘pladi. 770 sо‘fiy,

shayx va olimlar hayoti haqidagi “Nasoyim-ul-muhabbat” asarida ham Mir

Qosim Anvar nomini tilga olib о‘tadi. 713-shaxs sirasida esa alohida bir

hikoyat keltiradi. 2, s.464-465.

Alisher Navoiy bolaligidan mehr va ixlos qо‘ygan Qosim Anvarga

keyinchalik muhabbati tufayli Jom shahridagi qabri ustiga maqbara

bunyod ettiradi. Shoir “Muhokamat-ul-lug‘atayn” 2, 506-533 b. asarida

shunday yozadi: “... Ul jumladin, biri «G‘aroyib us-sig‘ar» devonidurkim,

40

kichik yoshda taqririm guzorish va tahririmdin nigorish topibdurkim,

maoniy g‘urabosidin g‘arib alfoz libosig‘a kiyurupmen va xalq kо‘nglin

g‘aribiston ahli о‘ti bila kuydurupmen. Yana «Navodir ush-shabob»

devonidurki, yigitlik avoilida bayonim kilkidin namoyish devonig‘a va

oroyish bо‘stonig‘a kiribdurkim, ul navodir tamoshosidin yigitlik mulkida

g‘avg‘o solibmen va mulk yigitlari kо‘nglidin orom va qarorni olibmen.

Yana «Badoye ul-vasat» devonidurkim, umr avositida xayolim xomasi

aning zebig‘a naqshbandlig‘ va ziynatig‘a sehrpayvandlig‘ qilibdurkim, ul

bade’lar vositasidin shaydo kо‘ngullar eshigin ishq toshi bila qoqibmen va

ul uyga fitna va ofat о‘tin yoqibmen. Yana «Favoid ul-kibar»

devonidurkim, hayot avoxirida taxayyulum xomasi ani rashki nigorxonai

Chin va g‘ayrati xuldibarin qilibdurkim, anda ulug‘larga foidalar zulolin

yetkurupmen va havaslari shu’lasiga nasoyih zulolidin suv urubmen. Bu

tо‘rt devon ovozasin chun rub’i maskunga yetkurupmen, «Xamsa»

panjasiga panja urupmen. Avvalkim, «Hayrat ulabror» bog‘ida tab’im

gullar ochibdur, Shayx Nizomiy ruhi «Maxzan ul-asror»idin boshimga

durlar sochibdur. Yana chun «Farhod va Shirin» shabistoniga xayolim yuz

tutubdur. Mir Xusravdami «Shirin va Xusrav» о‘tidin charog‘imni

yorutubdur. Yana chun «Layli va Majnun» vodisida ishqim pо‘ya urub,

Xoju himmati «Gavharnoma»sida nisorimga gavharlar yetkuruptur. Yana

chun «Sab’ai Sayyora» rasadin zamirim bog‘labdur, Ashraf «Haft

paykar»ining yetti hurvashin peshkashimga yarog‘labdur. Yana chun

«Saddi Iskandariy» asosin xotirim muhandisi solibdur, Hazrati Maxdum

«Xiradnoma»sidin kо‘si isloh va imdod cholibdur” 2, s. 520-521; 3, s.14.

Alisher Navoiy Nizomiy Ganjaviyning xamsachilik an’anasini davom

ettirib, arab va fors tilida emas, balki ilk bor turkiy tilda “Xamsa” yaratdi.

Turkiy tilda ham “Xamsa” yaratish mumkinligini isbotlab, bu tilning

gо‘zal va boy ekanligini butun dunyoga kо‘rsatdi. Obrazlar, voqealar

rivoji bir xil bо‘lsa-da, Gavoiy о‘z dahosi orqali unga yanada joziba,

yangicha ruh va tarovat baxsh etdi. Yuqorida qayd etilganidek, shoirning

о‘zi “Xamsa”sining ikki dostoni syujetini yaratishda Ozarbayjonning

buyuk klassiklaridan Nizomiy Ganjaviy va Ashraf Marag‘iy dostonlaridan

ilhomlanganligini aytib о‘tadi. Alisher Navoiy “Xamsa” dostonida buyuk

shoir Nizomiy Ganjaviy dahosiga о‘z hurmatini bajo keltiradi. Uning

iste’dodidan hayratlanganligini ta’kidlaydi. “Farhod va Shirin” dostonidagi

mana bu satrlar ulug‘ ustoziga bо‘lgan cheksiz hurmat va e’tirof

namunasidir:

41

Emas oson bu maydon ichra turmoq,

Nizomiy panjasiga panja urmoq

Kerak sher olida ham sher janggi,

Agar sher о‘lmasa bori palangga. 4, s. 17.

Alisher Navoiy “Nasoyim-ul-muhabbat” asarida Ozarbayjonning

ulug‘ mutafakkiri Imomiddin Nasimiy haqida ham alohida tо‘xtalib о‘tadi:

“Iroq va Rum tarafidag‘i mulkdin erkandur. Rumiy va turkmoniy til bila

nazm aytibdur va nazmida hakoyiq va maorif bag‘oyat kо‘p mundarijdur.

Mazkur bо‘lg‘on mulk ahlig‘a aning she’ri muqobalasida hamonoki she’r

yо‘qdur. Hamono taqlid ahli ani mazhabida qusur tuhmatig‘a muttaham

qilib, shahid qildilar. Mashhur mundoqdurki, terisin sо‘yar hukm

bо‘lubdur. Ul holatda bu she’rni debdurki:

Qibladur yuzung nigoro qoshlaring mehroblar,

Surating mushaf vale xolu xating e’roblar.

va bu she’rning taxallusi ushbu muddaog‘a doldurkim:

Ey, Nasimiy, chun muyassar bо‘ldi iqboli visol,

Qо‘y, teringni sо‘ysa sо‘ysun bu palid qassoblar. 2, s.486; 5, s. 204.

Imomiddin Nasimiy vafotidan 24 yil о‘tib Alisher Navoiy tavallud

topgan. Demakki, Imomiddin Nasimiyning hayotlik vaqtida yozgan

misralari Alisher Navoiyning asarida keltirilganki, buni ishonarli manba

deyish mumkin.

Xulosa qilib aytganda, biz qisqa qaydlarda Alisher Navoiy ijodiga

Ozarbayjon adabiyotining ta’siri masalalarini yoritishga urindik.

Ta’kidlash joizki, Alisher Navoiy ijodiga Afzaliddin Xoqoniy, Nizomiy

Ganjaviy, Qosim Anvar, Imomiddin Nasimiy, Orif Ardabiliy, Ashraf

Marag‘iy kabi klassiklari adabiy merosining ta’siri masalalarini shoirning

о‘zi asarlaridan qayd etib о‘tganligini alohida ta’kidlash о‘rinlidir.

2. Alisher Navoiy ijodining Ozarbayjon adabiyotiga ta’siri. Bu

masala adabiyotshunosligimizning alohida bir sahifasini tashkil qilishini

ta’kidlashni istardim. Ustozim Jannat Nag‘iyevaning ta’biri bilan

aytganda, Alisher Navoiy Nizomiy Ganjaviy, Imomiddin Nasimiy kabi

buyuk klassiklarimizdan qanchalik ta’sirlangan bо‘lsa, XVI asrda yashab

ijod etgan Fuzuliyning ham Navoiydan ta’sirini shunday baholash lozim:

О‘lmushdi Navoiyi-suxandon,

Manzuri – shahanshohi Xuroson. 6, s. 32 .

42

Adabiyotshunos olim Mir Jalol “Fuzuliy san’atkorligi”

monografiyasida shunday yozadi: “Arablarda Abu Navas, forslarda Xoja

Hofiz, о‘zbeklarda Alisher Navoiy kabi mashhur va buyuk g‘azal ustalari

yetishib chiqdi. Fuzuliy Ozarbayjonda g‘azal san’atining yuksak

namunalarini yaratdi va uni yuksak pog‘onaga kо‘tara oldi.” 7, 45; 258

b.. Alisher Navoiy XV asrda butun turkiy dunyosi adabiyotidagi ulug‘

dahodir. Fuzuliy bu daho ijodidan ta’sirlanib, о‘z g‘azallarini bitdi. Fuzuliy

Alisher Navoiyning “Kо‘rgach” radifli g‘azaliga yozgan nazirasini

keltirishni о‘rinli bildik:

Kо‘nglum ochilur zulfu parishonin kо‘rgach,

Könlüm açılır zulfu-pərişanını görgəc,

Nitqim tutulur qönçəyi-xəndanını görgəc.

Baxdıqca sənə qan saçılır didələrimdən,

Bağrım dəlinir navəki-müjganını gorgəc 8, s.331.

G‘azal mulkining ustasi Alisher Navoiy adabiy merosi о‘sha davr

ijodkorlari ijodiga katta ta’sir kо‘rsatdi. Buning sababi esa, birinchidan,

bashariy mavzular ila adabiyot maydonida uning kabi qalam tebratgan

boshqa san’atkorning yо‘qligi bо‘lsa, ikinchidan, turkiy dunyo adabiy

maktabining qudratli sо‘z vorisi ekanligi, uchinchidan, uning adabiy

kamtarligi va yuksak madaniyat egasi ekanligidir.

“Alisher Navoiy ijodining Ozarbayjon adabiyotiga ta’siri” mavzusini

faqat Muhammad Fuzuliy ijodi misoli bilan tugatib bо‘lmaydi. Buni yana

kengroq ifoda etish mumkin.

Ma’lumki, temuriylardan bо‘lgan Sulton Husayn Boyqaro

hukmronligi davrida Hirotda ilm-fan, adabiyot, tarix, rassomchilik yuksak

chо‘qqiga kо‘tarildi. Bu yuksalishning ovozasi butun dunyoga yoyildi.

Xuroson, Movarounnahr, Ozarbayjon, Iroq, Rum, Hindiston kabi

о‘lkalardan ilm olish uchun kо‘plab yoshlar Hirot tomon oshiqar edi. Bu

yoshlarning aksariyati tahsil tugagach, о‘z Vatanlariga qaytsa, qolganlari

Hirotda qolib, о‘z ilmlarini yanada mustahkamlar edi. Navoiy esa doim

iste’dodli yoshlarni topib, ularga moddiy va ma’naviy kо‘magini

ayamasdi. Yosh ijod ahli Alisher Navoiy ishtirokidagi adabiy majlislarda

qatnashar, g‘azalxonlik kechalaridagi ajib lahazalarga oshno bо‘lardilar.

Manbalarda Husay Boyqaroning nabiralariga saboq berganlar orasida

Ozarbayjonlik yoshlar kо‘pchiligini tashkil etganligi qayd etilgan.

Shunday yoshlardan biri Hirotda о‘qish uchun kelib, keyinchalik Vataniga

43

qaytgan, hattoki, Alisher Navoiyning “Majolis-un-nafois” asarida nomi

zikr etilgan Mavlono Ziyo Tabriziy bо‘lgan.

Uning Naxchivanning О‘rdubod shahrida tug‘ilgan. Manbalarda, Ziyo

Tabriziyning 1520/21-yillarda, “Tazkirai shuaro Ozarbayjon” asarida esa

uning 1521/22-yillarda tug‘ilganligi qayd etiladi. U Husayn Boyqaro

saltanatining sо‘nggi kunlariga qadar Hirotda yashagan, sо‘ngra Tabrizga

ketib, shu yerda vafot etgan. Ziyo Tabriziy gо‘zal qasidalar muallifi

sifatida tanilgan bо‘lib, lug‘z va muammo janridagi asarlari ham borligi

manbalarda qayd etilgan. Hatto qasidalaridan birini Husayn Boyqaroning

о‘g‘li Shohg‘arib Mirzoga bag‘ishlagan. Bulardan tashqari, turk va fors

tillarida ham gо‘zal qasida, muammo hamda boshqa janrlarda ham asarlar

bitgani ma’lum. Navoiy “Majolis-un-nafois” Ziyo Tabrizli haqida ham

ma’lumotlarni keltirib о‘tgan: Mavlono Ziyo – tabrizlikdur. Kо‘ngulga

yaqin shirinadoliq maqbulg‘ina kishidur. Haqir ul-jussa uchun as’hobqa

mujibi bast ham bо‘lur. Shahrg‘a tahsil uchun keldi. Tahsil asnosida

she’rga ham ishtig‘ol kо‘rguzdi, dag‘i yaxshigina she’rlar ham aytti. Bu

matla’ aningdurkim:

Ajab nabvad agar parvona imshab tarki jon karda

Ki, binad naxli umri sham’ bunyodi xazon karda.

Bu matla’ ham xub zoqe’ bо‘lubtur.

Xush on soatki, oyad turki man shamsheri kin bo u,

Raqibon jumla bigurezandu man monam hamin bo u. 1, s.345.

Sam Mirzo Safaviy “Tuhfai Sam” tazkirasida yozadi: “Ziyo

О‘rdabadli – mashhur Ozarbayjon shoiridir. Yoshlik yillarida Hirotga

ketgan. U yerda tahsil oldi, u yerda о‘zining iste’dodi, gо‘zal she’rlari

bilan Alisher Navoiy she’r majlisining a’zosiga aylandi. О‘zbek

tadqiqotchisi Jaloliddin Jо‘rayevning qayd etishiga kо‘ra, uning lug‘z va

muammo janridan yozgan asarlari “Al-qoz” (lug‘z haqida), “Xall ul-

muammo” Eronning Qum shahridagi Oyatullo Marashiy nomli

kutubxonada saqlanadi (11271/II nomer, 23 sahifadan iboratdir).

Asarining sо‘nggida muallifning nomi qayd etilgan: Mavlono Ziyo

Tabriziy, Ziyoi О‘rdabodi 5, 180-183 b..

XVI asrda Hirot adabiy maktabining, xususan, Alisher Navoiy

maktabining dovrug‘i butun Sharqda keng yoyildi. She’rga, ijodga

ishtiyomand yoshlar Hirotga – Alisher Navoiy huzuriga otlanishardi. Ular

bu yerda Navoiydan inja san’at gо‘zalliklarini о‘rganishar, doimo shoirdan

44

moddiy va ma’naviy kо‘mak olardi. Shoir, ayniqsa, iste’dodli yoshlarga

alohida e’tibor berar va qо‘llab-quvvatlardi. “Majolis-un-nafois”

tazkirasida ularning bir nechasining nomini sanab (Ziyoiy, Xulqiy, Basiriy

va b.), ijodidan namunalar keltirilgan.

Hamid Araslining fikricha, “Kishvariy ijodiga mashhur о‘zbek shoiri

Alisher Navoiy juda katta ta’sir kо‘rsatgan. Shoir hamisha Navoiyni о‘ziga

ideal inson, ijodkor deb bilgan. Uning g‘azallariga о‘xshatib yozishga

intilgan”. Tabriz adabiy muhitida tarbiyalangan shoirga hasad qiluvchilar

kо‘p edi. Alisher Navoiy esa uni о‘z himoyasiga olib, doimo qо‘llab-

quvvatlab turdi. Iste’dodli shoir va xattot sifatida tanilgan, Ozarbayjon

(turk) adabiy tilining shakllanishida ulkan hissa qо‘shgan Ne’matullo

Kishvariy ustozi Navoiyga e’tiromini shunday ifodalaydi:

Kişvəri şe´ri Nəvai şe’rindən əksik iməs,

Bəxtinə duşsəydi bir Sultan Huseyni Bayqara 8, 344 b..

Boshqa bir g‘azalida esa shunday yozadi:

Nəvai himmətindən Kişvəri əhli-nəzər boldu,

Cəhan mülkün tutar şeiri nəzər bolsa Nəvainin 9, III.

Kishvariy ijodidagi uning Alisher Navoiy she’rlariga yozgan nazira,

о‘xshatmalaridan kо‘rinadiki, u “nainki о‘ziga qadar ona tili poeziyasidan,

balki umumturkiy adabiyoti va poeziyasidan bahramand bо‘lgan. Bu uning

ijodida yaqqol namoyon bо‘lgan. 10, 17 b..

Kişvəri divaninin hər beyti-əhli-dərd üçün,

Sanki bir peyki-Nəvaidir, Xorasandin gəlib 10, s.III.

3. Ozarbayjon adabiyotshunosligida Alisher Navoiy ijodiy

merosining о‘rganilishi.

Alisher Navoiy ijodining Ozarbayjon adabiyotshunosligida

о‘rganilishi masalasini 2 aspektda baholash mumkin. Birinchisi, adabiy

ta’sir, ikkinchisi, adabiyotshunoslikdagi yozilgan tadqiqotlar: maqolalar,

monografiyalar misolida.

2008-yilda kaminaning “Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari” nomli

monografiyasi chop etilgan ediki, unda bu masalaga keng sahifalar

ajratilgan va atroflicha bayon etilgan. Shuningdek, 2009-yilda nashr

45

etilgan “Alisher Navoiy Ozarbayjon adabiyotshunosligida” 8 nomli

maqolalar tо‘plamida ham о‘rganayotgan muammomiz batafsil

yoritilganligini alohida ta’ktidlash lozim. Bu nashrdan sо‘ng, ya’ni keyingi

10 yil ichida ham Alisher Navoiy ijodiga oid qator tadqiqotlar yaratildi.

Xususan, ushbu satrlar muallifining ham Alisher Navoiy ijodi, umuman,

о‘zbek adabiyotiga doir 20 ga yaqin kitob va 300 dan ortiq maqolalari

e’lon qilindi. Ayni paytda 550 sahifalik “Alisher Navoiyning asri va nasr

(ilmiy filologik va diniy asarlari)” nomli monografiya nashr etilish

arafasida.

4. Ozarbayjon va о‘zbek tillarining о‘rganilishida hamda Turkiy

adabiy tilining tadqiqi tarixida Alisher Navoiy ijodining roli.

О‘rta asr, xususan, Alisher Navoiy davri adabiyoti о‘rganilar ekan,

umumturkiy adabiy til muammosi о‘rtaga chiqadi. Aslini olganda,

Hasanо‘g‘li, Imomiddin Nasimiy, Alisher Navoiy va Muhammad Fuzuliy

tili о‘rtasida tushunilmaydigan biron sо‘z yoki ibora yо‘qdur. Bu

klassiklarning adabiy tillarini о‘rganish uchun ularning adabiy merosini

о‘rganish maqsadga muvofiqdir. AMEA Qо‘lyozmalar Institutining Nodir

nusxalar fondida Alisher Navoiy va Muhammad Fuzuliyning bir kitobda

jamlangan “Devon”i saqlanadi. Bunda bitilgan asarlarni qiyoslaganda,

adabiy til о‘rtasidagi uyg‘unlikni sezish qiyin emas. Ikki ijodkor

devonining bir kitobda jamlanishi bir an’ana о‘laroq maydonga kelgan. Bu

qо‘lyozma asosida adabiyotshunoslar tomonidan qator tadqiqotlar

yaratilgan. Jumladan, M.Sultonovning “Fuzuliy va Navoiy devonining

qо‘lyozmasi xususida”, M.Adilovning “Navoiy va Fuzuliyning bir jildda

jamlangan “Devon”lari haqida”, J.Nag‘iyevaning “Navoiy va Fuzuliyning

bir jilddan о‘rin olgan “Devon”lari qо‘lyozmasi”, O.Ulviyning “Navoiy va

Fuzuliyning “Devon”lari bir jildda” tadqiqotlarini qayd etib о‘tish lozimdir

11, s.159-163.

Jannat Nag‘iyeva qо‘lyozmaning sahifalarini varaqlar ekan, ikki daho

ijodkorning sо‘zlari orasidagi farqni ajratib bо‘lmasligini qayd etadi. Ikki

ijodkor asarlari tili bir-biridan uzoqda emas. Navoiy tili shunday jozibali,

aniq ifodalanganki, uni bizning tilimizga asliyatda tushunish mumkin.

YA’ni, hech qanday tarjima muhtojlik yо‘q.

Alisher Navoiyning umumturkiy adabiy tilining shakllanishida, uning

mavqeini oshishida hissasi beqiyosdir. Shoir о‘zining turkiy tilda bitgan

“Xamsa”si bilanoq buni isbotlab berdi. Shuningdek, “Muhkamat-ul-

lug‘atayn” asarida turkiy tilning qimmatini ilmiy asoslab berdi. 2020

yilning ilk oylarida Alisher Navoiyning “Hikmatli sо‘zlar”i(Yashar Qosim

46

va Akif Azalp hamkorligida) nomli bir ktobcha nashr etdik 16. Kitobning

titulida “tarjimonlar” degan yozuvni qо‘yishga jazm etmadik. Chunki

Alisher Navoiy tili butun turkiy xalqlarning tilidir.

Xulosa sifatida shuni ta’kidlash lozimki, “Alisher Navoiy ijodi

Ozarbayjon adabiyoti va adabiyotshunosligida” mavzusi ikki qardosh

xalqning adabiy aloqalarining oltin sahifasidir.

ADABIYOTLAR:

1. Navoiy Alisher . Tо‘la asarlar tо‘plami. 10 jildlik. IX jild. – Toshkent.

G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. – B. 768.

2. Navoiy Alisher . Tо‘la asarlar tо‘plami. 10 jildlik. X jild. – Toshkent.

G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. – B. 692.

3. Nəvai, Əlişir. “Mühakimət ül-lüğəteyn” / Azərbaycan türkcəsinə

uyğunlaşdıran, ön söz və qeydlərin müəllifi, prof. Kamil Vəli Nərimanoğlu.

– Bakı, “Yurd”, 1999, 64 s.

4. Nəvai, Əlişir. Seçilmiş əsərləri (“Fərhad və Şirin” poeması). – Bakı,

Öndər, 2004, 424 s.

5. Ey Nəsimi, cahanı tutdu sözün... “Nəsimi 600” mövzusunda III

beynəlxalq elmi konfransın materialları. – Bakı, Elm, 2017, 330 səh.

6. Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. II cild. Bakı, "Şərq-Qərb",

2005, 336 səh.

7. Mir Cəlal: Füzuli sənətkarlığı (redaktoru ak.H.Araslı). Bakı, Çaşıoğlu,

2018, – 348 səh.

8. Əlişir Nəvai Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında (tərt.ed. A.Ülvi). –

Bakı, Qartal, 2009, 360 s.

9. Kişvəri. Türk divanı (Avtoqraf nüsxəsi) // Tərtibat və müqəddimə: M.

Hüseyni; Mətni transfoneliterasiya edən və redaktoru: P.Kərimov. – Bakı:

Nurlan, 2010, 52+53 s.

10. Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr. Üç cilddə. II cild.. -

Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, 408 səh. XX cilddə. III cild ” (Bakı, Elm, 1984-cü

il çapı əsasında təkrar nəşr)

11. Ülvi, A. Özbək ədəbiyyatı (ədəbi portret cizgiləri, araşdırmalar). Bakı,

“Elm və təhsil”, 2016, 316 səh.

12. Sultanov M. M.Füzuli və Nəvai divanının birgə əlyazması //

Məhəmməd Füzuli. Elmi-tədqiqi məqalələr. Bakı: Azərnəşr, 1958. 386 səh.

47

13. Adilov M. “Nəvai və Füzulinin bir cild içərisində yazılmış “divan”ları

haqqında” // Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası. Bakı, Elm, 2009, 224.

108 səh.

14. Nağıyeva C. Azərbaycanda Nəvai (monoqrafiya). Bakı, “Tural-Ə”

Nəşriyyat Poliqrafiya Mərkəzi. 2001. 264 səh.

15. Ülvi A. “Nəvai və Füzulinin divanları bir cilddə” - Nəvai və Füzulinin

divanları bir cilddə // Türkmənistan Elmlər Akademiyası Milli Əlyazmalar

İnstitutunda "Əlyazmalar - milli irsin öyrənilməsi əsas mənbəyidir" adlı

beynəlxalq elmi konfrans, Aşqabad, 13-14 mart, 2013 464 səh. (məqalə

türkmən, rus və english dillərindədir)

16. Əlişir Nəvai. Hikmətli sözlər – Alisher Navoiy. Hikmatli so‘zlar

(Azərbaycan və özbək dillərində) // elmi redaktor: akademik İsa

Həbibbəyli, tərcümə ed: Almaz Ülvi Binnətova (ön söz müəllifi), Yaşar

Qasımbəyli, Akif Azalp. - Bakı, 2020. 50 səh.

48

MUSTAQILLIK YILLARIDA

OZARBAYJON-О‘ZBEKISTON ADABIY ALOQALARI

Ozarbayjon-О‘zbekiston adabiy aloqalarining tarixi eng qadimgi

davrlarga borib taqaladi. Bu aloqalarning boy adabiy manzarasi ikki xalq

tarixiy an’analarining о‘zaro yaqinligi, mushtarakligi bilan xarakterlanadi.

О‘tgan asrda ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari shо‘rolar tuzumi

mafkurasi ostida ma’lum cheklovlar ta’sirida bо‘lsada tо‘xtab qolmadi.

Ikki xalq adabiy aloqalari taraqqiyotida Aliog‘a Hasanzoda, Faridun bey

Kо‘charli, Ismoyil Hikmat, Hamid Arasli, Salmon Mumtoz, Bakir

Chо‘bonzoda, Sabir Aliyev, Muhammadog‘a Sultonov, Mir Jalol

Pashayev, Mamad Orif, Vohid Zohidov, Izzat Sulton, Natan Mallayev,

Laziz Qayumov, Panoh Xalilov, G‘ulomhusayn Aliyev, Ozod Nabiyev,

Solih Qosimov, Sulaymon Rustam, Xalil Rza, Jannat Nag‘iyeva, Voqif

Arzumanli, Nо‘shiba Arasli, Turg‘unali Mahmudaliyev, Sobir Aliyev,

Anvar Jabborli, Ramiz Askar, Akif Bag‘irov, Yashar Qosimov va boshqa

adabiyotshunoslarning xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. Ular adabiy

aloqalar sohasida bir qator tadqiqotlarni olib borishdi. Buning natijasida

kо‘plab maqolalar, kitoblar nashr etildi.

Ozarbayjon va о‘zbek adabiy aloqalarining kо‘p asrlik tarixida

mustaqillik davri alohida о‘rin tutadi. Istiqlol davri aloqalar tarixida

alohida sahifa ochdi, yangi-yangi talablar va masalalarni qо‘ydi. Istiqlol

mafkurasi keng shaklda adabiyotshunoslar oldida jiddiy vazifalar yukladi.

Mustaqillik yillarida Ozarbayjon-О‘zbekiston adabiy aloqalari keng

miqyosda, turli yо‘nalishlarda: о‘zaro adabiy aloqalarga oid tadqiqotlar,

dissertatsiyalar, shuningdek, badiiy va ilmiy tarjimalar shaklida davom

etdi.

О‘zaro adabiy aloqalarga doir nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari

yozilib himoya qilindi. Ular sirasiga quyidagilarni keltirish mumkin:

G‘ulomhusayn Aliyev “Ozarbayjon-о‘zbek adabiy-madaniy aloqalari”

(1964, nomzodlik), Ozod Nabiyev “Kо‘rо‘g‘li” dostonida Kо‘rо‘g‘li

siymosi (Ozarbayjon-о‘zbek materiallari asosida)” (1971, nomzodlik) va

“Ozarbayjon-о‘zbek folklorining tipologiyasi va о‘zaro aloqasi” (1980,

doktorlik), Jannat Nag‘iyeva “Navoiy va Ozarbayjon adabiyoti. XV-XIX

asrlar” (1986, doktorlik), Xalil Rza “Maqsud Shayxzoda poezziyasi va

Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalarining aktual muammolari” (1987,

doktorlik), O.Binnatova “XX asr Ozarbayjon adabiyotshunosligida о‘zbek

klassiklari ijodining о‘rganilishi” (2010, doktorlik) va Yashar Qosimov

49

“Lirikada badiiy ideal va obrazlar tizimi (Ozarbayjon va о‘zbek

adabiyotining 60-yillar lirikasi misolida)” (2015, doktorlik). Bu kabi

tadqiqotlar davom etmoqda.

Umuman olganda, Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalariga oid ishlar

ancha sermahsul. Ular haqida bir maqola doirasida sо‘z yuritish esa

imkonsiz. Shuning uchun ba’zi fakt va misollar bilan cheklanamiz.

Besh jildlik “О‘zbek adabiyoti tarixi” kitobida Nizomiyning о‘zbek

adabiyotiga ta’siri xususida fikr yuritilgan. Unda keltirilishicha,

Xorazmda muallifi noma’lum о‘zbek shoirining “Miftoh ul-adl” nomli

badiiy asarining mavzusini Nizomiy Ganjaviyning “Shoh va ikki boyqush”

hikoyatidan olgan va undan ta’sirlangan. “Xusrav va Shirin” dostonining

ilk о‘zbek muallifi Qutb Xorazmiy Nizomiy uning ijodiga ta’sir

kо‘rsatganini qayd etib yozadi:

Qozonda qaynatib sevgi yetirdim,

Nizomiy bolidan holva pishirdim.

Lutfiy, Xorazmiy, Durbek, Gadoyi, Atoyi, Sakkokiy kabi XV asr

о‘zbek klassiklari ijodida Ozarbayjon adabiyotining ta’siri seziladi. Haydar

Xorazmiy ilk bor Nizomi Ganjaviyning “Maxzan ul-asror” (“Sirlar

xazinasi”) asari ta’sirida о‘zining “Maxzan ul-asror” asarini yozganini

alohida ta’kidlab о‘tish lozim.

Buyuk shoir Alisher Navoiy Husayn Boyqaro saroyida bosh vazir

lavozimida ishlagan vaqtlarida Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa”sining eng

qimmatli nusxalarini xattotlarga maxsus kо‘chirtirganki, bu nusxalar

bugungi kunda eng noyob qо‘lyozmalar bо‘lib turibdi. Navoiy

Nizomiyning о‘ziga ustoz bilib, uning “Xamsa” dostoni ta’sirida ilk bor

turkiy tildagi “Xamsa”ni yaratdi. Bu asar turkiy xalqlar adabiyoti tarixida

о‘ziga xos inqilob yasadi.

Ozarbayjon adabiyotining eng yorqin namoyondalaridan biri Muhamad

Fuzuliy Alisher Navoiyni о‘ziga ustoz deb bilib uning g‘azallariga naziralar

bitdi. Ayni paytda Muhammad Rizo Ogahiy, Amir Umarxon, Andalib,

Muqimiy, Uvaysiy, Roqim, Sulton Sayyid Nosirxon, Tabib Xorazmiy, Sadir

Erkin kabi mumtoz о‘zbek shoirlarining Fuzuliy g‘azallariga naziralar

bitgani ma’lumdir. “Fuzuliy va о‘zbek adabiyoti” mavzusiga oid tadqiqotlar

olib borgan H.Arasli, Q.Aliyev, P.Xalilov, J.Nag‘iyeva singari ozarbayjon,

V.Zohidov, H.Zaripov, V.Abdullayev, SH. Turdiyev, S.Narzullayeva,

A.Hayitmatov, H.Muhammadxо‘jayev, S.G‘aniyeva kabi о‘zbek

adabiyotshunos olimlar nomlarini alohida ta’kidlab о‘tish lozim. XVII-XIX

50

asr о‘zbek poezziyasining Nishotiy, Mashrab, Ogahiy, Tabibiy singari

namoyandalari Fuzuliy lirikasining zozibasidan bahramand bо‘lib uning

ijodiga yuksak baho berishgan. Qolaversa, XIX asrning oxiri va XX asrning

boshlarida yashab ijod qilgan Muqimiy, Furqat, Komil Xorazmiy, Zavqiy va

Hamza singari ijodkorlar ijodida ham Fuzuliyning ta’sirini sezish mumkin.

Bir sо‘z bilan aytganda, Navoiy ijodi Fuzuliy ijodiga qanchalik ta’sir

etgan bо‘lsa, Fuzuliy ijodi о‘zbek adabiyoti namoyandalari ijodiga ham

shunchalik ta’sir kо‘rsatdi.

Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari sо‘nggi yuzyilliklar davomida bir-

biriga bog‘liq holda davom etdi. Bu aloqalarning XX asr tarixidaki boy

adabiy manzarasini ikki xalqning tarixiy an’analarga muhabbati tajassumi

desak aslo xato bо‘lmaydi.

1925-yilda Faridun bey Kо‘charli “Ozarbayjon adabiyoti tarixi

materiallari” kitobini Navoiy haqidagi maqolasi bilan boshlaydi.

1926-yilda bо‘lib о‘tgan I Boku Turkologlar qurultoyi arafasida Alisher

Navoiy va Husayn Boyqarolarning asarlari nashr etildi (A.Navoiy “Vaqfiya”,

“Munshaot”, H.Boyqaro “Devon”) va ularning taqdimoti bо‘lib о‘tdi.

Shuningdek, “Navoiy” (maqolalar tо‘plami) kitobi chop etildi. Qurultoy

kunlarida A.Navoiyning yubileyini о‘tkazish tо‘g‘risida kelishib olindi.

1940-yilda Nizomiy va Navoiyning yubileylarini о‘tkazish tо‘g‘risida

bir qator muzokaralardan sо‘ng qaror qabul qilindi. Ularning yubileylari

keng miqyosda bо‘lib о‘tdi. Yubiley munosabatlari bilan kо‘plab ishlar

amalga oshirildi. Nizomiyning asarlari Toshkentda, Navoiyning asarlari esa

Bokuda nashr etildi. Jumladan, Alisher Navoiyning “Sab’ayi sayyor”

(1947), “Farhod va Shirin” (1948-1968) dostonlari, “Tanlangan she’rlari”

(tarjimon va kirish sо‘z muallifi S.Rustam) ozarbayjon tilida chop etildi.

Qolaversa, S.Vurg‘un, S.Rustam, A.Ziyotay va boshqa ijodkorlarning

Navoiy shaxsiyati va adabiy merosiga doir tadqiqotlari va tarjimalarini

alohida qayd etish lozim.

Toshkentda о‘zbek olimi Natan Mallayevning “Nizomiy Ganjaviyning

adabiy merosi va uning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati” nomli monografiyasida

ikki xalqning adabiy aloqalari keng yoritildi. N.Ganjaviyning “Yetti gо‘zal”,

“Layli va Majnun”, “Sirlar xazinasi”, “Iskandarnoma” dostonlaridan

parchalar “Guldasta” kitobida (1947), “Tanlangan she’rlar”i (1983), “Injular

ummoni” (1989), “Layli va Majnun” (2005), “Xusrav va Shirin” (2005)

dostonlari va boshqa asarlari fors tilidan о‘zbek tiliga tarjima qilindi va chop

etildi.

Lotin alifbosida Alisher Navoiyning “Tanlangan she’rlar”i (sharhlar,

kirish sо‘z va lug‘atlar muallifi Hamid Arasli. Boku, 2004. 423 b) 25000

51

nusxada Bokuda chop etilishi shoirga bо‘lgan buyuk ehtirom namunasi

deyish mumkin.

“Uch qardosh” (О‘zbek ertaklari. Tarjimon Panoh Xalilov. – Boku,

1942 va 1972), “О‘zbek adabiyoti antologiyasi” (Boku, 1958. 394 b.),

“О‘zbek ertaklari” (Boku, 1959. 182 b.), “О‘zbek she’rlari” (Boku, 1959.

182 b.), “Nurli diyor: о‘zbek nasri almanaxi” (Boku, 1979. 310 b.), “О‘zbek

xalq ertaklari” (tarjimon A.Rzayev, Boku, 1987. 236 b.), “Sehrli

О‘zbekiston: she’r almanaxi” (Boku, Yozuvchi. 1979, 318 b.) va boshqa

kitoblarda о‘zbek adabiyotidan namunalar ozarbayjon tiliga tarjima qilinib

nashr etildi.

Ozarbayjon folklorining О‘zbekistonda, о‘zbek folklorining

Ozarbayjonda о‘rganilishi, qiyosiy-tipologik tahlillar va tadqiqotlar adabiy

aloqalar doirasida alohida sahifani tashkil etadi. A.Nabiyev “Ozarbayjon-

о‘zbek folklor aloqalari (“Kо‘rо‘g‘li” va “Gо‘rо‘g‘li” dostonlari misolida)”

va “Ozarbayjon-о‘zbek folklorining tipologiyasi va о‘zaro aloqalari”

kitoblarini istiqlol yillarida qayta ishladi. Shuningdek, olim mustaqillik

yillarida yana bir kitob “Ozarbayjon xalq adabiyoti” (Boku, Ilm. 2006) nomli

kitobini nashr ettirdi.

Mustaqillik yillarida P.Xalilovning darslik sifatida nashr etilgan

“SSSR xalqlari adabiyoti” (1977, 360 b.) kitobi, jumladan uning “О‘zbek

adabiyoti” bо‘limi qayta ishlandi. Darslik mustaqillik mafkurasi asosida

qayta takomillashtirilib “Turkiy xalqlar va Sharqiy slavyanlar adabiyoti”

(Boku, 1994. 429 b.) nomi bilan nashr etildi.

Faqat Navoiyga oid ozarbayjon, rus va о‘zbek tillarida 60 dan ortiq

ilmiy maqola yozib ularni kitob, almanax va gazetalarda e’lon qildirgan

professor Jannat Nag‘iyeva “Alisher Navoiyning Boku qо‘lyozmalari”

(1986), “Navoiy va Ozarbayjon adabiyoti. XV-XIX asrlar” (1990),

“Ozarbayjonda Navoiy” (2001) va “О‘zbek adabiyotida Fuzuliy an’analari”

(2005) kitoblarini ham nashr etdi.

Jannat Nag‘iyevaning Alisher Navoiyning Ozarbayjon Qо‘lyozmalar

fondida saqlanayotgan qо‘lyozma nusxalari asosida yozgan mukammal

monografiyalari ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari tarixida muhim о‘rin

tutadi.

Xalil Rza Uluturk XX asr о‘zbek adabiyotining buyuk

namoyandalaridan biri Ozarbayjonning Oqtoshida tug‘ilib о‘sgan, Bokuda

muallimlik kursida ta’lim olgan, 1927-yilda Darbandga, 1930-yilda esa

Toshkentga surgun qilingan Maqsud Shayxzoda adabiy merosiga oid bir

qator tadqiqotlarni amalga oshirdi. Uning “Maqsud Shayxzoda” (Boku,

1978) va “Maqsud Shayxzodaning badiiy olami” (Boku, 1980)

52

monografiyalari nashr etildi. “Qarindoshlik” (1977, 182 b.) va “Turon

gulchambari” (1992, 782 b.) kitoblarida mumtoz va zamonaviy о‘zbek

shoirlarining ijod namunalaridan tarjimalari о‘rin olgan. 1970-yilda

Ozarbayjon Yozuvchilar Ittifoqining iste’dodli о‘zbek shoiri Maqsud

Shayxzodaning 70 yilligi munosabati bilan uning asarlari ikki jildligini nashr

etish bо‘yicha maxsus qaror qabul qilindi. Shoir asarlari ozarbayjon tilida

nashr etildi. Bu kitoblardagi asarlarni shoirlardan M.Dilbazi, B.Azarо‘g‘li,

A.Ziyatay, N.Xazri, A.Kurchayli, M.Ibrohim, X.Rza, I.Safarli, T.Bayram,

N.Hasanzoda kabilar ozarbayjon tiliga tarjima etishdi.

Ma’lumki, Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari tarixida о‘zbek

mumtoz shoirlaring Nizomiy va ozarbayjon shoirlarining Navoiy adabiy

meroslariga muhabbati, о‘zaro ta’siri muhim о‘rin tutadi. Bu adabiy faktlar

“Alisher Navoiy Ozarbayjon adabiyotshunosligida” (Boku, 2009. 360 b.)

nomli maqolalar tо‘plamida о‘z aksini topgan. Ushbu maqolalar tо‘plamida

XX asr va XXI asr boshlarida Navoiy haqida Ozarbayjon matbuotida

chiqqan ozarbayjonlik taniqli adabiyotshunos olimlaridan Aliog‘a

Hasanzoda, Ali Nozim, Ismoil Hikmat, Hamid Arasli, Sobir Aliyev,

Mamadog‘a Sultonov, Solih Qosimov, Mahmud Yunusov, Sulaymon

Rustam, Panoh Xalilov, Jannat Nag‘iyeva, Nо‘shiba Arasli kabilarning

maqolalari jamlangan.

Ushbu satrlar muallifining “Ozarbayjon-о‘zbek (chig‘atoy) adabiy

aloqalari: davrlar, siymolar, janrlar, tamoyillar” monografiyasida о‘zaro

adabiy aloqalar atroflicha yoritilgan. Monografiya besh qismdan tashkil

topgan: “Ozarbayjon- chig‘atoy (о‘zbek) adabiy aloqalarining shakllanish

davri”, “Poezziyaning rivojlanish bosqichlari va adabiy aloqalar”, “Yangi

tamoyillar va Turkistonda badiiy nasrning tadriji”, “Dramaturgiya-teatr tarixi

va adabiy an’analar”, “Istiqlol ideali va adabiy aloqalarning yangi davri”.

Har bir qism olti-yetti fasldan iborat bо‘lib, ularda ozarbayjon-о‘zbek adabiy

aloqalarining ilk shakllanish davridan boshlab hozirgi adabiy aloqalarga

qadar olti yuz yillik tarixni qarab olgan.

Kaminaning akademik Iso Habibeyli muharrirligi va “Dunyo uchun

ahamiyatli ish” nomli kirish sо‘zi bilan boshlanuvchi “О‘zbek adabiyoti

(adabiy portretga chizgilar, tadqiqotlar, suhbatlar)” (A.Ülvi.Özbək ədəbiyyatı

(ədəbi portret cizgiləri, araşdırmalar, müsahibələr”, Bakı, 2016, 316 səh.)

kitobida о‘zbek va ozarbayjon adabiyotlariga doir tadqiqotlar, adabiy aloqa

va adabiy ta’sir masalalari о‘rin olgan. Kitob sо‘nggida muallifning о‘zbek

adabiyoti bilan bog‘liq yozgan maqolalarining (200 ga yaqin) bibliografiyasi

ham joy olgan. О‘zbekistondagi “Kitob dunyosi” va “Surxon yoshlari”

gazetalarida akademik Iso Habibeylining yuqorida tilga olingan “Dunyo

53

uchun ahamiyatli ish” maqolasi о‘zbek tilida Obid Shofiyev tarjimasida

e’lon qilindi.

Toshkentda kaminaning “О‘zbek adabiyoti va Ozarbayjon (tadqiqotlar,

adabiy portretlar, suhbatlar)” kitobi о‘zbek tiliga nashr etildi (O.Ulvi.

О‘zbek adabiyoti va Ozarbayjon (tadqiqotlar, adabiy portretlar, suhbatlar). –

T.: Kamalak, 2016. 216 b.). Kitobda muallifning turli yillarda О‘zbekistonda

chop etilgan ilmiy maqolalari va suhbatlari jamlangan. Kitobning mas’ul

muharrir va kirish sо‘z mualliflari professor Qozoqboy Yо‘ldoshev va

filologiya fanlari nomzodi Sirdaryoxon О‘tanovadir.

Adabiyot nazariyasi bо‘yicha yetuk mutaxassis, taniqli olim О‘zbekiston

Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti katta

ilmiy xodimi Akif Bag‘irov 1976-yilda “Turkiy tilli xalqlar poezziyasida

tuyuq (janrning poetikasi va tarixi)” nomli nomzodlik dissertatsiyasini

himoya qildi. Olim “Badiiy ideal va tarixiy haqiqat (muammoning nazariy

masalalari)” mavzuida doktorlik dissertatsiyasi ustida ilmiy izlanishlarini

davom ettirdi. Olim ijod bilan ham shug‘ullanadi. U Akif Azalp nomi ostida

ijod qiladi. Akif Azalpning “Tonggi yorug‘lik” (Boku, 2004) va “Turon

havosi” (Baku, 2007) she’riy kitoblari nashr etildi. Shoir va olim о‘zbek

tilidan ozarbayjon va ozarbayjon tilidan о‘zbek tiliga mumtoz va zamonaviy

shoirlarning ijod namunalarini ham tarjima qilishda faol ishtirok etib

kelmoqda. Uning keyingi 15-20 yil ichida ozarbayjon tiliga bir qator

iste’dodli va taniqli о‘zbek shoirlari CHо‘lpon, Fitrat, G‘afur G‘ulom,

Zulfiya, Abdulla Oripov, Rauf Parfi, Xosiyat Rustamova, Farog‘at

Kamolova va boshqalarning she’rlarini tarjima qildi.

Adabiyotshunos olim Yashar Qosimov tomonidan nashr etilgan

“Uyg‘onish sadolari” (Toshkent, 1990), “Ozarbayjon ertaklari” (Toshkent,

1995), “Yangi о‘zbek she’riyati poetikasi” (Toshkent, 2012)

monografiyalari, “60-yillar о‘zbek she’riyati poetikasi” (Toshkent, 2013),

“Milliy uyg‘onish davri lirikasi” (Boku, 2012) kitoblari, Ozarbayjon va

О‘zbekistonning ilmiy jurnallari, gazetalari va tо‘plamlarda chop etilgan 150

ga yaqin maqolalarida ikki xalq adabiyoti, adabiy aloqalarga doir masalalar

qalamga olingan.

Tarlan Quliyev A.Navoiyning aruz ilmiga bag‘ishlangan “Mezon ul-

avzon” (Boku, 2006) asarini ozarbayjon tiliga tarjima qilib nashr ettirdi.

Ramiz Askar о‘zbek adabiyotining yorqin namoyandasi, shoh va shoir

Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” memuar asarini (Boku,

2009), Sulton Husayn Boyqaroning “Devon”ini (Boku, 2011) va “XX asr

о‘zbek she’riyati antologiyasi” (Boku, 2009) tarjima kitoblarni nashr ettirdi.

54

Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” memuar asari 2011-

yilda Bokuda Fuzuliy Gо‘zalovning ham tarjimasida chop etildi.

Ozodlik va istiqlol har ikki qondosh va qardosh xalqning kо‘p yillik eng

buyuk orzusi va yuragining qa’riga yashiringan og‘riqli jihati edi. Tarixning

hukmi ila о‘tgan asrning avvallarida Qо‘qonda tashkil etilgan Turkiston

Muxtoriyati (1917-1918) va Ozarbayjon Demokratik Jumhuriyatining (1918-

1920) umri uzoqqa chо‘zilmadi. Har ikki muxtoriyat chor imperiyasi

tomonidan qonli tarzda ishg‘ol etildi, millatning buyuk farzandlari esa

qilichdan о‘tkazildi. Keyinchalik Stalinning qatag‘on siyosati tufayli ikki

millatning vatanparvar, ziyoli, mard farzandlari qatl etildi, sovuq о‘lkalarga

surgun qilindi. Mustaqillik yillari arafasida ham ham ikki о‘lka hududlarida

ham qonli tо‘qnashuvlar bо‘lib о‘tdi. Sovet hukumati nima qilib bо‘lsa ham

imperiyani saqlab qolishga urinar, buning uchun esa barcha choralarni qо‘llar

edi. Lekin imperiya chok-chokidan yemirilib borar, qalbi, yuragi istiqlol ruhi

bilan jо‘sh urayotgan har ikki millatning fidoyi farzandlari mustaqillik

uchun kurashar edi.

Nihoyat orziqib kutilgan onlar keldi. О‘zbekiston ham, Ozarbayjon ham

birin-ketin о‘z mustaqilligiga erishdi. Bu har ikki millatning asriy orzusining

ushalishi edi. Har ikki millatning ziyolilari, shoir va yozuvchilari, olimlari

mustaqillikni quvonch bilan qabul etdi. Ayniqsa, ular oldida bir qator muhim

vazifalarni qо‘ydi. Avvalo, kо‘p asrlik qadriyatlarni tiklash, millatning buyuk

shoir va yozuvchilarning asarlarini nashr etish va boshqa ishlarni amalga

oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratildi.

Adabiyot yangi bosqichga chiqdi. Qatag‘on qilingan millat ziyolilarini

nomlarini tiklash va ularning ijodiy merosini targ‘ib qilish bо‘yicha bir qator

ishlar amalga oshdi. Nabi Xazri, Xalil Rza Uluturk, Mammad Oraz, Baxtiyor

Vahobzoda, Qobil, Kabir Navrо‘z, Yusuf Samadо‘g‘li, Ag‘amali Sodiq,

Anor, Elchin, Fikrat Xoja, Zalimxon Yoqub, Hidoyat, Huseyn Kurdо‘g‘li,

Mamad Aslan, Ramiz Ravshan, Rustam Berudi va boshqa ozarbayjon shoir

va yozuvchilarining; Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi О‘zturk,

Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Shukur Xolmirzayev, Shukrullo, О‘tkir

Hoshimov, Halima Xudoyberdiyeva, Oydin Hojiyeva, Usmon Azim,

Shavkat Rahmon, Xurshid Davron, Sharifa Salimova, Yо‘ldosh Eshbek,

Tohir Qahhor, Usmon Qо‘chqor, Akif Azalp, Yashar Qosim, Anvar Jabbor,

Rustam Jabborov, Rustam Musurmon va boshqa о‘zbek shoir va

yozuvchilari istiqlol yillarida yaratilgan asarlarida о‘tgan asarning fojiali

jihatlarini badiiy aks ettirdi.

Mustaqillik yillarida yaratilgan, о‘zbek tilidan ozarbayjon va ozarbayjon

tilidan о‘zbek tiliga qilingan tarjimalarda istiqlol ruhi bilan yо‘g‘rilgan,

55

vatanparvar obrazi aks ettirilgan asarlar kо‘pchilikni tashkil etadi. Jumladan,

Baxtiyor Vahobzoda, Xalil Rza Uluturk, Mammad Araz, Fikrat Xoja, Voqif

Samadо‘g‘li, Ramiz Ravshan, Voqif Bayatli she’rlarining, Yusuf

Samadо‘g‘lining “Qatl kuni”, Anorning “Besh qavatli uyning oltinchi

qavati” romani, “Dantening yubileyi” qissasi, “Gurji familiyasi” va boshqa

hikoyalarini, Akram Aylislining “Qura qirg‘og‘idagi gulxanlar” asari,

Elchinning “Baladadashning ilk muhabbati”, “Baladadashning tо‘y

hammomi”, “Chelak”, “О‘lim hukmi” asarlari, Ag‘aali Sodiqning “Boshsiz”

nomli asarlarining о‘zbek tiliga, Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Usmon

Azim, Usmon Qо‘chqor, Tohir Qahhor, Shavkat Rahmon, Tilaye Jо‘ra

she’rlari, Xayriddin Sulionning “YO, Jamshid!”, Abdulhamid Ismoilning

“Ikki qariyaning tarixi” kabi asarlarining ozarbayjon tiliga qilingan

tarjimalarini alohida ta’kidlash lozim.

Usmon Qо‘chqorning Ozarbayjon adabiyotidan tarjimalari diqqatga

sazovordir. Uning Mirza Jalil, M.Sobir, Muhamad Hodi, Husayn Jovid,

Ja’far Jabborli va boshqa klassiklarimizdan, xususan, Husayn Jovidning

“Iblis”, “Amir Temur”, “Shayx San’on” asarlarining tarjimalarini

О‘zbekiston adabiy muhiti iliq qarshi oldi.

Mustaqillik davri Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari haqida gapirar

ekanmiz, Ozarbayjon Yozuvchilar Birligining tashabbusi bilan “Dunyo

adabiyoti” jurnali, “525-gazeta”si, Otaturk markazi va boshqa

tashkilotlarning ishtiroki ila 2005-yilda (3-4-avgust) Ozarbayjonning

poytaxtida tashkil etilgan “Tarjima masalalari va globallashuv” mavzusidagi

Boku xalqaro konferensiyasini alohida takidlab о‘tish lozimdir.

“О‘GORT aloqalari” (О‘zbekiston, Gurjiston, Ozarbayjon badiiy

tarjima masalalari)ga bag‘ishlangan bu konferensiya kunlarida bu

tadbirlarga aloqador Ozarbayjon va о‘zbek tillarida nashr etilgan

“О‘GORT – chog‘dosh о‘zbek va gurji adabiyotidan sochmalar” (Boku,

2005) tо‘plamining nashr etilishi adabiy aloqalar tarixining eng yorqin

sahifalaridan biri desak yanglishmagan bо‘lamiz. О‘zbekistonda chop

etiladigan “Jahon adabiyoti” jurnalining 2005-yil 5-sonida (may), “Adabiy

aloqalar” rubrikasi ostida “Umrlardan uzun sevgimiz” (Ozarbayjon

adiblari mehmonimiz) sarlavhasi ostida adabiyotimizdan ayrim namunalar

e’lon qilindi. Mazkur rukn tanqidchi Asad Jahongirning “Yangi she’riyat

ufqlari” nomli maqolasi bilan boshlanadi. Kirish maqolasidan sо‘ng

о‘zbek о‘quvchilariga Alisamad Kur, Odil Mirsayid, Adolat Asqarо‘g‘li,

Rasim Qaracha, Quli Oqsos, Salim Babbullaо‘g‘li, Zohir Azamat, Oqsin,

Najot Mamadov, Esmira Serova kabi shoirlarning, Tehron Axsanо‘g‘li,

Rafiq Hoshimov, Elchin Husaynbeyli, Maqsad Nur kabi tanqidchi va

56

yozuvchilarning asarlaridan namunalar taqdim etildi. She’r, hikoya va

maqolalarni о‘zbek tiliga Fayzi Shohismoyil, Xosiyat Rustamova, Usmon

Qо‘chqor, Mirpо‘lat Mirzo, Iqbol Mirzo, Eshqobil Shukur, A’zam Obidov,

Usmon Azim, Dildora Aliyeva, Hulkar kabi о‘zbek shoir va yozuvchilari

tarjima etganlar.

2013-yilda Toshkentda “XX asr Ozarbayjon she’riyati antologiyasi” va

2014- yilda nashr etilgan “Umrdan uzun kecha (Ozarbayjon

yozuvchilarining hikoyalari)” tо‘plamlarida Ozarbayjon shoir va

yozuvchilarining asarlaridan namunalar о‘rin oldi.

XX asrda О‘zbekiston-Ozarbayjon madaniy aloqalari taraqqiyotida

mislsiz о‘rin tutgan Samad Vurg‘un, Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom,

Maqsud Shayxzoda, Sulaymon Rustam, Mirtemir, Mirza Ibrohimov,

Hamid Arasli, Hamid Sulaymon, Vohid Zohidov, Vohid Abdullayev va

boshqalarning ikki xalq о‘rtasidagi dо‘stlik kо‘prigini mustahkamlashdagi

о‘rni alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning tajribasini о‘rganish keyingi

adabiy aloqalar uchun juda muhimdir.

Mustaqillik davrida о‘zaro aloqalar tarixida yangi bosqichga chiqdi.

Aloqalar yangi tamoyillar asosida davom etib kelmoqda. Bugungi kunda

adabiy aloqalar tarixini chuqur о‘rganish, ularni yangi tamoyillar asosida

rivojlantirish, hamkorlikda tadqiqotlar yaratish vazifalarini amalga oshirish

yosh ijodkorlar, tadqiqotchilar oldida turgan muhim ishlardandir.

57

ADABIY PORTRETLAR

SHOIRSAN, JILVAKORSAN, DEMAK... ABADIYSAN

Malakmisol shoira Rafibeylining har yubileyida she’rsevarlar,

adabiyot ixlosmandlari, shoiraning muxlislari uni ehtirom ila yodga

oladilar.

Nigorxonim Rafibeyli 1913 yil 29 iyunda qadim Ganja shahrida

ziyoli bir oilada dunyoga keldi. Bey qizi bо‘lib tug‘ildi, shoir sifatida

tashvishli umr kechirdi, sevib-sevildi va о‘zini eng baxtli ona deb bildi.

U 14 yoshida tug‘ilgan, voyaga yetgan, ilk maktab tahsilini olgan

Ganjadan Bokuga yо‘l oldi. Nigorxonim asli Ganjaning mashhur

Rafibeylilar naslidandir. Otasi Xudodatbey hakim-jarroh, Milliy

Demokratik Respublikasining ilk sog‘likni saqlash vaziri bо‘lgan.

Sovet hukumati bu oilaning boshiga ham ziyoliligi, ham asilzodaligi

tufayli kо‘p kulfatlarni soldi, zulm qildi, butun oilani qirib, yо‘qotishga

kirishdi. Bu zulmlarni shohidi bо‘lgan yosh Nigor Ganjadan Bokuga

yо‘lga chiqdi. Uning butun umr yо‘lini varaqlaganda yosh qizning

poyezdda bir kechalik yо‘lda nelarni о‘ylaganlari, orzulari, xayollari

menga ayondir. Yosh Nigor butun oilasiga kulfatlar solgan sovet

hukumatiga bir umr nafrat bilan qaradi. Shuning uchun u ajdodlari, oilasi

sha’ni, ori, qasdi uchun kurash yо‘lini tutdi. Uning qalbi nafrat va alamlar,

iztiroblarga tо‘la bо‘lsa-da, qalbida hayotga ishtiyoq sо‘nmagan edi. U

qalbida uyg‘ongan bir nur, kuch bilan bu maydonga chiqdi. Uning quroli

hayotga cheksiz ishtiyoq va muhabbati edi:

Kо‘kdan suv yomg‘ir bо‘lib tusharmidi,

Ilk bahorni sevmasaydim.

Baxtli bо‘la olarmidim

Insonlarni sevmasaydim?!

Nigorxonimning qalbida, kо‘nglida qora niyatlar yо‘q edi. Ammo

hayotning boshqa mashaqqatlari, turfa yо‘llari, sо‘qmoqlari bor edi. U

Bokuda pedagogika kollejida kirib о‘qidi. Bu yerda Husayn Jovid va

Abdulla Shoiqdan adabiyotdan saboq oldi. Balki bu buyuk insonlarning

bо‘lajak shoiraga saboq berishi bir qismatdir. Uning ijod olamiga kirib

kelishida bu saboqlar katta ahamiyat kasb etgan bо‘lsa ajab emas. Shu

boisdan, uning qalbida she’rga oshuftalik namoyon bо‘la boshladi.

58

Albatta, Olloh unga ulkan iste’dod ato etgan edi. “Paranji” uning

matbuotda bosilgan ilk she’ri edi. Shundan sо‘ng u matbuot sahifalarida

kо‘rina boshlaydi. Qora niyatli kishilar yuqori mansabdagilarga yoqish

uchun Rafibeyli imzo bilan matbuotda chiqayotgan shoira qizga bо‘hton

yog‘dirmoqchi bо‘ldilar. Ammo mag‘rur Nigor aqli, farosati, g‘ayrati,

intiluvchanligi bilan bu kurashda g‘olib chiqdi. Shundan sо‘ng u hech

kimdan, hech narsadan qо‘rqmay, chekinmay matbuotda Rafibeyli imzosi

bilan о‘z ijod namunalarini e’lon qildirishdan tо‘xtamadi. Adabiyot

tarixida qatag‘on siyosati bilan kirgan, kо‘p ziyoli va ijodkorlarning

boshiga cheksiz kulfatlarni keltirgan mash’um 30-yillarda ham Nigor

Rafibeyli imzosi bilan she’rlar yozardi. U о‘z zahmati, hallolligi,

haqiqatparastligi Rafibeyli nomi ila mashhur bо‘ldi. Nigorxonim

Ozarbayjon adabiyoti tarixida о‘z uslubi, о‘z ovoziga ega bо‘lgan shoir

Rasul Rza bilan shu yillarda tanishdi. U gо‘zalligi, or-nomusliligi, g‘ururli

va kurashuvchanligi bilan shoirning qalbini zabt etdi. Nigor Rafibeyli

tahsilni Moskvada davom ettirish uchun yо‘llanma oldi. U 1932-

1936-yillarda Moskvada о‘qidi. Ilk she’riy kitobi 1934- yilda chop etildi.

Bu lahzada shoir Rasul Rzaning samimiy e’tirofini xotirladim:

“Aqlli, qayg‘udosh bir ayol bilan yashaganim mening eng katta

baxtimdir”.

37 yil, ya’ni qatag‘on siyosati avj pallaga kirdi. Rasul Rza va Nigor

Rafibeylilarning tо‘ylariga kelgan Husayn Jovid, Ahmad Javod, Mikayil

Mushfiq kabilar depressiya qurboni bо‘ldilar. Olloh yosh oiladan о‘z

marhamatini darig‘ tutmadi. Balki Nigorxonimning gо‘zalligi, mardligi

uchun ham Olloh ularni о‘z panohida asragandir. Bu yillarda shoira

qatag‘on, qatllardan qо‘rqib dardini ichiga yutishga majbur bо‘lsa-da,

kurashishdan aslo tо‘xtamadi. Bо‘lmasa, о‘z dardini, alamlarini ispan

xalqining qahramonlik kurashi aks etgan “Dolores Ibarruri” she’rini

yozarmidi? Yoki Jazoir xalqining milliy ozodlik kurashidan bahs etuvchi

“Jamila” she’rini qalamga olarmidi? Davr, zamon fikrni ochiq aytishga

imkon bermas edi. Shoira о‘z dardini, о‘z iztirob va alamlarini yo ispan,

yo arab qizi tilidan bayon etdi.

Shoira Nigor Rafibeylining ilhom manbai tabiat gо‘zalliklari edi. U:

“bir inja gul, bir chechakka oshiqman”, deya tabiatning naqadar

mо‘jizakorligini e’tirof etar edi. Yozning issiq tafti, qishning izg‘irinli,

tо‘fonli, yashillikdan darak beruvchi oq chechakli bahor shoira

she’riyatida о‘zgacha bir tarovat kasb etar edi. Uning muhabbat tо‘la

she’rlari umr yо‘lini nurafshon etdi. Uning 1974 yilda chop etilgan

“Quyoshdan jо‘shqinlik sо‘radim” nomli yashil muqovali kitobini

59

eslayman. Bu paytlar biz о‘rta maktabda tahsil olar edik. О‘sha vaqtda

Nigorxonimning Ganjadan Bokuga yо‘lga chiqqan paytdagi yoshida edik.

Kitob sahifalaridan gо‘zallik, bashariyatga muhabbat izlardik va haroratli

satrlarni havas ila о‘qirdik:

Quyoshdan jо‘shqinlik sо‘radim,

Tо‘lqinlarga ayladim havas.

Tog‘dan ulug‘vorlik sо‘radim,

Insonlardan muhabbat, xolos.

Ne istamay, nima sо‘ramay

Tangri menga berdi birtalay.

Nigorxonim esa bu paytda 60 yoshda edi. Ammo uni yoshlik ishqi,

g‘ayrati, kuchi tark etmagan edi. Keyinchalik mashhur italyan bastakori

Franko Manino “Muhabbat haqida” kantatasini yozar ekan Nigor

Rafibeylining ham muhabbat lirikasiga yuz tutishini bir tasodif emas,

degan bо‘lardim.

U ona, sevimli rafiqa edi. Umuman, Nigor Rafibeyli 40-yillardan

sо‘ng sarbast yaratish, shuning bilan birga oila tashvishlari bilan band

bо‘ldi. Gо‘zal farzandlar, nabiralarni ulg‘aytirdi. Asarlari kо‘p va xо‘b

о‘qiladigan yozuvchi Anorni dunyoga keltirib, voyaga yetkazdi. Uning

sevimli, mashhur yozuvchi bо‘lganini kо‘rdi. Ona uchun bundan ortiq

ulkan baxt yо‘q. Poeziya tariximizda “Maishiy she’rlar” silsilasi ila yangi

bir sahifani ochdi. Ammo bir haqiqat borki, ijodkor inson uchun turmush

hayoti zerikarlidir. Oila, farzandlar uchun turmush ishlaridan,

tashvishlaridan ham voz kechib bо‘lmaydi. Shoiraning о‘g‘li yozuvchi

Anorning mana bu qaydlariga quloq tutaylik: “Oila oldidagi burchi, onalik

vazifasi, turmush tashvishlari uning ijodiga tо‘sqinlik qilardi. Biz

hammamiz tо‘siq bо‘lardik... Ijod qilish onlarini, kunlarini, soatlarini

eriga, oilasiga, farzand va nabiralariga bag‘ishlardi. Biz hamisha uning

yonida edik, u bilan birga edik; о‘z-о‘zi bilan, о‘z qalbi, kо‘ngli bilan

yolg‘iz qolmog‘iga imkon bermasdik”. Shunday bо‘lsa-da, Nigor

Rafibeyli ham onalik, ham ijod ishini, burchini ado etardi. Hayot uni

bolalik vaqtidanoq chidamlilikka о‘rgatgan edi. “Maishiy she’rlar” yozish

bilan birga, u dunyo adabiyotini ham chuqur о‘rganishdan tо‘xtamas edi.

Ozarbayjon klassiklarini о‘qirdi. Adabiyotimizning gо‘zallik mujassami

bо‘lgan Mehseti Ganjaviyning ruboiylarini ozarbayjon tiliga о‘girardi.

О‘zining samimiy, lirik tuyg‘ulari ila uning tarjimalari о‘ziga xos joziba

60

baxsh etardi. Mehseti Ganjaviyning adabiy merosini Nigor Rafibeyli

tarjimasi ila tanishdik, sevib о‘qidik, qalbimizga kо‘chirdik.

Uning tarjimonlik faoliyati ijodining alohida sahifasini tashkil etadi.

Yevripedning “Efigeniya”, F.Shillerning “Makr va muhabbat”,

A.Chexovning “Vanya tog‘a”, “Olmazor” dramalarini, E.Voynichning

“Sо‘na”, O.Goncharinning “Bayroqdorlar” romanlarini, A.Navoiyning,

A.Pushkinning, M.Lermontovning, T.Shevchenkoning, SH.Petefinning,

A.Mitskevich kabilarning she’rlarini tarjima etib, milliy adabiyotimiz

xazinasini boyitishga о‘z hissasini qо‘shdi. Nigor Rafibeyli tarjimalari

bilan tanisharkanman, bir voqeani xotirladim. 20 yanvarda shahid bо‘lgan

yosh shoir Ulvi Bunyodzodaning yozgan mana bu satrlari xayolimga keldi:

“... lekin bir obraz borki, u nainki mening eng sevimli, ham men har doim

о‘xshamoqqa intilganim adabiy qahramonim ingliz yozuvchisi

E.Voynichning “Sо‘na” asaridagi Ovod obrazidir. Asar 1897 yilda

yozilgan. Lekin Ovod bizning bugungi kunimiz, kelajagimizdir. U bir qul

bо‘la turib xalqini, о‘z Italiyasini mustamlakachilar zulmidan ozod

qilishga, ulardan qasos olishga intildi. Ovodda bizni о‘ziga jalb qilgan

narsa uning Vataniga, xalqiga cheksiz muhabbati, xalqi bilan hamnafasligi,

qayg‘udoshligi, о‘z maslagidan qaytmasligidir... Bu kayfiyatlar yoshlarga

ayni paytda suv va havo kabi zarurdir. E.Voynichning “Sо‘na” asari bizni

ichki dunyomizni, dardlarimizni о‘zida aks ettirgan bebaho asarlardan

biridir”.

Bu qaydlarni Ulvi 1986 yilda 17 yoshida yozgan edi. Bu asarni Nigor

Rafibeyli ozarbayjon tiliga mahorat bilan tarjima qilgan edi. Uning butun

tarjimalari, qolaversa, butun ijodi ana shu ruhda yaratilgan. Vatanga

cheksiz muhabbat, tanlagan yо‘lidan chekinmaslik, metin iroda uning

naqadar buyukligini kо‘rsatib turibdi. Dardlari, iztiroblari, alamlari, orzu-

armonlarini о‘z asarlari orqali bayon etdi. Uning tarjimalari ham ijodi

bilan hamohanglik kasb etdi. Ulvi kabi yoshlar vatanga muhabbat hissini,

kurashuvchanlikni, hayotga ishtiyoqmandlikni shu kabi yurakdan otilib

chiqqan tuyg‘ulardan о‘rgandilar.

Nigor Rafibeyli bolalarga atab ham bir qator gо‘zal she’rlar yaratdi.

Bu she’rlar uning “Kichkina qahramon”, “Mastonning bolalari”,

“Quyoshning javobi”, “Bizga bahor yarashar” tо‘plamlaridan joy oldi.

Nigorxonimning ijodi haqida qalam va ilm ahli tomonidan kо‘plab

maqolalar, kitoblar yozildi. Asarlari kо‘p nusxalarda chop etildi. Uning

hayoti va ijodiga bag‘ishlangan “Sizsiz” asari yozildi. 50 yillik adabiy

faoliyatining biz bilmagan jihatlarini, sirlarini shoiraning о‘g‘li Anor bu

asari bilan ochdi.

61

Marvarid Dilboziy Nigor Rafibeyliga yozgan bir maktubida shunday

satrlar bor: “Sen shoirsan, jilvakorsan, demak, kuchlisan, abadiysan”.

Ganjadan Bokuga yо‘l olgan yosh qiz kurashlarga tо‘la hayoti,

gо‘zalligi, she’rlari, onalik sevgisi, vafodor rafiqaligi, insonparvarligi bilan

abadiyatga muhrlandi. U minglab qalblarda mangu yashaydi.

62

OLIMNING SHARAFLI VA MASHAQQATLI YО‘LI

9

(Akademik Iso Habbibeylining 70-yilligiga)

16-oktabrda Ozarbayjon FA vitse-prezidenti, Nizomiy Ganjaviy

nomidagi Adabiyot instituti direktori, Milliy Majlis deputati, akademik

Iso Akbar о‘g‘li Habbibeyli muborak 70 yoshni qarshiladi. Iso Habbibeyli

taniqli adabiyotshunos olim, tanqidchi, shoir va dramaturg sifatida

Ozarbayjon ilm-fan olami, adabiy jamoatchilikda nom qozongan. U bir

necha yillardan buyon davlat va jamoat arbobi sifatida mas’uliyatli

vazifalarni bajarib kelayotgan bо‘lsa-da, ilmiy izlanishdan aslo chekingan

emas. Uning qator chop etilgan kitoblari, maqolalari, adabiy ishlari buning

yorqin dalili bо‘la oladi.

Iso Habbibeyli 1949-yil 16-oktabrda Ozarbayjonning Naxchivan

shahrida tavallud topgan. Universitetdagi tahsildan sо‘ng Nizomiy

Ganjaviy nomidagi Adabiyot instituti aspiranturasiga qabul qilindi.

О‘zining tirishqoqligi, ilmga tashnaligi, mehnatsevarligi tufayli tez orada

ustozlari e’tiboriga tushdi. Akademik Mammed Ja’far Ja’farovning

rahbarligida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Uning 1984 yilda

nashr etilgan “Romantik lirikaning imkonlari” monografiyasi ana shu

izlanishlari samarasidir. Ushbu monografiyada XX asrning buyuk

ijodkorlari bо‘lgan H.Jovid, M.Hodi, A.Sahhat va A.Shoiq kabilar

asarlaridagi romantizm an’analari tadqiq etilgan. Iso Habbibeyli

keyinchalik doktorlik dissertatsiyasini ham muvaffaqiyatli himoya qildi.

Adabiyotshunoslik, tanqidchilik sohasiga doir kо‘plab tadqiqotlar yaratdi.

Uning bu kunga qadar 90 dan ortiq kitobi, 1500 dan ziyod ilmiy

maqolalari e’lon qilingan.

Taniqli olimning klassik va zamonaviy adabiyot namoyandalari ijodi

haqidagi qimmatlari tadqiqotlari Ozarbayjon adabiyotshunosligida alohida

о‘rin tutadi. Uning Nizomiy Ganjaviy, Marag‘ali Ahvadiy, Muhammad

Fuzuliy, Oshiq Aliaskar, Mirza Fatali Axundov, Narimon Narimonov,

Muhammad Hodi, Isa Husaynov, Faridun bey Kо‘charli, Ali bey

Husaynzoda, Husayn Jovid, Samad Varg‘un, Anor, Elchin, Mammed

Araz, Sobir Rustamxonli, Zelimxon YA’qub, Rashod Majid, Hikmat

Mahmud kabi san’atkorlarning ijodi haqidagi tadqiqotlari alohida

ahamiyatga ega.

9

Ushbu maqola Obid Shofiyev bilan hammualliflikda yozilgan.

63

Iso Habbibeyli taniqli ijodkor Jalil Mammedquluzodaning ijodiy

merosining eng peshqadam tadqiqotchisidir. Uning doktorlik

dissertatsiyasi ham aynan ushbu demokrat shoirning ijodiy faoliyati

tadqiqiga bag‘ishlangan. Olimning “Mulla Nasriddin” adabiy maktabi

haqidagi fikr-mulohazalari diqqatga molikdir: “Mulla Nasriddin”

Ozarbayjon va turk musulmon olami matbuotining shoh asaridir. Bu

qimmatli jurnal, nafaqat, Ozarbayjon va Kavkazda, balki butun turk

musulmon olamida о‘zining keng ta’sirini kо‘rsatdi. Uning ta’sirida qator

turk musulmon mamlakatlarida satira jurnallari dunyoga keldi”.

Iso Habbibeylining Jalil Mammedquluzoda haqidagi tadqiqotlari

Eron, Misr, Ukraina va Vengriyada nashr etildi. Uning “Adabiyot

nazariyasi” (1985), “XX asr Ozarbayjon yozuvchilari” (1992), “XX asr

boshlarida ijod qilgan Ozarbayjon ijodkorlari” (2004), “Adabiy-tarixiy

memuar va zamonaviylik” (2007), “Adabiy shaxsiyat va zamon” (2017),

“Ozarbayjon adabiyotini davrlashtirish konsepsiyasi va rivojlanish

bosqichlari” (2019) yil singari fundamental, ilmiy-nazariy tadqiqotlari

Ozarbayjon adabiyotshunosligining nodir namunalaridir.

Iso Habbibeyli mohir pedagog, tashkilotchi rahbardir. Faoliyatining

katta qismi Naxchivan davlat universiteti bilan bevosita bog‘liq. 20 yil

davomida ushbu universitetda rektorlik qilgan Iso Habbibeyli, faoliyati

davomida oliygohning nufuzini yanada kо‘tarib, uni respublikaning ilmiy-

madaniy markazlaridan biriga aylantirdi. Bu yillar davomida Naxchivan

davlat universiteti dunyoning qator nufuzli oliygohlari bilan turli sohalarda

xalqaro aloqalarni о‘rnatdi. Tashkilotchi va jonkuyar rahbarga yana bir

mas’uliyatli vazifa yuklatildi. Unga Ozarbayjon FA vitse-prezidenti,

Nizomiy Ganjaviy nomidagi Adabiyot instituti direktori vazifalari

topshirildi. Iso Habbibeyli faoliyatining dastlabki davridanoq Ozarbayjon

adabiyoti tarixi keng miqyosda tadqiq etish, klassik ijodkorlarning

asarlarini nashr etish, akademiya bilan boshqa xalqlar ilm-fan markazlari

о‘rtasida aloqalarni rivojlantirishga e’tiborini qaratdi. Buning natijasi tez

orada kо‘rindi. 10 jildligi chop etilishi rejalashtirilgan “Ozarbayjon

adabiyoti tarixi”ning dastlabki qismlari nashr etildi. Adabiyot institutida

yangi-yangi shо‘balar tashkil etildi. Hindiston, Xitoy, Yaponiya,

О‘zbekiston, Turkmaniston, Turkiya, Vengriya, Polsha, Mо‘g‘uliston

singari davlat ilmiy markazlari bilan adabiy aloqalar о‘rnatildi.

Hamkorlikda qator xalqaro anjuman, simpozium va davra suhbatlari

tashkil etildi.

Akademik Iso Habbibeylining О‘zbekiston bilan adabiy va ilmiy

aloqalarni yanada rivojlantirishdagi xizmatlarini alohida qayd etib о‘tish

64

joizdir. Uning bevosita tashabbusi bilan Adabiyot institutida “Ozarbayjon-

Turkmaniston-О‘zbekiston adabiy aloqalari” shо‘basi tashkil etildi. Ushbu

shо‘ba tashabbusi bilan har yili muntazam ravishda о‘zbek adabiyotining

buyuk namoyandlari Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur

tavalludiga bag‘ishlangan konferensiyalar tashkil etiladi. Ularda

Ozarbayjon va О‘zbekistonning taniqli olimlari hamda yosh

tadqiqotchilari ishtirok etib qelmoqda. Ushbu shо‘bada qator yosh

izlanuvchilar, doktorantlar Ozarbayjon-О‘zbekiston adabiy aloqalariga

bag‘ishlangan tadqiqotlarini olib borishmoqda. Bularning boshida, albatta,

akademik Iso Habbibeyli turganligi qayd etib о‘tish lozim.

Iso Habbibeylining ilm-fan, Vatan oldidagi xizmatlari Ozarbayjon

hukumati tomonidan munosib taqdirlangan. Jumladan, unga 2007-yilda

Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyevning farmoni bilan

“Shuhrat” ordeni topshirilgan. Shuningdek, “Xizmat kо‘rsatgan olim”

mukofoti va “Sharaf” ordeniga munosib kо‘rilgan. Iso Habbibeyli

Ozarbayjon Fanlar Akademiyasining haqiqiy a’zosi, akademik. Qolaversa,

u 2001-yilda Nyu-york Fanlar Akademiyasining haqiqiy a’zoligiga qabul

qilingan. 2001-yilda Amerika Tadqiqotlar Institutining “Yil odami –

2001” mukofotini qо‘lga kiritgan.

Akademik Iso Habbibeyli 70 yoshni qarshi olishi munosabati bilan

Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyevning 2019 yil 15

oktabrdagi farmoni bilan 1-darajali “Vatan oldidagi xizmatlari uchun”

ordeniga munosib kо‘rildi. Bu, albatta, umrini, hayotini ilmga, Vatan

xizmatiga bag‘ishlagan olimga kо‘rsatilgan yuksak e’tirof va hurmatning

yuksak namunasidir.

Shu fursatdan foydalanib, muborak 70 yoshni qarshi olgan Iso

Habbibeylini qutlug‘ yoshi bilan muborakbod etib, kelgusidagi

faoliyatlariga ulkan muvaffaqiyatlar tilaymiz.

65

TAQRIZ

ABDULLA QODIRIY: TANQID, TAHLIL VA TALQIN

2011-yilning oktabrida Toshkentda an’anaviy bо‘lib о‘tadigan

Alisher Navoiy tavalludiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy-amaliy

anjumanda ishtirok etish nasib etdi. Bu anjumanga AMEA Nizomiy

nomidagi Adabiyot institutidan professor Nо‘shiba Arasli va men taklif

etilgan edik. Anjuman kо‘tarinki ruhda о‘tkazildi. Bu safar biz uchun

unutilmas taassurotlar va xotiralarga boy bо‘ldi. Fursatdan foydalanib

О‘zbekiston Milliy universitetiga mehmon bо‘ldik. Bu yerda taniqli olimlar

bilan tanishdik va dildan suhbatlashdik. Biz tanishgan olimlardan biri

filologiya fanlari doktori, professor Bahodir Karimov (Bahodir Karim)

Abdulla Qodiriy adabiy merosiga bag‘ishlangan “Abdulla Qodiriy:

tanqid, tahlil va talqin” kitobini hadya etdi.

Mustaqillik yillarida о‘zbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy adabiy

merosini о‘rganishda yangicha nuqtai nazar va mezonlar asosidagi

tadqiqotlar yaratila boshlandi. Mazkur kitob ham ana shunday

tadqiqotlardan biridir. Kitob ilmiy-nazariy va qо‘yilgan muammolarga

jiddiy yondashish jihatdan ancha mukammal saviyada yaratilganligi bilan

ajralib turadi. Yirik hajmli “Abdulla Qodiriy: tanqid, tahlil va talqin”

(“Abdulla Qodiriy: tanqid, tahlil va talqin”. – Toshkent, Fan, 2006. 232 b.)

kitobi 2006-yilda “Fan” nashriyotida professor Umarali Normatov mas’ul

muharrirligida chop etilgan bо‘lib, unga professor Naim Karimov va

filologiya fanlari nomzodi Uzoq Jо‘raqulovlar taqriz bitganlar.

Kitob “Kirish”, “Qodiriy ijodiga dastlabki qarashlar” (“О‘tkan

yillar” va 20-30-yillar muhiti), “Adabiy tanqiddagi ziddiyatlar”

(“Mehrobdan chayon”ga munosabat), “Ilmiy-adabiy muhit va adabiy

talqin”, “Satirik talqin qirralari”, “Badiiyat masalasi va ayrim nazariy

qarashlar bahsi”, “Badiiy-estetik tafakkurning yangilanishi va

qodiriyshunoslik”, “Biografik ma’lumot va talqin”, “Xorijda

qodiriyshunoslik”, “Xulosa”, “Foydalanilgan adabiyotlar” nomli 11 ta

bо‘limni о‘z ichiga oladi.

XX asr о‘zbek adabiyoti tarixida Abdulla Qodiriy ijodi alohida о‘rin

tutadi. Uning “О‘tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlari nafaqat

adibga shuhrat keltirdi, balki о‘zbek adabiyoti, nasri tarqqiyotida alohida

hodisalardan bо‘ldi. Bu asarlar dolzarb mavzusi, yozuvchining badiiy

uslubi, milliy ruh, boy badiiy-estetik tafakkur tarzi nuqtai nazaridan

о‘zbek va boshqa qardosh xalqlar adabiyotida eng kо‘p kitobxonlarni

66

о‘ziga maftun etdi. Mashhur sharqshunos olim, akademik Bertels Abdulla

Qodiriyning “О‘tkan kunlar” romani haqida tо‘xtalar ekan, uni dunyo

romanchiligi (ingliz, olmon, fransuz, rus va hind romanlaridan)dan

keyingi о‘ringa qо‘yadi. Bu e’tirofning о‘ziyoq romanning badiiy

qimmatini kо‘rsatib turibdi.

Mustaqillik yillariga kelib Abdulla Qodiriyning badiiy olami,

adabiy-estetik ideali, hukmron siyosatning adabiy tanqidga ta’siri,

tahlillardagi vulgar sotsiologizmning yetakchi ekanligi va boshqa

muammolar, masalalar, qarashlar asosida yozuvchi ijodini о‘rganishga

keng imkoniyatlar yaratildi. Iste’dodli olim, zukko tanqidchi Bahodir

Karim tadqiqotining asosini yuqoridagi dolzarb muammolar tashkil etadi.

Ma’lumki, XX asr о‘zbek adabiyotshunosligida, umuman, sobiq

sovet ittifoqi adabiyotshunosligidagi badiiy asarlarning tahlili, talqini

davr, shо‘ro siyosati prinsiplariga uyg‘un edi. Bu davrda Abdurauf Fitrat,

Abdulhamid Sulaymon о‘g‘li Chо‘lpon, Mahmudxо‘ja Behbudiy, Abdulla

Qodiriy, Maqsud Shayxzoda kabi ijodkorlarning asarlari haqida

adabiyotshunoslikda xolis munosabatda bо‘lish, talqin va tahlil qilish

dushvor edi. Mash’um 1937-yil qatag‘onining ilk repressiya qurbonlaridan

biri Abdulla Qodiriydir (shuni qayd etish lozimki, о‘zbek adabiyotining

ustunlaridan bо‘lgan uch buyuk tafakkur sohibi Abdurauf Fitrat,

Abdulhamid Sulaymon о‘g‘li CHо‘lpon, Abdulla Qodiriy ayni bir kunda

hibsga olindi va qatl etildi).

Mustaqillik yillariga kelib о‘zbek adabiyotshunosligi yuqorida tilga

olingan ijodkorlarning adabiy merosini о‘rganish, tadqiq etish yо‘lida keng

imkoniyatlar ochildi. Bu borada bir qator ishlar amalga oshirildi, kitoblar,

maqolalar, risola va dissertatsiyalar yaratildi. Xususan, Aziz Qayumov,

Ozod Sharafiddinov, Tо‘ra Mirzayev, Suyuma G‘aniyeva, Naim Karimov,

Ibrohim Haqqulov, Hamidulla Boltaboyev, Baxtiyor Nazarov va boshqa

iste’dodli, taniqli adabiyotshunoslarning xayrli ishlarini misol qilib

keltirish mumkin. Ular Fitrat, Chо‘lpon, Shayxzoda va boshqa bir qator

qatag‘on qurbonlari – о‘zbek adabiyotining, adabiyotshunosligining

yaratuvchilari haqida fundamental tadqiqotlar yozdilar. Bu ishlar hozir

ham davom etmoqda. Abdulla Qodiriyning adabiy merosi haqida yozilgan

“Abdulla Qodiriy: tanqid, tahlil va talqin” monografiyasi shu jihatdan

muhim ahamiyat kasb etadi.

Kitob muallifi ilk bora mustaqillik yillarigacha Abdulla Qodiriy

ijodining о‘zbek adabiyotida, adabiyotshunosligida о‘rganilish masalasiga

diqqatini qaratadi. Tadqiqotlardan shunday xulosaga kelinadiki, istiqlol

yillariga qadar Qodiriy ijodi sotsialistik realizm mezonlari asosida tahlilga

67

jalb qilingan. Bu esa buyuk adib ijodiy dunyosi jozibasini bir butunlikda

qamrab olishda monelik qilgan. “Abdulla Qodiriy: tanqid, tahlil va talqin”

kitobida esa yangicha talqin, baho va mezonlar asosida Qodiriy ijodi

tadqiq etilgan. Kitobning annotatsiya qismida qayd etilgan satrlar tadqiqot

haqida yaxlit tasavvur uyg‘otadi: “Abdulla Qodiriy hayoti va ijodi

tadqiqiga bag‘ishlangan ushbu monografiyada sal kam bir asrlik eng

muhim ilmiy manbalar, adib qalamiga mansub badiiy asarlar yangicha

nuqtai nazardan о‘rganiladi. Kitob XX asr qodiriyshunosligi tarixi va

umuman, о‘zbek adabiyotshunosligi tarixining ilmiy manzarasini

namoyon qiladi. Muallif xorijdagi qator qodiriyshunoslarning asarlarini

о‘rganib, ular xususida ham muayyan ilmiy xulosalar beradi. Eng

muhimi, adabiy-ilmiy manbalarga jahon adabiyotshunosligida mavjud

mezonlar asosida yondashiladi”.

“Qodiriy ijodiga dastlabki qarashlar” (“О‘tkan yillar” va 20-30-yillar

muhiti)” bо‘limida ilk marotaba Abdulla Qodiriyning 20-yillarning

boshlaridagi yozilgan asarlari haqida ma’lumotlar beriladi. Uning о‘sha

davr matbuot sahifalarida e’lon qilingan “Baxtsiz kuyov”, “Juvonboz”,

“Uloqda” kabi asarlari, ba’zi she’rlari, qolaversa hajviy-publitsistik

ruhdagi kichik hajmli asarlari, maqolalari uni xalq orasiga tanitdi. Chunki

bu asarlarda real hayot lavhalari boricha qalamga olingan. Ularda

kundalik hayotdagi haqsizliklar, adolatsizliklar tasvirlangan. Abdulla

Qodiriy dunyo adabiyotidan, xususan, Ozarbayjonda yaratilgan ijod

namunalaridan kо‘p mutolaa qilgan. Uning ijodiga bu adabiy ta’sir

seziladi. U Mirza Jalilning, “Mulla Nasriddin”ning, Sobirning О‘rta Osiyo

xalqlarining adabiy-madaniy hayotiga ta’siri bilan tanisharkan, bu

xususida quyidagilarni qayd etadi: “О‘rta Osiyoda Ozarbayjon

adabiyotini о‘qimagan, bilmagan san’atkor yо‘qdir. Biz hajvchilikni

“Mulla Nasriddin”dan о‘rganganmiz. Men qalam tutishni arablardan,

qalam bilan kuldirishni “Mulla Nasriddin”dan о‘rganganman”.

Abdulla Qodiriyning ilk ijodiy asarlarining e’lon qilinishi bilan u

haqida matbuotda ilmiy-adabiy, tanqidiy maqolalar e’lon qilindi.

Abdurahmon Sa’diy “Oktabr inqilobi va о‘zbek adabiyoti”, Ali

Ismoilzodaning (Ali Yusuf kabi Ali Ismoilzoda 1918-yilda Fransiyaga

tahsil olish uchun yuborilgan 100 nafar yoshlardan biri edi. Keyinchalik

uning taqdiri О‘zbekiston bilan bog‘landi.) “Adabiyot g‘avg‘osi”, Ne’mat

Hakimning “О‘zbek adabiyotida tanqid va adabiy muhokamalar”, Vadud

Mahmudning “Bu kungi she’rlarimiz va san’atkorlarimiz” kabi

maqolalarda Abdulla Qodiriy ijodi haqida bahs yuritilgan. Bu orada

yozuvchining “О‘tkan kunlar” romani nashr etildi. Bu asar mazmuni,

68

badiiy jihatdan qaraganda nafaqat о‘zbek adabiyotida, balki umuman о‘sha

davr turkiy dunyo adabiyotida katta shuhrat qozondi.

B.Karim “О‘tkan kunlar” romani, umuman, yozuvchining 20-yillarda

yaratilgan asarlarini tahlil etishda yangicha, 20-yillardan to hozirgi

davrimizga qadar adabiyotshunoslikda yozuvchi ijodi haqida yozilgan

adabiy-tanqidiy maqolalarni kо‘zdan kechirib, ularni qiyosiy planda

о‘rganadi va shu asosda о‘z fikr-mulohazalari, xulosalarini bildiradi.

“Adabiy tanqiddagi ziddiyatlar” (“Mehrobdan chayon”ga munosabat)

bо‘limida esa yozuvchining ikkinchi mashhur romani “Mehrobdan

chayon” asari va asar haqida yozilgan adabiy-tanqidiy fikrlar, qayd va

mulohazalardan bahs etilgan. Olim о‘zbek adabiyotshunosligida shu

paytga qadar “Mehrobdan chayon” asariga ilk munosabat Oybekning

“Abdulla Qodiriyning ijodiy yо‘li” tadqiqoti ila boshlangan degan fikrga

qо‘shilmasligini ta’kidlab, aslida roman haqida ilk munosabat kitob nashr

etilishi bilanoq boshlanganligiga diqqatini qaratadi. U 1929-yilda “Sharq

haqiqati” gazetasida chop etilgan Miyon Buzrukning “Mehrobdan

chayon” (Mavzui, sinfiy tusi va tuzilishi jihatidan tekshirilmishdur)”

sarlavhali maqolasini ikkinchi roman haqida yozilgan ilk adabiy-tanqidiy

maqola sifatida keltiradi. Miyon Buzruk asar haqidagi fikrlarini rim

raqamlari ila 11 ta faslda ajratib kо‘rsatadi: I. Romanchilikda tarjima; II.

О‘zbek adabiyotida roman; III. Romanning xulosasi; IV. Shartlar (Bunda

“tuzuk jihatlar” va “kamchiliklar”, deya nomlangan ikkita qism bor); V.

Mafkura jihati; VI. Tuzilish xatolari; VII. G‘ayritabiiy jihatlari; VIII.

Saktalar; IX. Tiplar; X. Ta’siri; XI. Xulosa.

Umuman, bu maqoladan boshlab to hozirgi davrga qadar

Qodiriyning yuqoridagi asari haqida yozilgan adabiy-tanqidiy qayd va

tushunchalarda romanga faqat bir tomonlama yondashilganligi kо‘ramiz.

Monografiyada esa kо‘p tomonlama yondashuv, talqin, tahlil nuqtai

nazaridan yangicha mezonlar asosida tadqiqot olib borilganligini

kuzatamiz. Bu esa kitobning qiymatini yanada oshirgan.

Qolaversa, monografiyaning “Ilmiy-adabiy muhit va adabiy talqin”,

“Satirik talqin qirralari”, “Badiiyat masalasi va ayrim nazariy qarashlar

bahsi”, “Badiiy - estetik tafakkurning yangilanishi va qodiriyshunoslik”,

“Biografik ma’lumot va talqin”, “Xorijda qodiriyshunoslik”, “Xulosa”,

“Foydalanilgan adabiyotlar” bо‘limlarida Abdulla Qodiriyning adabiy

merosi va shaxsiyati mustaqillik mafkurasi asosida tadqiq etilganligini

alohida ta’kidlamoq joiz.

Monografiyaning eng maroqli bо‘limlaridan biri “Xorijda

qodiriyshunoslik” mavzusidir. Bu bо‘limda A.Qodiriy ijodining dunyoga

69

yuz tutishi sabablari, adib ijodiy merosining xorijda о‘rganilishiga doir

mulohazalar, faktlar keltirilgan. Ayniqsa, “О‘tkan kunlar” romani xorijda

keng shuhrat qozonganligi e’tirof etilgan. Bu asar haqida Osiyo va

Yevropaning taniqli adabiyotshunoslari iliq fikrlar bildirgan.

Kitob muallifi professor Bahodir Karimning kitobda Ozarbayjon

adabiyotshunoslarining, umuman, Ozarbayjonda Qodiriy merosiga

munosabatlariga ham tо‘xtalganligidan mamnun bо‘ldim. Kitobni maroq

bilan о‘qidim. Xulosa shuki, mazkur “Abdulla Qodiriy: tanqid, tahlil va

talqin” monografiyasi Abdulla Qodiriy ijodini о‘rganishda yangicha

qarashlar, talqinlarga asoslanganligi bilan qodiriyshunoslikda muhim о‘rin

tutadi.

70

SAFARNOMA

AFG‘ONISTON DIYORIDA OLTI KUN

Navoiy saroy mulozimi bо‘lib u yerda yashagan bо‘lsa-da, hech

qachon saroy shoiri bо‘lmadi. Uning xalq ruhi bilan hamohang, Nizomiy

merosi va an’analarga sodiq bо‘lgan adabiyot tarixidagi buyuk shaxs

sifatida о‘rgandim va bog‘landim. Navoiyning asarlari singari bebaho

bо‘lgan va u о‘zi barpo etgan tarixiy obidalar bugungi kunimiz uchun ham

qimmatlidir. 500 yil avvalgi bu obidalar bir necha urushlar, talon-

tarojlardan bizning davrimizgacha yetib kelishida Navoiyning ruhi madad

bо‘lib turganiga ishonchim komil.

30 yillik ilmiy faoliyatim davomida turk adabiy tilining asoschisi,

XV asr adabiyotining ulkan vakili, mutafakkir shoir, davlat va jamoat

arbobi, turkiy tildagi ilk “Xamsa” muallifi Alisher Navoiy ilmiy merosiga

mehr qо‘ydim va uning sirli olamiga kirishga jazm etdim.

“О‘zbek shoiri Alisher Navoiyning 575 yillik yubileyiga

bag‘ishlangan simpoziumda qatnashish uchun ikki nafar ishtirokchi

Ozarbayjondan taklif etilgan, ulardan biri siz Olmos xonim, Afg‘onistonga

borishingiz lozim”. AMEA Rayosat Hay’atining Gumanitar Bilimlar

bо‘limining telefonda yuqorida aytilgan gaplaridan rosti rosa

hayajonlandim va hech nimani tushunmaganligimni bildirdim.

Shu kuni Ozarbayjon Davlat Muzikali Teatrida bо‘ladigan “Ikki

sarkarda, ikki shoir – Shoh Ismoil Xо‘tay va Zahiriddin Muhammad

Bobur” nomli adabiy-musiqali namoyishga taklif etilgan edim. U yerga

borishga hozirlandim.

Zalda ekanligimda, AMEAning vitse-prezidenti, Nizomiy nomli

Adabiyot institutining direktori, akademik Iso Habibeyli yaqinlashib,

“Afg‘onistonga ketadigan ikki nafar ishtirokchidan biri sifatida sizni

nazarda tutdik, butun sarf-xarajatlarni taklif qilgan tomon tо‘laydi”, - dedi.

Safarga tayyorgarlik uchun atigi bir kun vaqtim bor edi. Pasport

ishlarini yakunlab, biletni olib aeroportga keldim. Oqshom soat 10:00 da

Baku-Istanbul-Kobul yо‘nalishi bо‘yicha uchishimiz lozim edi.

Aviakassadagi xonimning “Afg‘onistonga borishdan qо‘rqmaysizmu?”, -

degan savoliga e’tibor bermadim, oilamda ham xuddi shunday savol

berilganda ham hech narsani tushunmagan, e’tibor bermagan edim.

Faqatgina Navoiy tug‘ilgan va abadiy uyquda yotgan gо‘shani kо‘rish va

ziyorat etish fursati tug‘ilganidan sevinchda va hayajonda edim. Bundan

boshqa hech narsa meni о‘ylantirmas va qiziqtirmas edi.

71

10 aprel oqshom soat 10:00 da tayyoramiz Istanbulga yо‘l oldi.

Kobulga qо‘nganimizda sahar soat 10 edi. Simpoziumning tantanali

ochilish marosimiga kechikkan bо‘lsak-da, undan keyingi tadbirlarga

qо‘shildik.

Shaharning butun reklamalari “Amir-ul Kalom Mir Alisher Navoiy -

575” yozuvli afishalar bilan bezatilgan bо‘lib, Kobul о‘zgacha bir bayram

ruhiga burkangan edi.

Kobulning chang bosgan tuproqli kо‘chalaridan ketar ekanmiz, birin

-ketin о‘tib turgan harbiy mashinalar va harbiy kishilarni kо‘rib, Bakuda

menga berilgan “Afg‘onistonga borishdan qо‘rqmaysizmu?” savoli

yodimga tushdi va endi uni anglaganday bо‘ldim. Ammo bu manzara meni

quvonchimdan ayro qila olmadi.

“Amir Alisher Navoiy - 575” bayram dasturxoni biz joylashgan

mehmonxonada yozildi. Mehmonxona gavjum bо‘lib, unda Ozarbayjon,

Turkiya, Eron, Qozog‘iston, О‘zbekiston, Hindiston va Pokistondan

kelgan 200-250 nafar ishtirokchi bor edi. Ishtirokchilar orasida tanish

insonlarimni kо‘rib g‘oyat sevindim. Bu insonlar orasida о‘zimni juda

baxtiyor his etdim. Afg‘onistonning butun ilmiy jamoatchiligi bu yerda

jam bо‘lgan edi. Ularning orasida men taniydiganlar ham bor edi.

Afg‘oniston Milliy Bilimlar Akademiyasining vitse-prezidenti, professor

Muhammad Aslan Afzaliy bilan о‘tgan yili Samarqandda tanishgan edim.

Bakudan hadya uchun olib kelingan kitoblarni akademiyaning kutubxonasi

uchun professor Muhammad Aslan Afzaliyga taqdim etdim.

Sо‘ngra ilk ma’ruzachining ismi e’lon qilindi. Ikki kun davom etgan

ilmiy ma’ruzalardan ayricha, bolalarcha zavq oldim. Navoiy daryosidan

suv ichgan majlis ruhi butun shahar bо‘ylab yoyildi. Navoiy hikmati,

Navoiy falsafasi, Navoiy ishqi, Navoiy romantikasi, Navoiy lirikasi

ruhiyatimizga kо‘chdi, bu holatni butun ishtirokchilar his qilganiga shubha

qilmadim. Dunyo tashvishlarini unutib Navoiy ila ruhan oshno tutindik.

Balki, Navoiy hikmatining siri ham shundadir.

Ozarbayjon olimlaridan kamina “Navoiy merosi Ozarbayjon

adabiyotshunosligida” va prof. P.Karimov “Alisher Navoiy va XVII asr

Ozarbayjon adabiyoti” mavzularida ma’ruzalar о‘qidik.

Shu kuni Afg‘oniston bosh vaziri Abdulla Abdulla simpozium

ishtirokchilari sharafiga dasturxon yozib, sо‘ngra barchaga hadyalar

tarqatdi. Afg‘oniston Davlat kutubxonasi uchun men ham “Ozarbayjon-

о‘zbek adabiy aloqalari”, “Alisher Navoiy Ozarbayjon

adabiyotshunosligida” va Ulvi Bunyodzodaning “Afg‘oniston og‘riqlari”

kitoblarini hadya etdim.

72

Anjumanning ikkinchi kunini Bobur bog‘ida davom ettirdik. “Bu

tarixiy bino Zahiriddin Muhammad Boburning haramxonasiga oiddir”, -

deya afg‘onistonlik mas’ullardan biri bizga ma’lumotlarni taqdim etdi.

Ganch ila va sharq uslubi bilan qurilgan, boshdan oyoq yashilikka

burkangan, atrofi dekorativ yog‘ochlar bilan ihotalangan bog‘chada

aylanib choy ichdik. Soat 3-4lar arafasida ilmiy majlisimiz yakun topdi,

simpozium ishtirokchilariga taqdimnomalar berildi, sо‘ngra suratlarga

tushdik. Keyin shu binoning orqasida joylashgan tarixda 300 yildan

mо‘lroq hukmronlik qilgan Boburiylar imperiyasining hukmdori, nozik

didli shoir, turk adabiyoti tarixida ilk memuar asar “Boburnoma”ning

muallifi Zahiriddin Muhammad Bobur qabrini ziyorat etdik – uning qabri

yonida gul qо‘yib о‘z ehtiromimiz va hurmatimizni bajo keltirdik.

О‘zbekistondan tashrif buyurgan, Bobur Xalqaro Fondining prezidenti

Zokirjon Mashrabovning qisqa nutqini tingladik. Konferensiya

ishtirokchilarining bu ziyoratdan mamnunligini ularning kо‘zlaridagi

quvonchdan bilib olish qiyin emas edi.

Boburning о‘zi bino qildirgan boshi-oxiri kо‘rinmaydigan bog‘ni

kezdik, Bobur Jome’sini, Bobur Muzeyini, Bobur Harbiy Istehkomi

deyilgan tarixiy joylarga bordik, odamlar kо‘p edi, bu onlar gо‘yo Bobur

ruhi mehmonlarga peshvoz chiqqandek. Bu yerdagi iliq havo va о‘ziga xos

muhit uni his etishimizga imkon berdi. Garchi kun qorayotgan bо‘lsa-da,

hech kim bu yerni tark etgisi kelmas edi.

Bobur Hindistonda vafot etgan bо‘lsa-da, Kobulda dafn etilishini

vasiyat qilgan edi.

Ikkinchi kuni shomda о‘lkaning vitse-prezidenti, general Abdurashid

Dо‘stim simpozium qatnashchilari (150 nafarga qadar)ga dasturxon yozdi.

Sharq an’analariga uyg‘un holda gо‘zal ziyofat tashkil etildi. Mehmonlar

bir-birlari bilan samimiy suhbatlar qurishdi. Har kishiga hadyalar berildi.

Hech bir kimsa bu gо‘zal tuyg‘ular og‘ushini tark etishni

istamayotganligini sezdim.

Sahar soat 7 da Afg‘onistonning ikkinchi buyuk shahri bо‘lgan

Mozori Sharif shahriga uchdik. Tayyoragohda gullar bilan

qarshilandik.Butun shahar rahbarlari, talaba-yoshlar peshvoz chiqdi.

Shahar boshdan-oyoq bayram libosi ila burkangan edi. Undan sо‘ng

Mozori Sharif Jome’siga keldik. Tarixiy obidaning gо‘zalligi bir meni

emas, boshqalarni ham lol qoldirdi. Tabriz tarixiy me’morlik namunasi

qarshisida tо‘xtab qoldim – bu qadar ham sehrli, jozibali bо‘ladimi? Inson

zakovati, tafakkuri, fitrati nelarga qodir? Shu narsani his qildimki, olloh

о‘z bandasini shu qadar sevar ekanki, unga yaratish qudratini in’om etgan.

73

Bu ulkan me’morlik obidasining ichkarisini 3-4 soat kezsak-da, bu yerdan

ketgimiz kelmas edi.

Jome’ning ichkarisida ulkan bir maqbara kо‘rdim: “Hazrat Alining

qabri”, - dedilar. Bu tarixiy shaxsning qabrini Nasafda ekanligini

bilardim. Haqiqatni bilib olishga ahd qildim. Birinchi qabr yonidagi hujra

eshigiga kirishga ruxsat sо‘radim, “bosh ustiga” dedilar, bir necha kishi

maqbara ichiga kirdik, oradagi qabrni ziyorat etib, Fotiha duosini о‘qidik.

Sо‘ngra bu sirdan ogoh bо‘lish maqsadida afg‘onistonlik oqsoqol bir

olimga yaqinlashdim. U kishi ushbu voqeani sо‘zlab berdi: “Kunlardan bir

kuni Sulton Husayn Boyqaro tushida quyuk kulrang va tekis bir makonda

Hazrat Alini qabrini kо‘radi. Tushini bosh vaziri Alisher Navoiyga sо‘ylab

beradi. Navoiy bu tush haqida ustozi, davrining buyuk olimi, shoir

Abdurahmon Jomiydan maslahat oladi. Mavlono Jaloliddin Rumiy

tug‘ilgan Balx shahridan jami 5-10 kilometr atrofida bu tekislikda inshoot

ishlarini boshlaydi. Alisher Navoiy rahbarligida hozir kо‘rib turganimiz va

о‘z sehri bilan bizni hayratlantirayotgan samo uzra bо‘y chо‘zgan Mozori

Sharif Jome’si va qabr tiklatadi”. Bu sirli ravishda tiklangan va shaharga

Hazrat Imom Alining mozorini bu yerda bо‘lishiga ishonchdan Mozori

Sharif nomi beriladi.

Bu romantik-reallik ichida Navoiy siymosini yanada buyukligini

yana bir bor his qildim. Bu Jome’ haqida eshitganim bu hikoyatdan bu

jumlalarni yozish jarayonida ensiklopediyalardan boshqa narsa

qidirmadim. Chunki bu hikoyatda Abdurahmon Jomiy tafakkuridan

chiqqan, Navoiy qudrati ila bunyod bо‘lgan milliy tushuncha ruhimga

taskin berdi, yerli aholi turklardan – о‘zbek. turkman, marvlardan iborat

bir makonning – Mavlono Rumiy tug‘ilgan yerda eshitgan ma’lumotim ila

cheklandim.

Soat 3-4 lar orasi Navoiyning ishq tо‘la misralari jarang topgan bir

binoda – Shodlik saroyida yemak uchun tо‘plandik. Sо‘ngra shahar

rahbariyati tarafidan har kishiga hadyalar taqdim etildi: milliy chopon

(xalat) va shirinliklar bilan siylandik, suratlarga tushdik, yangi dо‘stlar

bilan tanishdik, bir-birimizga telefon nomer va elektron manzillarimizni

almashdik.

Gо‘zal bir kundan tо‘ymasak-da, soat 5 da Hirot shahriga tayyorada

jо‘nadik. 45 daqiqadan sо‘ng Hirot shahriga qо‘ndik.

Bu yerda Alisher Navoiy bayrami о‘zgacha ruhda ekanligini

tayyoragohdayoq sezish mumkin edi. “Istiqlol” mehmonxonasiga

joylashdik. Oqshom bо‘lsa-da, Hirotdagi ilk kunimiz yangicha boshlandi.

74

Hirotda Abdurahmon Jomiy, Hofiz Sheroziy, Kamoliddin Behzod,

Lutfiy, Sulton Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Xoja Abdulla Ansoriy,

Gavharshodbegim, G‘iyosiddin Boysunqur singari ulug‘ shaxslar mangu

uyquda yotishibdi. Ularni ziyorat etishga chog‘landik. Bundan tashqari

dunyoga mashhur tarixiy obidalardan Gavharshodbegim maqbarasi, Hirot

Ark Qal’asi, Hirot Muzeyi, Ulkan Musallas kompleksi, mashhur Besh

Minoralarn kо‘rish orzusida edik.

Hirot Navoiy tug‘ilib, ijod qilgan shahardir. U bu yerda mangu

uyquda yotibdi. Hirot tarixini varaqladim: Hirot Afg‘onistonning uch eng

buyuk shaharlaridan biri sanaladi. 500 mingga yaqin aholisini, asosan,

о‘zbeklar, xazarlar, turkmanlar, pushtular, tojik va boshqa xalqlar tashkil

etadi. Yunon tarixchisi Gerodot Hirotni О‘rta Osiyoning don ombori

ekanligini yozib qoldirgan. Miloddan avvalgi 330-yilda shahar Iskandar

Zulqarnayn tomonidan ishg‘ol etilgan. Sо‘ngra Salavkiylar qо‘liga о‘tadi.

Miloddan avvalgi 167-yilda shaharga Parfiyaliklar bostirib kiradi.

Sosoniylar (226-652) davrida Xun va Sosoniylar о‘rtasidagi janglarda

Hirot strategik makon vazifasini о‘tadi. 786-809-yillarda shahar

Abbosiylar tomonidan idora qilinadi. 1000-yilda G‘aznaviylarning, 1040-

yilda Saljuqiylarning himoyasida bо‘ldi. Sо‘ngra Xorazmshohlar davlatiga

qaram bо‘ldi. 1221-yilda Hirot Chingizxon tomonidan yakson etiladi.

1381-yilda Amir Temur davlatining, XV asrning yuz yilliklarida

Qoraquyunlilarning, 1507-yilda Shayboniylarning, 1510-yilda

Safaviylarning, 1750-yilda Ahmadxon Duranining tasarrufida bо‘lgan

Hirot 1860-yilda Amir Dо‘stmuhammad tomonidan Afg‘on davlatiga

bо‘ysundirildi. XIX asr davomida shahar inglizlar, Qajarlar davlati va

Afg‘onlar orasida jang maydoniga aylandi.

Hirot shahrini kо‘rishni Hirot Qal’asini tomosha qilishdan

boshladim. Hirotning simvoli bо‘lgan bu qal’a muhtasham kо‘rinishi,

salovati ila mingyilliklardan xabar berib turibdi. Qо‘hna Hirot deyilgan

Qal’aning tepa qismidan shaharning butun manzarasini kо‘rish mumkin.

Hirot Qal’asi ikki nom bilan atalar ekan: Ark qal’asi va Buyuk

Iskandar qal’asi. Iskandar (Aleksandr Makedonskiy) shaharni zabt

etgandan sо‘ng ushbu qal’ani barpo etdi va 2000 yil davomida qal’a

hukmdorlarning qarorgohiga aylandi.

Mingyilliklarga shohid bо‘lgan Hirot qal’asi qoshida tashkil etilgan

Hirot muzeyini kezdik. Asrlar qatidan xabar beruvchi eksponantlar ila

tanishdik. Har holda bir necha janglarga guvoh bо‘lgan Hirot muzeyida

kо‘pgina boy eksponantlar borligiga guvoh bо‘ldik.

75

Hirot Qal’a devorlari orasidagi keng maydonda tashkil etilgan

“Navoiy kechasi”da yangragan kuy va qо‘shiqlar kechaga yanada

о‘zgacha ruh baxshida etdi. Bu kechadan har kimning mamnunligi bilinib

turar edi. Musiqali qism tugagach, Qal’aning boshqa bir qismida kechki

ovqatni tanovvul qildik. Yangi tanishlar, gо‘zal suhbatlar kechaga

о‘zgacha ruh, joziba baxsh etardi. Navoiy ishqi ila gо‘yo bir oila jam

bо‘lgan edi. Insonlarning yuz-kо‘zida quvonch porlab turar edi. Bu

kechada yangi loyihalar va majlislar haqida sо‘zlandi, rejalar tuzildi.

40-45 yoshdagi bir kishi bizning stolga yaqinlashdi va bizga “biz bu

yerda ozchilikni tashkil qiladigan marvliklarmiz. Oramizda she’r, hikoya

yozadiganlar bor. Bu ijod namunalaridan kо‘pchilik bahramand bо‘lishini

istaymiz”, - dedi. Shu zahoti elektron manzilim va telefon nomerimni

berdim. О‘z xalqining tarixi, adabiyoti haqida keng ma’lumotlar va ijod

namunalarini menga yuborishlarini taklif etdim.

Kechki soat 12 dan о‘tgan bо‘lsa-da, hech kim (taxminan 150

nafardan kо‘proq kishi) kechani tark etishni istamasdi. She’r majlisi gо‘yo

yangidan boshlangandek, suhbatlar qizigandan qizirdi.

Bir haqiqatni angladimki, Hirot Qal’asi uzoq yillar ichida bunday

gо‘zal mashvaratga guvoh bо‘lmagan bо‘lsa kerak. Shu kuni Qal’a

о‘zgacha, ajib bir kechaga guvoh bо‘ldi. Navoiy ruhi qal’a ichida kezib

yurganiga shubham yо‘q edi.

Yarim tunda “Istiqlol” mehmonxonasiga keldik. Sahardan ilk ishimiz

Navoiy qabrini ziyorat qilishdan iborat edi.

Navoiy qabri ziyorati uchun yо‘lga chiqdik. Yо‘l-yо‘lakay atrofni

tomosha qildim. Har kim о‘z ishi tomon shoshilar, har kim о‘z yumushi,

о‘ylari ila band edi.

Hirotning qadimiy me’morlik obidalari joylashgan markaziy yо‘liga

chiqdik. 15-20 daqiqada buyuk bir olamga kirib keldik. Bu yerda

Gavharshodbegim qurdirgan masjid ( Kо‘rinishi Samarqanddagi Amir

Temur maqbarasining о‘zi edi), Amir Alisher Navoiyning qabri joylashgan

edi. Avval Navoiy qabrini ziyorat etdik. Qabrga qizil gulchambar qо‘yildi,

bir-ikki nutq sо‘zlandi va shundan sо‘ng maqbaraga kirdik. Qabrning usti

oq marmar bilan qoplangan edi. Maqbara ichkarisida ham nutq sо‘zlandi,

televideniya uchun kadrlar olindi. Suratlarga tushildi. Duolar о‘qildi.

Sо‘ngra Temuriylar davlatining ulug‘vorligini о‘zida jamlagan gо‘zal

me’moriy obidalardan Gavharshodbegim Masjidiga yо‘l oldik. Me’mor

Qamariddin Sheroziy tomonidan loyihalangan bu masjid 1418-yilda

Gavharshodbegimning buyrug‘i ila bunyod etilgandir.

76

Ma’lumot uchun aytib о‘tish lozimki, Gavharshodbegim о‘zbek

amiri G‘iyosiddin Kishlikining qizi, Amir Temurning о‘g‘li Hirot hokimi

Shohrux Mirzoning rafiqasi edi. Ularning ikki nafar о‘g‘li bо‘lib, har ikkisi

ham ilmu ma’rifat kishisi edi. Ulardan biri riyoziyotchi, astronom, о‘z

davrining buyuk olimi va shoh, sarkarda Mirzo Ulug‘bek bо‘lsa, ikkinchisi

hukmdor bо‘lish bilan birga xattotlik san’ati, adabiyot va tasviriy san’at

homiysi Boysunqur Mirzo edi. Gavharshodbegim saroyda hukmini о‘tkaza

oladigan siyosatchi, qat’iyatli ayol edi. Jome’ning ichkarisida

Gavharshodbegim, о‘g‘li Boysunqur Mirzo va uch nevarasining qabri bor

edi. Shuningdek, bu yerdagi о‘sha davrga oid eksponantlar, xattotlik

namunalari, kitoblar ham о‘rin olgan.

Bu yerda tarixiy voqealar haqida bir necha ma’ruza va nutqlar

sо‘zlandi. Ozarbayjondan kelgan vakillar о‘laroq Afg‘oniston davlat

televideniyasida munozara-suhbatda ishtirok etdik.

Navoiy maqbarasining orqa tarafida keng maydonni о‘rab olgan

bog‘da mashhur besh minora qad kо‘tarib turibdi. Sulton Husayn

Boyqaroning qabri shu bog‘chada ekan. Bu minoralarning eng balandini

1963-yilda inglizlar tо‘pga tutib vayron etgan, sо‘ngra rus (sovet) armiyasi

bu minoralardan qarorgoh sifatida foydalanganligi bois tiklash ishlarini

olib borgan.

Gо‘zal Sharq me’morlik obidalari ulkan bog‘ bilan о‘ralgan edi.

Bog‘dagi ran-barang gul-chechaklar inson ruhini kо‘tarar, unga ajib bir

kayfiyat baxsh etar edi. Bu gullardan taralgan xushbо‘y hidlar atrofga

yoyilib, insonga yoqimli onlarni taqdim etar edi.

Bog‘ yonida daryo oqib о‘tar, uning yonida muzqaymoqlar sotilar

edi. Havo issiq bо‘lganligi bois muzqaymoqxо‘rlikka ehtiyoj sezdik.

Yо‘limizni Hirotning yana bir gо‘zal gо‘shalaridan bо‘lgan Musalla

ansambili tomon davom ettirdik. Bu tarixiy ansambil haqida

Samarqanddagi Registonni ziyorat etish chog‘imda eshitgan edim.

Samarqand ansambili Amir Temur, Hirotdagisi esa Gavharshodbegim

tomonidan bunyod etilgan. Samarqandda ta’riflashganidek, bu ansambil

juda gо‘zal edi. Musalla ansambili (1417-1438) tо‘rt madrasadan iborat

bо‘lib, о‘rtasi kvadrat , Samarqanddagi esa uch madrasadan tashkil topib

ochiq shaklda edi.

Mashhur tasavvuf vakili, “Ma’nolar shoiri” va “Qur’oni Karim

tafsiri” kitoblarining muallifi Xoja Abdulloh Ansoriy (1006-1089)ning

maqbarasi atrofi odamlar bilan gavjum bо‘lib, bir sо‘fining ekstaz holatda

“Olloh, Olloh” deya duo о‘qish sahnasi juda ta’sirli edi. Shuni alohida

77

qayd etish lozimki, Xoja Abdulloh Ansoriy Payg‘ambarimiz hayotiga oid

eng kо‘p hadis muallifi sifatida ham shuhrat qozongan mutasavviflardan

biridir.

XI asrning boshlarida yashagan Xoja Abdulloh Ansoriy maqrabasini

ziyorat etishga kelganlarning hisobi yо‘q edi. Xalqdan sо‘rab shuni

bildimki, bu ziyoratgohdan odamlarning qadami uzilmas ekan. Maqbara

Musalla ansambilining ichkarisida ochiq maydonda , ansambilga kirish

tomondan juda yuqorida joylashgan. Maqbaraning chap tomonida qad

kо‘targan Xoja Abdulloh Ansoriyning hashamatli, xattotlarning nozik

mehnati singgan 900 yillik tarixga ega obida (5 metr balandlikdagi marmar

toshdan yasalgan me’moriy obida ichkarida saqlanar ekan) yonida suratga

tushdik. Gavharshodbegim ulkan Musalla ansambilini shu maqbaraning

atrofida qurdirgan bо‘lib, bu yerda о‘sha davrning hukmron sulola

vakillarining qabrlari yonma-yon joylashgan. Masalan, Sulton Husayn

Boyqaroning kichik о‘g‘lining qabri diqqatimni tortdi. Sulton Husayn

Boyqaro о‘zi uchun marmar toshdan mashhur xattotlarga qabrtosh

tayyorlatadi. Bu obidani tayyorlash uchun 16 yil vaqt ketadi. Qabrtosh

tayrlangandan 2-3 yil о‘tib Sulton Husayn Boyqaroning kichik о‘g‘li

tо‘satdan vafot etadi va bu me’moriy obidani о‘g‘lining qabri ustiga

qо‘ydiradi. Bu voqeadan 9 yil о‘tib Sulton Husayn Boyqaro vafot etadi va

ikkinchi bunday obidani tayyorlatish unga nasib etmadi. Kirish

chorrahasining balandligi 30 metr bо‘lib, u samo rangli chinni mozaikalar

bilan bezatilgan edi. Kirish barcha ziyoratchilar uchun bepuldir. Ichkariga

kirib tо‘g‘rida tor bir pillapoyadan tepaga kо‘tarilib Hazrat Muhammad

Payg‘ambarimizning soch tolasi saqlanadigan hujraga bosh suqdim.

Ichkarida 3-4 ta bir kishilik alohida-alohida hujralar bor. Har hujrada soch-

soqolli о‘sgan nuroniy kishilar kitob о‘qirdilar (gumonimcha, “Qur’oni

Karim” edi). Kelib-ketadiganlarga qarab turib, ularni mushohada etib bir

rivoyatni xotirladim. Kunlarini kitobga bosh egib hech nimaga e’tibor

qilmaydigan kishidan sо‘rabdilarki, butun umringizi mukka tushib, tanho

о‘tmoqdan muddaongiz nima? Endi meni tashqi olamda hech narsam

yо‘q. Lekin men hech qachon tanho emasman, doim Olloh yodi, uning

gо‘zal suhbatlari bilan yolg‘iz emasman, deb javob beribdi. Bu ma’noda

ularga hayron qolmadim.

Bir sо‘z bilan aytganda, Musalla ansambilining mо‘jizalar olami,

minglarcha odamlar kelib-ketadigan makonda Ollohga yana bir bor iymon

keltirdim, uni ruhimda his etdim (o naqadar gо‘zal onlar edi!).

Bir haqiqatning – mо‘jizaning shohidi bо‘ldimki, bu yerda ayni

paytda ziyoratga kelgan yuzlarcha inson bir-biriga ta’sir etadi, hech kim

78

bir-birini begona his qilmaydi, har kim о‘z dunyosidan gapiradi, duolar

qiladi, qayg‘ularini, muammolarini bо‘lishishadi, yangilanib, poklanib

chiqishadi.

Hirotning gо‘zal manzaralarini sayr etmoq uchun Harirud daryosi

uzra yurdik. XII asrda Saljuqiylar hukmronligi davrida qad kо‘targan

Malan kо‘prigining gо‘zalligi insonni о‘ziga maftun etadi.

Hirotning yana bir me’moriy, gо‘zal obidasi Yangi Tarix muzeyida

bо‘ldik. Sovet armiyasining Afg‘onistonga hujumi natijasida tо‘kilgan

qonlar, о‘sha davr hodisalari aks etgan bu muzey tarixning tilsiz guvohidir.

Bahaybat tanklar, harbiy mashinalar, avtomatlar, tо‘plar (men nomini

bilmaydigan yana boshqa aslahalar)ning ochiq havoda keluvchiga

namoyish etilishi insonlarga urushga, mustamlakachilarga qarshi nafrat

hissini uyg‘otadi. Bu muzeyga kirgan kishi о‘sha davrning og‘riqli,

achchiq fojeasini о‘z kо‘zi bilan kо‘radi. Muzeyga Ulvi Bunyodzodaning

“Afg‘oniston og‘riqlari” kitobini hadya etdim.

Sahardan boshlangan tarixiy maskanlarga sayohatimiz yakunlanib

gul-chechaklarga burkangan bir boqqa keldik. Suvlarning jildirashi, toza

havo, mayin shabada ajib bir fusunkorlik baxsh etardi. Ochiq maydonda 5-

6 kishilik hujralarda gilamlar ustida о‘rnashdik. Hammamiz bir-birimiz

bilan taassurotlarimizni о‘rtoqlashar edik. Shirin suhbatlar qurdik. Shirin

taomlar, shirinliklar dasturxonga tortildi, sо‘ngra firma va shirkatlar

tomonidan sovg‘alar tarqatildi.

Ochig‘ini aytganda, dо‘kon va bozorlarga chiqishga ehtiyoj qolmadi.

Mehmonxonaga kelib bizga taqdim etilgan sovg‘alarning kо‘pligidan

ularni Bokuga qanday olib ketish haqida bosh qotirdik.

Shu о‘rinda Afg‘oniston xalqi haqida ham bir-ikki og‘iz sо‘zlashni

lozim deb bildim. Bu yerda yashaydigan xalqlar turli о‘lkalardan kelgan

simpozium qatnashchilarini iliq kutib olib, о‘z uyining mehmoni deb bildi.

Ularning xushchaqchaqligi, mehribonchiligi, samimiyligi,

mehmondо‘stligi, munosabatlari qayerga bormaylik - Kobuldami, Mozori

Sharifdami, Hirotdami, har qadamda sezilib turdi. О‘zimizni gо‘yoki о‘z

mamlakatimizdagi bir shahardan boshqa shaharga kelgandek his qildik.

Sharq urf-odatlari, an’analari, odob-axloq, katta-yu kichikka hurmat,

ustoz-shogird munosabatlari saqlanib qolganligiga guvoh bо‘ldik.

Afg‘oniston tuprog‘iga qadam bosgan ilk kunimizdan sо‘nggi

kunimizga qadar butun simpozium ishtirokchilarining yonida yurib, bizga

yuksak ehtirom kо‘rsatgan mas’ul shaxslar – Azizulloh Aralbey,

M.Humoyun Xayribey va ularning oilalariga о‘zimizning samimiy

79

minnatdorchiligimizni bildirdik. Ishonamanki, bu ikki shaxsning timsolida

Afg‘onistonda yangi dо‘stlar orttirdik.

Afg‘oniston Amerika askarlari, tolibonlarning hujumidan ozor

chekkanini kо‘rdik. Biz yuqorida qayd etgan tarixiy obidalarning bundan

4-5 yil avval tolibonlarning hujumi oqibatida vayron etilganini eshitdik.

Vatanini sevgan, tarixini, ota-bobolari о‘tgan diyorni, an’analarini

e’zozlovchi Afg‘on xalqi, Afg‘oniston hukumati tez orada vayron bо‘lgan

tarixiy obidalarni tiklash ishlarini olib borishdi. Turistlar yana bu yerga

kela boshlaganligi, butun obidalarni pulsiz ziyorat qilish mumkinligiga

shohid bо‘ldim.

Bokudan samolyot ila Afg‘onistonga jami 2,5 soatlik yо‘l bо‘lsa-da,

Kobul-Istanbul-Boku yо‘nalishi bо‘yicha 7,5 soat uchdik.

Safarimiz boshlangandan boshlab uzoq masofani bosib о‘tgan

bо‘lsam-da, safar qiyinchiliklarini sezmadim. Gо‘zal bir tush kо‘rganday

bо‘ldim. Ulug‘lar ziyorati ila qalbim, ruhim taskin topdi.

Boku-Istanbul-Kobul-Mozori Sharif-Hirot-Kobul-Istanbul-Boku

10-16 aprel, 2016-yil.

80

SUHBATLAR

BOQIY DО‘STLIK RISHTALARI...

(Ozarbayjon Milliy Bilimlar Akademiyasi bosh ilmiy xodimi, filologiya

fanlari doktori, professor Olmos Ulviy (Binnatova) bilan suhbat)

– Olmos xonim, avvalo, ushbu suhbatga rozilik bildirganingiz

uchun tashakkur. Alisher Navoiy – turkiy dunyoning ulug‘

daholaridan biri. Shuning uchun ham keling, yaxshisi suhbatimiz

uchun Navoiy ijodi, uning umuminsoniy qimmati mavzusini tanlasak.

Aytingchi, Navoiy ijodiy merosi Ozarbayjon adabiyotiga qanday ta’sir

kо‘rsatgan?

– Ozarbayjon – О‘zbek adabiyotlari bir-biriga shu qadar

chambarchas bog‘liqki, bu о‘zaro ta’sir darajasini muayyan bir detallar

vositasida ifoda etmoq ancha mushkul. Har holda, bir tarixiy fakt bor:

Navoiy Nizomiyni о‘z ustozi deb bilgani holda, Fuzuliy ham hamisha

Navoiyni ustoz maqomida kо‘rgan.

Navoiy adabiy merosi barcha asrlarning tadqiqotchilari diqqat

markazida bо‘lib kelgan. Mening bundan olti yil avval nashr etilgan

“Ozarbayjon – О‘zbek adabiy aloqalari (davrlar, siymolar, janrlar,

tamoyillar)” nomli monografiyamda adabiyotlarimizaro ijodiy ta’sir

masalalari nisbatan kengroq yoritilgan.

– Ozarbayjon adabiyotshunosligida Navoiy ijodiy merosini

о‘rganish qachondan boshlangan?

– Men Alisher Navoiy nomini ilk bor maktab yillari (1967-1969

yillar)da sinfdan tashqari о‘qiladigan adabiyotlar orasida “Xamsa” muallifi

sifatida tanidim. Keyinchalik Boku davlat universitetida tahsil olgan

kezlarimda sobiq ittifoq xalqlari adabiyotini о‘rganish chog‘ida bu genial

о‘zbek shoiri merosi bilan tanishdim. Ammo bu yillarda о‘zbek adabiyoti

yetarlicha chuqur о‘rgatilmaganligi bois men keng ma’lumotlar

ololmaganman. О‘sha paytdagi tasavvurlarimda “Xamsa” mualliflari

safida Navoiydan oldin Nizomiy, Xisrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy

nomlari bor edi. “Turkiy” iborasini ishlatish alohida jasorattalab ish edi.

Shuning uchun turkiy tilda yozilgan ilk “Xamsa”ning muallifi haqida

teran ma’lumotlar olish ancha mushkul edi.

Ozarbayjonda о‘rta asr g‘azallari haqida gap borganda esa, Fuzuliy

lirikasi chuqurroq va keng miqyosda о‘rganilar edi. Vaqt oliy hakam, -

81

deydi dono xalqimiz. Zamon о‘zgardi, kо‘p suvlar oqib о‘tdi. Navoiy sо‘z

– ma’naviy xazinalariga rо‘para bо‘ldik. Tarixda shaxsning ma’naviy-

ruhiy kamolotini yuksaltirishda Navoiy qoldirgan merosning qimmati xolis

о‘rganila boshlandi. Nizomiy ijodi bilan bir qatorda Navoiy merosini ham

chuqur tadqiq etish о‘zgacha zavq bag‘ishlaydi. Klassik shoirlar –

ozarbayjon, о‘zbek, turkman, qozoq, qirg‘iz mutafakkirlari adabiy merosi

bir butunlikda turkiy dunyo, keng ma’noda Sharq, butun dunyo

adabiyotining mumtoz namunalari sifatida tadqiqotlarga jalb qilindi. Yer

kurramizni kо‘kda bir quyosh yoritsa, kо‘nglimizni Nizomiy, Rumiy,

Navoiy, Jomiy, Yunus Emro, Fuzuliy, Maxtumquli, Abay adabiy merosi,

ya’ni har biri gо‘yoki yorqin yulduz bо‘lgan allomalarning poetik ovozi

hamda falsafasi nurafshon etadi.

– Atoqli ozarbayjon olimi Hamid Araslining Navoiy merosini

о‘rganishdagi xizmatlari ham ulkandir. Imkoni bо‘lsa, olim ilmiy

kuzatishlari negizi haqida ham tо‘xtalsangiz.

– Akademik Hamid Arasli yuksak salohiyat sohibi bо‘lib, u о‘z ilmiy

fidokorligi, qо‘lyozmalarga nuktadonlik bilan yondashuv uslubi orqali

Sharq adabiyotining zukko bilimdoni sifatida ilmiy maktab yaratgan.

Keyingi davr avlodi о‘z izlanishlari bilan Hamid Arasli maktabidan

bahramand bо‘lib, uni rivojlantirishmoqda.

Hamid Araslining Sharq xalqlari adabiy-badiiy tafakkur tarixi, qadimgi

turkiy, fors va arab tillaridan amalga oshirilgan tarjimalari, darslik hamda

qо‘llanmalari milliy ruhda ekani e’tiborga loyiqdir. Uning Ozarbayjon

adabiyoti tarixi bilan bog‘liq muhim xizmatlaridan biri 1960 yilda

nashrdan chiqqan uch jildlik “Ozarbayjon adabiyoti tarixi” kitobidir. Unda

turkiy tilli ozarbayjon adabiyotining rivojlanishida muhim rol о‘ynagan

G‘ozi Burhoniddin, Nasimiy, Kishvariy, Xatoiy, Fuzuliy kabi

san’atkorlarning Ozarbayjon adabiy tafakkuri tarixida tutgan о‘rni

kо‘rsatib berilgan.

Hamid Arasli Sharq xalqlari adabiy merosiga qiziqish bilan qaragan.

Ozarbayjon adabiyoti klassiklari merosi bilan bir qatorda Firdavsiy, Jomiy,

Hofiz, xususan, buyuk о‘zbek shoiri Alisher Navoiy merosini ham

atroflicha tadqiq qilgan. Olim о‘rta asrlar ozar adabiyotining adabiy

aloqalari bilan bog‘liq ilk tadqiqotlar muallifidir.

– Bugungi kunda Ozarbayjonda Alisher Navoiy ijodiy merosiga

bо‘lgan qiziqish qay darajada?

– Ozarbayjonda Navoiy ijodi Nasimiy, Fuzuliy bilan yonma-yon

82

sevib о‘rganiladi, tadqiq qilinadi. Uning merosi haqida ilmiy tadqiqotlar

yozilmoqda. о‘nlab dissertatsiyalarda Navoiy dahosiga murojaat qilinadi,

yuzlab ilmiy asarlarda esa undan ibratli iqtiboslar keltiriladi. Bu

shunchalik keng qamrovli jarayonki, uning miqyosini aniq raqamlar bilan

ifodalash imkonsiz. Navoiy turkiy dunyoning о‘lmas namoyandasidir.

Mening bu mutafakkir shoir haqida kо‘plab maqolalarim chop etilgan.

Umuman olganda, о‘zbek adabiyoti bilan bog‘liq 150 dan ortiq maqola va

tarjimalarim e’lon qilingan. Ayni mavzuda ikkita kitobim chop etilgan,

uchta kitobim esa hozirda chop etilish arafasida.

– Sizda Alisher Navoiy ijodiga bо‘lgan qiziqish qachondan

boshlangan? Bu bebaho ma’naviy xazina sizni nimasi bilan maftun

etgan?

– Navoiy merosiga bо‘lgan qiziqish menda 30-35 yillar ilgari

boshlangan. Genial shoir merosi meni birinchi navbatda о‘ynoqi g‘azallari

bilan о‘ziga maftun etgan. Fuzuliy devonidan Navoiyga bog‘langan

naziralarni о‘qib ikki ulug‘ allomaning о‘zaro ehtiromida yuksak ibrat

namunasini kо‘rdim. Ma’lumki, ulug‘ ozar shoiri Fuzuliy Navoiyning

“Kо‘rgach” radifli g‘azalidan ta’sirlangan va shunday radifli g‘azal

yozgan.

Mumtoz shoirlarimizning bir-birining adabiy merosiga mehr-muhabbati

chindan-da tahsinga sazovor.

– О‘zbek olimlari sizni adabiyotimizning tolmas tadqiqotchisi

sifatida bilishadi. Bunga sizning “Alisher Navoiy ozarbayjon

adabiyotshunosligida” kitobingiz bilan tanishish sabab bо‘lgan. Bu

kitobning yozilish tarixi haqida ham tо‘xtalsangiz.

– Men Navoiy hayoti va ijodi haqida ozarbayjon

adabiyotshunosligida mavjud maqolalarni tо‘plab, 2009 yilda “Alisher

Navoiy ozarbayjon adabiyotshunosligida” nomli kitobimni nashr

qildirdim. Bu kitob ozarbayjon adabiyotshunosligida Navoiy haqida

jamlangan yagona tо‘plamdir.

– Qaysi о‘zbek navoiyshunos olimlari bilan hamkorlik qilasiz?

– Eng avvalo, Suyuma G‘aniyevani о‘z ustozim deb bilaman. Aziz

Qayumov, Ibrohim Haqqul, Hamidulla Boltaboyev va umuman,

О‘zbekistonda Navoiy hayoti, ijodiy merosi bilan shug‘ullanuvchi barcha

navoiyshunoslar mening yaxshi hamkorim, dо‘stim va maslakdoshimdir.

83

– Bugungi kunda dunyo miqyosida Navoiy ijodiy merosini

о‘rganish qay darajada deb bilasiz?

– Bugungi kunda turkiy dunyo klassiklari safida Nizomiy, Navoiy,

Fuzuliy merosi alohida ehtirom bilan о‘rganiladi. Mustabid tuzum davrida

allomalarimiz ijodiy merosi bir tomonlama tadqiq etilgan bо‘lsa, milliy

istiqlol yillariga kelib, asl manbalar asosida tadqiq etila boshladi. Xususan,

Navoiyning 20 jildlik mukammal asarlari va 10 jildligi chop etildi.

– Ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy hayoti va ijodini

о‘rganayotgan shogirdlaringiz bormi?

– Albatta, Ozarbayjon Milliy Bilimlar Akademiyasining Nizomiy

nomidagi Adabiyot instituti va Z.Bunyodov nomli Sharqshunoslik instituti,

Fuzuliy nomli qо‘lyozmalar institutida Navoiy ijodiy merosini tadqiq

etayotgan izlanuvchi tadqiqotchilarga samimiy maslahat berishga harakat

qilayotganimdan mamnunman. Muhimi, ular orasida umidli

doktorantlarim ham bor.

– Agar sir bо‘lmasa, istiqboldagi rejalaringiz haqida ham bir-

ikki og‘iz aytib о‘tsangiz.

– Men har doim ilmiy ijod bilan band bо‘laman. Ba’zan shunday

bо‘ladiki, bir maqolani tugatmay boshqasini boshlayman. Hozirda nashr

etishga mо‘ljallangan 6-7 ta kitobim bor. Sir emaski, ularni chop etishda

ayrim moliyaviy muammolar о‘am yо‘q emas. Men 20 ga yaqin xalqaro

konferensiyalarda ishtirok etishga taklifnomalar oldim. Bu hol menga

tinmay izlanish mas’uliyatini yuklaydi.

Ehtimol, shu bois bо‘lsa kerak, bu yilni yangi rejalar bilan

boshladim. Navoiyning 574 yillik yubileyiga atab “Bakir Chо‘ponzoda:

Navoiyning tili va tilchiligi haqida nomli maqola haqida mulohazalarim”

degan tadqiqotimni tayyorlab Toshkentga yubordim. Shuningdek, 1990

yilgi Boku voqealari vaqtida shahid bо‘lgan Ulvi Bunyodzoda adabiy

merosini tadqiq etish va nashr ettirishga harakat qilyapman. Uning “Umr

yо‘li” dostonini о‘zbek tiliga о‘girgan shoira Xosiyat Rustamova bilan

hamkorlik qilyapmiz.

– Alisher Navoiy shz “Xamsa”sida “Emas oson bu maydon ichra

turmoq, Nizomiy panjasiga panja urmoq” deydilar. Nizomiyga

bag‘ishlangan bu faxriya sizda qanday tuyg‘ular uyg‘otadi?

– Shubhasiz, buyuk iftixor tuyg‘usi. Chunki, Navoiyning ustozlariga

84

bо‘lgan ehtiromi, baland martabali, kamtarona, xolis hamda xokisor tabiati

haqida yetarlicha tasavvur bera oladi. Bu esa shoir dahosiga bhlgan

ehtiromimni yanada yuksaltiradi.

О‘zbek-ozarbayjon adabiy dо‘stligi va hamkorligi Nizomiy-Navoiy

timsolida olis moziyga borib tutashadi. Muhimi, ular bir-biriga ustoz

edilar. Zotan, asrlar qa’ridan kelib qalblarni nurafshon etuvchi bu

mamlakatlararo ijodiy hamkorlik, ma’naviy-ruhiy yaqinlik abadiy bо‘lsin!

– Olmos xonim, suhbatimiz samimiy kechgani uchun tashakkur

bildiraman. Katta rahmat, salomat bо‘ling!

Obid Shofiyev suhbatlashdi.

Manba: “Surxon yoshlari”,

2015-yil 27-iyun, № 12-13.

85

OLTI ASRLIK TARIXGA EGA OZARBAYJON-О‘ZBEK

ADABIY ALOQALARI DAVOM ETADI...

Adabiyotshunos, filologiya fanlari doktori Olmos Ulvi Binnatova

о‘lkamizda о‘zbek adabiyotining tolmas tadqiqotchisi sifatida tanilgan.

Olima ayni paytda AMEA Nizomiy nomidagi Adabiyot institutining

Ozarbayjon-Turkmaniston-О‘zbekiston adabiy aloqalari shо‘basining

mudiridir. О‘zbek adabiyotiga doir bir qator tadqiqotlarning muallifidir.

- Olmos xonim, Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalarining tarixi

qachondan boshlanadi?

- Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalarining tarixi qadim davrlarga

borib taqaladi. Bu aloqalarning manzarasini tasavvur etmoq uchun ba’zi

faktlarga murojaat etmoq joizdir. Besh jildlik “О‘zbek adabiyoti tarixi”

kitobida Nizomiyning о‘zbek adabiyotiga ta’siri alohida qayd etiladi. Bu

asarda Xorazmda ismi no‘malum о‘zbek shoiri “Miftoh ud-adl” nomli

asari mavzusini Nizomiyning “Shoh va ikki boyqush” hikoyatidan

olganligi ta’kidlanadi. “Xusrav va Shirin” muallifi Qutb Xorazmiy

Nizomiydan kо‘p narsani о‘rganganligini e’tirof etadi. Lutfiy, Xorazmiy,

Durbek, Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy kabi о‘rta asr о‘zbek klassiklarining

Ozarbayjon adabiyotidan ta’sirlanganligini aytib о‘tish lozim deb

о‘ylayman. Haydar Xorazmiy ilk bor Nizomiyning “Sirlar xazinasi” asari

ta’sirida о‘zining “Maxzan ul-asror” dostonini qalamga olgan. Buyuk shoir

Alisher Navoiy Husayn Boyqaro saroyida bosh vazir lavozimida ishlagan

vaqtlarida Nizomiy Ganjaviyning “Xamsa” sining eng qimmatli

nusxalarini xattotlarga maxsus kо‘chirtirganki, bu nusxalar bugungi kunda

eng noyob qо‘lyozmalar bо‘lib turibdi. Navoiy Nizomiyning о‘ziga ustoz

bilib, uning “Xamsa” dostoni ta’sirida ilk bor turkiy tildagi “Xamsa”ni

yaratdi. Bu asar turkiy xalqlar adabiyoti tarixida о‘ziga xos inqilob yasadi.

- Har ikki tomonda adabiy aloqalarga doir qanday tadqiqotlar amalga

oshirilmoqda? О‘zbek adabiyotiga oid tadqiqotlaringiz haqida ham

tо‘xtalib о‘tsangiz?

- Bu adabiy aloqalar qadimdan beri davom etib kelmoqda. Mutaxassislar

har ikki xalq о‘rtasidagi adabiy-badiiy, ilmiy-nazariy masalalarda

yetarlicha ma’lumotga egadirlar. Ikki xalq adabiyotida bugunga qadar

86

yaratilgan va yaratilayotgan badiiy asarlar tadqiqot obyekti bо‘lib

kelmoqda. Ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari tarixida Nizomiy

merosining о‘zbek klassik shoirlari ijodiga ta’siri alohida о‘rin tutadi. Ayni

paytda XV asrdan sо‘ng Navoiyning Ozarbayjon adabiyotiga, jumladan,

Fuzuliy, Kishvariy singari Ozarbayjon klassik shoirlarining ijodiga

sezilarli ta’siri borligini ta’kidlamoq joizdir. Bu adabiy faktlar mening

“Alisher Navoiy Ozarbayjon adabiyotshunosligida” (Boku, 2009) nomli

maqolalar tо‘plamimda yanada kengroq aks etgan. Doktorlik

dissertatsiyam asosida nashr ettirgan “Ozarbayjon-о‘zbek (chig‘atoy)

adabiy aloqalari: davrlar, siymolar, janrlar, tamoyillar” (2008) nomli

monografiyamda adabiy aloqalarni besh bо‘limga bо‘lganman. Bu

bо‘limlar Ozarbayjon – о‘zbek adabiy aloqalarining 600 yillik tarixini

о‘ziga qamrab oladi.

Bu yil “О‘zbek adabiyoti (adabiy portretlar, tadqiqotlar, suhbatlar)”

va Toshkentda о‘zbek tilida nashr etilgan “О‘zbek adabiyoti va

Ozarbayjon (tadqiqotlar, adabiy portretlar, suhbatlar)” nomli kitoblarim

chop etildi. Bu ikki kitobda о‘zbek adabiyotiga oid tadqiqotlarim о‘rin

olgan. О‘zbek matbuotida e’lon qilingan suhbatlarimda ikki xalqning

adabiy dо‘stligi haqida fikr yuritganman. Shu kunga qadar 100 dan ortiq

ilmiy konferensiya va simpoziumlarda о‘z ma’ruzalarim bilan ishtirok

etgan bо‘lsam, ularning aksariyati о‘zbek adabiyoti tadqiqoti bilan

bog‘liqdir.

- О‘zbekistonda bizning adabiyotimizga oid tadqiqotlar borasida

nimalar deya olasiz?

- Toshkentda о‘zbek olimi Natan Mallayevning “Nizomiy Ganjaviy

adabiy merosi va uning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati” nomli

monografiyasida ikki xalqning adabiy aloqalari keng yoritilgan. Adabiy

aloqalar doirasida о‘nlab tadqiqotlar yaratilgan, dissertatsiyalar yozilgan.

Nizomiy Ganjaviyning “Yetti gо‘zal”, “Layli va Majnun”, “Sirlar

xazinasi”, “Iskandarnoma” asarlaridan parchalar “Guldasta” (1947),

“Tanlangan asarlar” (1983), “Marvaridlar ummoni” (1989) kitoblaridan

о‘rin olgan. Shuningdek, shoirning “Layli va Majnun” (2005) va “Xusrav

va Shirin” (2005) dostonlari va boshqa asarlari fors tilidan о‘zbek tiliga

tarjima qilinib nashr etilgan. Bugungi kunda Ozarbayjon Madaniyat va

Turizm nozirligi, Ozarbayjonning О‘zbekistondagi elchixonasi qoshidagi

Haydar Aliyev nomli Ozarbayjon Madaniyat Markazining (OMM)

loyihasi asosida Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”si о‘zbek tilida nashr etildi.

87

Mustaqillik yillariga kelib adabiy aloqalar tarixida yangi bir sahifa

ochildi. Bu yillarda ozarbayjon tilidan о‘zbek va о‘zbek tilidan ozarbayjon

tiliga bir qator asarlar tarjima qilindi. Bu tarjimalarning aksariyatini ikki

xalq adabiyotidagi yurt ozodligi uchun kurashgan qahramonlar,

vatanparvar kishilar obrazlari aks etgan asarlar tashkil etadi. Bu borada

Baxtiyor Vahobzoda, Xalil Rza Uluturk, Mamad Araz, Fikrat Qosa, Voqif

Samadо‘g‘li kabi shoirlarning, Yusuf Samadо‘g‘li, Anor, Elchin va

nosirlarning nasriy asarlarini о‘zbek tiliga; Abdulla Oripov, Erkin

Vohidov, Usmon Azim, Usmon Qо‘chqor, Shavkat Rahmon, Xayriddin

Sultonov, Abdulhamid Ismoyil kabi о‘zbek shoir va yozuvchilarining

asarlarini ozarbayjon tiliga qilingan tarjimalari yuqoridagi fikrlarimizga

misol bо‘la oladi.

Bundan tashqari Ulvi Bunyodzodaning hikoya va she’rlari о‘zbek

tiliga tarjima qilinib gazeta va almanaxlarda e’lon qilindi.

Usmon Qо‘chqorning Ozarbayjon adabiyotidan qilgan tarjimalari

diqqatga sazovordir. Uning Mirza Jalil, M.E.Sobir, Muhaad Hodi, Husayn

Jovid, Ja’far Jabbarli va boshqa klassiklarimizdan, xususan, Husayn

Jovidning “Iblis”, “Oqsoq Temur”, “Shayx San’on” asarlarining tarjimasi

О‘zbekiston adabiy jamoatchiligi tomonidan iliq kutib olindi. Sо‘nggi

yillarda “XX asr Ozarbayjon she’riyati antologiyasi” (Toshkent, 2013) va

“Umrdan uzun kecha” (Ozarbayjon yozuvchilarining hikoyalari. Toshkent,

2014) tо‘plamlari nashr etilishini adabiy aloqalar sohasidagi ishlarning

samarasi deyish mumkin.

Ozarbayjonda ham bu borada kо‘plab ishlar amalga oshirilmoqda.

Adabiyot institutida “Ozarbayjon-Turkmaniston-О‘zbekiston adabiy

aloqalari” shо‘basi tashkil etildi. Shо‘baning eng kо‘zga kо‘ringan

ishlaridan biri “О‘zbekiston adabiyoti antologiyasi” nashrga

tayyorlanmoqda. Umuman, adabiy aloqalarga doir ishlar muntazam davom

etib turibdi.

Sulton G‘olibо‘g‘li suhbatlashdi.

(Ozarbayjon tilidan Obid Shofiyev tarjimasi)

Manba: “Surxon yoshlari”, 2017-yil 17- yanvar. № 1-2.

88

“BALAND MINBARLARDA NAVOIY HAQIDA SО‘Z

AYTISH MEN UCHUN SHARAFLIDIR...”

(Ozarbayjon Respublikasi AMEA Nizomiy nomidagi Adabiyot instituti

“Ozarbayjon-Turkmaniston-О‘zbekiston adabiy aloqalari” shо‘basining

mudiri, filologiya fanlari doktori, professor Olmos Ulviy bilan suhbat)

1. Olmos xonim, shunday sо‘z san’atkorlari borki, ularning ijodi asrlar

о‘tsa-da, о‘z qiymatini yо‘qotmaydi. Nizomiy, Navoiy, Fuzuliy, Bobur kabi

klassik ijodkorlarni ular qatoriga qо‘ya olamiz. Alisher Navoiy nafaqat

turkiy xalqlar, balki dunyo adabiyoti taraqqiyotiga ham ulkan hissa

qо‘shgan san’atkorlardan biri desak yanglishmaymiz. Bu zotni qancha

ta’riflasak ham kamlik qiladi. Ozarbayjonda ham Alisher Navoiy asarlari

sevib о‘qiladi va e’zozlanadi. Shunday emasmi?

Gaplaringiz juda tо‘g‘ri. Klassiklarimizning adabiy merosi, asarlaridagi

ma’naviy-axloqiy qarashlar, falsafiy tushunchalar, g‘oyaviy mazmuni bilan

bugungi kunda ham о‘z dolzarbligini yо‘qotmagan. Bularning hammasi

ularning hayotiy tajribalari, keng dunyoqarashlari, chuqur bilimining

natijasidir.

Afzaliddin Xoqoniy, Nizomiy Ganjaviy, Imomiddin Nasimiy,

Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Sulton Husayn Boyqaro, Zahiriddin

Muhammad Bobur, Lutfiy, Muhammad Fuzuliy... Ollohga shukurki, bu

rо‘yxatni yana uzoq davom ettirish mumkin. Olloh bizga yana shu singari

buyuk shaxslarni in’om etganki, ular dunyo ma’naviy xazinasinining bebaho

xazinasi, javharlaridir.

Shubhasizki, Alisher Navoiy umumturkiy dunyoni о‘z asarlari bilan

zabt etgan mutafakkirdir. Uning adabiy merosi asrlar osha о‘z qiymati va

dolzarbligini yо‘qotmay kelmoqda. Olloh ana shunday buyuk siymoni

о‘zbek xalqi taqdiriga bitgani ularning baxtidir.

Sizning yuqoridagi fikrlaringizga qо‘shimcha qilib Afzaliddin Xoqoniy

va Qosim Anvar singari siymolarning nomlarini ham qayd etishni istardim.

Ular haqida о‘rta va oliy ta’lim tahsili davomida bilgan va asarlarini о‘qigan

bо‘lsak-da, men bu siymolarning ijodi haqida Navoiyning asarlaridan

kengroq tasavvurga ega bо‘lganman desam xato qilmagan bо‘laman. Har gal

ularning asarlarini qо‘limga olganimda beixtiyor xayolimga Navoiy siymosi

gavdalanadi. Ularning boy adabiy merosiga nazar tashlasak yana bir bor

ulug‘ san’atkorligiga amin bо‘lamiz. Navoiy “Majolis un-nafois” asarini

89

Qosim Anvardan boshlaydi. “Nasoyim ul-muhabbat” asarida esa Xoqoniy

qasidalari haqida keng tо‘xtaladi.

Men yigirma yildan buyon Alisher Navoiy ijodini о‘rganaman. Hamon

shu yо‘ldaman. Har safar uning ijod ummoniga shо‘ng‘ir ekanman, bu

ummon hali о‘zining ochilmagan sirlariga tо‘la ekanligiga amin bо‘laman.

Alisher Navoiy nafaqat о‘zbek xalqining, buyuk turk dunyosining, balki

jahon adabiyotining ulkan sо‘z san’atkori, ularning hayratiga sazovor bо‘lgan

kо‘ngil me’moridir.

Uning о‘zbek tilida yaratilgan “Xazyin ul-maoniy” nomli tо‘rt devonni

о‘z ichiga olgan asari butun turk xalqlari adabiyotiga katta ta’sir kо‘rsatgan:

Agar bir qavm, gar yuz, yо‘qsa mingdur,

Muayyan turk ulusi xud meningdur.

Olibmen tahti farmonimg‘a oson,

Cherik chekmay Xitodin to Xuroson.

Xuroson demakim, Sherozu Tabrez

Ki, qilmishdur nayi kilkim shakarrez.

Kо‘ngul bermish sо‘zumga turk jon ham,

Ne yolg‘uz turk, balkim turkmon ham.

Ne mulk ichraki bir farmon yibordim,

Aning zabtig‘a bir devon yibordim.

Bu devon tutti ul kishvarni andoq

Ki, devon tuzmagay daftarni andoq.

Ozarbayjonda har kishi uchun Alisher Navoiy о‘lmas va donishmand,

aziz avliyodir.

О‘z davrida Alisher Navoiy Hirotda “Navoiy madrasasi”da tahsil

olgani kelgan ozarbayjonlik yoshlarga g‘amxо‘rlik qilgan, ular Husayn

Boyqaro saroyida e’zozlangan. Bu faktlarga men shoirning “Majolis un-

nafois” asarida duch keldim.

Ulug‘ shoir hali 4-5 yoshlaridayoq Mavlono Qosim Anvarning

qasidalarini yod olib kо‘pchilikning hayratiga sazovor bо‘lgan. Keyinchalik

u Qosim Anvarning asarlari ta’siri ostida falsafiy asarlarini yozdi. Shuning

bilan birga Navoiy vazirligi davrida Jom shahri yaqinida Mavlono Qosim

Anvarga maqbara qurdirib о‘z ehtiromini kо‘rsatdi.

90

О‘z tadqiqotlarimdan kelib chiqib bir narsaga amin bо‘ldimki, Alisher

Navoiy adabiy merosi о‘zbek, turk va boshqa xalqlar tadqiqotchilaridan

avvalroq Ozarbayjon olimlari tomonidan о‘rganilgan.

2. Bilamizki, Alisher Navoiy Nizomiy “panjasiga panja urib”, uni

о‘zining ustozi bilib ilk bor turkiy tilda “Xamsa” dostonini yaratgan. Lekin

Navoiydan keyin hech bir ijodkor bu ishga jur’at qila olmadi. Navoiy

“Xamsa”sining badiiy qimmatini qanday baholaysiz? U о‘zidan avval

yaratilgan “Xamsa”lardan qaysi jihatlari bilan ajralib turadi?

Alisher Navoiy butun ijodiy faoliyati davomida Nizomiy asarlaridan

ruhlandi, uning ulug‘ san’atkorligi, shaxsiyati oldida doim о‘z ehtiromini

namoyon etdi.

Xususan, о‘z “Xamsa”sidan о‘rin olgan dostonlarida Nizomiyni tilga

olib, uni о‘ziga ustoz deb bildi, unga ta’riflar bitdi.

Emas oson bu maydon ichra turmoq,

Nizomiy panjasig‘a panja urmoq.

Tutaykim qildi о‘z changini panja,

Nekim urdi aning changiga panja.

Kerak sher oldida ham sheri jangi,

Agar sher о‘lmasa, bori palangi.

“Farhod va Shirin” dostonidan keltirilgan yuqoridagi parchadan

kо‘rinadiki, Nizomiy “panjasiga panja urib”, bu maydonda qalam tebratish

mushkul va shuningdek mas’uliyatli vazifa ekanligini qayd etadi. Navoiy bu

ishga jur’at etib qо‘liga qalam oldi va ilk bor turkiy tilda “Xamsa” yaratdi.

Bu bilan u о‘z nomini manguga muhrladi. Shuningdek, о‘z ustozlarini

yо‘lini munosib davom ettirdi, turkiy til himoyasida sharafli vazifani ado

etdi. Bugungi kunda uning nomi о‘zidan avval yashab ijod etgan ulug‘

san’atkorlar nomi bilan yonma-yon turibdi.

Aning bu ganjidin topmay kishi kom,

Nechukkim ganjroshi Ganja orom.

Agarchi Ganjada oromi oning,

Vale ganj uzra doim gomi oning.

Kо‘ngul kunjin qilib ganji maoniy,

Og‘iz abvobi savtidin nihoni.

91

Iki labdin eshiklar aylabon ul

Ki, har kim topmag‘ay ul ganj aro yо‘l.

Vale me’mori hikmatsozi oning,

Burundin qildi sangandozi oning.

Nizomiy va Navoiyni 300 yillik vaqt masofasi ajratib turibdi.

Albatta, Dehlaviy, Nizomiy va Navoiy “Xamsa”larining bir-biridan farqli

jihatlari kо‘p. Navoiy “Xamsa”si avvalgilaridan farqli о‘laroq turkiy tilda

yaratilgan. Nazarimda, Navoiy “Xamsa”si nafis tili, gumanistik va

insonparvarlik, falsafiy qarashlari, poetik mahorati jihatidan yuksak

maqomga kо‘tarilgan.

Tabiiyki, bu asarlar mazmunidagi gumanizm, ishq, sevgi, Allohga

muhabbat, sadoqat tushunchalari ularni birlashtirib turadi.

3. Navoiyning Fuzuliy ijodiga kо‘rsatgan ta’sirini qaysi omillar bilan

baholash mumkin?

Navoiy Nizomiy Ganjaviyni о‘ziga ustozi bilgani о‘laroq, Fuzuliy ham

Navoiyni ustoz deb bilgan. Dunyo she’riyatida Fuzuliyning lirikasi katta

о‘rin tutadi. Albatta, uning lirikasida Navoiyning ruhi, ovozi, nafasi sezilib

turadi. Fuzuliyning mana 500 yildirki dillardan-dilga kо‘chib kelayotgan

kо‘plab g‘azallari Navoiy g‘azallariga nazira tarzida bitilgan. Albatta, bu

adabiy ta’sirni bir necha omillar bilan baholash mumkin. Bu alohida

tadqiqotlarni talab qiladi.

4. Ozarbayjon adabiyotshunosligida Alisher Navoiy ijodini о‘rganish va

tarjima qilishda Faridunbey Kо‘charli, Hamid Arasli, Panoh Xalilov,

Jannat Nag‘iyeva, Xalil Rza Uluturk, Komil Vali Narimonо‘g‘li, Ramiz

Asqar, Tarlon Quliyev singarilarning о‘rni benihoya kattadir. Bugungi

kunda Ozarbayjonda navoiyshunoslik sohasida qanday ishlar amalga

oshirilmoqda?

Tо‘g‘ri aytdingiz. Siz yuqorida nomlarini qayd etgan atoqli olimlar va

ijodkorlar Navoiy adabiy merosini tadqiq etishda jonbozlik kо‘rsatganlar.

Ularning bu xizmatlari tahsinga sazovor, albatta. Bu tadqiqotchilarning ilmiy

maqolalarini 2009-yilda “Alisher Navoiy Ozarbayjon adabiyotshunosligida”

nomli kitobda jamlab nashr ettirdim.

Bu kitob Navoiy ijodini о‘rganishdagi muhim manbalardan biri bо‘ldi.

Ozarbayjonda Alisher Navoiy ijodi mana bir necha asrlardan buyon о‘rganib

kelindi va bugun ham tadqiq etilmoqda. Ishonamanki, bu jarayon kelajakda

ham tо‘xtab qolmaydi. Bugun yangi avlod shakllandi. Mustaqillik yillarida

Alisher Navoiy ijodi yangicha nuqtai nazar bilan о‘rganildi. Bilasizki, shо‘ro

92

zamonida ateistik qarash ustuvor edi. Shu jihatdan Navoiy ijodi bir

tomonlama talqin etilib kelindi. Mustaqillik yillariga kelib esa Navoiy

ijodidagi tasavvufona qarashlar ham о‘rganildi. Uning asarlaridagi poetik

tushunchalar asl mazmuni bilan tadqiq etilyapti.

5. Ma’lumki, atoqli ozarbayjonlik olima, Navoiy ijodiy merosining ulkan

bilimdoni Jannat Nag‘iyevaning navoiyshunoslik sohasidagi ishlari katta

ahamiyat kasb etadi. Men olimani о‘zbek navoiyshunosligining zukko

tadqiqotchilaridan biri, О‘zbekiston Qahramoni Suyuma G‘aniyeva bilan

qiyoslagim keladi. Har ikkalasini ham Navoiyga bо‘lgan ulkan muhabbat

birlashtirib turadi. Bu ikki olimaning ilmiy tadqiqotlari bugungi

izlanuvchilar uchun juda katta mahorat maktabidir. Bu fikrlarimga qarshi

bо‘lmasangiz kerak.

Rahmatlik Jannat Nag‘iyeva mening aziz ustozim, fidokor navoiyshunos

olima edi. U Ozarbayjon ilm-faning yetakchi namoyandalaridan biri bо‘lib,

uning ilmiy merosi о‘z dolzarbligi bilan katta ahamiyat kasb etadi. Jannat

xonim Alisher Navoiy asarlarining qо‘lyozma nusxalarini menga kо‘rsatar,

biz birgalikda Navoiyning sehrli olamiga shо‘ng‘irdik.

Bilasizki, olimaning butun ilmiy faoliyati Ozarbayjon Qо‘lyozmalar

instituti bilan bog‘liq bо‘lib, 50-yillarda bu muqaddas dargohni tashkil

etishda jonbozlik kо‘rsatdi. Atoqli о‘zbek navoiyshunos olimi Hamid

Sulaymon Bakuga kelib Qо‘lyozmalar institutiga Navoiy asarlarining

qо‘lyozma nusxalari ustida izlanishdar olib bordi. Bu ishda Jannat xonim

unga kо‘makdosh bо‘ldi. Keyinchalik olima Navoiy ijodi bо‘yicha

nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini himoya etib, taniqli

navoiyshunoslardan biri bо‘ldi.

Tо‘g‘ri ta’kidladingiz, Suyuma xonim ila Jannat xonim о‘rtasida

hurmat-izzat kuchli edi. Har gal О‘zbekistonga borish oldidan Jannat

xonimning duolarini olar, Suyuma xonimga uning salomlarini yetkazar edim.

Bakuga qaytgach Suyuma xonimning salomlarini ustozimga yetkazar edim.

Bu ikki fidokor navoiyshunos olima mening ustozlarimdir. Men bu

olimalarga shogird ekanimdan faxrlanaman. Alloh Jannat xonimni rahmat

aylasin, Suyuma xonimga esa uzoq-uzoq umr ato etsin. Har ikki ustozim

haqida maqola yozib matbuotda, kitoblarda nashr ettirdim (Professor

Suyuma G‘aniyeva haqida “Sharq dunyosining navoiyshunos malikasi –

Suyuma opa”, professor Jannat Nag‘iyeva haqida esa “Navoiyshunos olim

Jannat Nag‘iyeva” nomli maqolalarimni eslab о‘tishni joiz deb bildim). Har

ikki ustozim ham men haqimda matbuotda yozganlar, doktorlik

93

dissertatsiyamning himoyasida rasmiy opponent bо‘lganlar. Ularning 5-6

sahifalik maqolalari mening uchun juda qadrlidir.

6. Nizomiy va Navoiy. Ozarbayjon va о‘zbek adabiy aloqalari, abadiy

dо‘stligining ramzidir. Mana asrlar о‘tyaptiki, bu adabiy dо‘stlik tobora

mustahkamlanib bormoqda. Navoiy ijodiy merosini о‘rganish va uni

dunyoga keng targ‘ib qilishda ozarbayjon va о‘zbek olimlarining о‘zaro

hamkorligi doirasida qanday ishlarni amalga oshirish lozim deb о‘ylaysiz?

Nizomiy Ganjaviy – Alisher Navoiy adabiy xazinalari ikki buyuk xalq

orasidagi qizil kо‘prikdir.

Bizning bugungi dо‘stligimizning tarixi xalq sifatida shakllangan

paytimizdayoq boshlangan desam mubolag‘a bо‘lmas. Chunki bizning urf-

odatlarimiz, adabiy-madaniy aloqalar tariximiz umumturkiy xalqlar

tarixining ajralmas bir bо‘lagidir.

Bugun Nizomiy Ganjaviy adabiy merosi qanchalik bizniki bо‘lsa, shu

qadar о‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, tatar, boshqird, turklarniki hamdir.

Alisher Navoiy ham, Muhamad Fuzuliy ham barchamiznikidir.

Ularning nomlarini dunyoning turli nuqtalariga yanada kengroq yoyish

uchun bizga biron bir ish qolmagan desam bо‘ladi. Ularning shuhrati

allaqachon dunyoga taralgan.

Bugungi kunda Alisher Navoiy haqida yozish, san’atkorlik qudratini

tadqiq etish, ijodiy asarlarini targ‘ib etish har qachongidan ham

muhimroqdir. Chunki bugungi jamiyat uchun uning ideallariga ehtiyoj bor.

Alisher Navoiy asarlarini bugungi yosh avlodga о‘rgatish ularning

ma’naviy dunyosini boyitish barobarida dunyoni zulmkor g‘oyalardan asrash

uchun ham ayni muddaodir. Navoiy har doim haqiqat tarafida bо‘lib,

insonlarni adolatli bо‘lishga, dunyoning о‘tkinchi boyliklariga ishonmaslikka

da’vat etgan.

Yaqin tarixdan bir misol keltiray. 2016-yil Alisher Navoiy tavalludining

576 yilligi keng nishonlandi. Terror, zulm ichiga burkangan dunyoning har

tarafida Alisher Navoiy bayrami nishonlandi. Hatto dushmanlar, radikal

kuchlar Navoiy bayramiga qarshilik qilmadilar. Tolibonlar har tarafda xavf

solib turgan Afg‘onistonda Navoiy tavalludi keng nishonlandi.

Dunyoning bugungi kunda Nizomiy, Navoiy, Nasimiy, Fuzuliylarga

ma’naviy ehtiyoji bor.

7. О‘tgan yili siz Afg‘oniston diyorida Alisher Navoiy tavalludining

575 yilligiga bag‘ishlangan simpoziumda ishtirok etib qaytdingiz. Navoiy

94

abadiy makon topgan Hirotda bо‘lib, uning maqbarasini ziyorat qilish

baxtiga musharraf bо‘ldingiz. Shu damda qalbingizda nimalar kechdi?

Bu safar, bu simpozium hayotimning eng baxtli kunlaridan biri bо‘ldi.

Ozarbayjonda safarga otlanishimdan avval kо‘pchilik “Afg‘onistonga

borishdan qо‘rqmaysanmi?”, - deya savollarga kо‘mib tashlashdi, yaqinlarim

bu yо‘ldan meni qaytarmoqchi ham bо‘ldi.

Ammo men bu yо‘ldan qaytmadim. “Yo Ollohim, bu yо‘lni menga

in’om etganing uchun sendan behad minnatdorman, qarshingda tiz

chо‘kaman”, - deya duolar, iltijolar qildim.

U yerda “Birinchi Turkologiya qurultoyi va turk dunyosining buyuk

mutafakkiri Alisher Navoiy” mavzuida ma’ruza qildim. Afg‘on diyorida olti

kun bо‘ldim. U kunlarda Kobul, Mozori Sharifda va Hirot shaharlarida

bо‘ldim, bu tabarruk tuproqda gо‘yoki uchib yurdim.

Ishoningki, men о‘zimni bu yerda gо‘yo XV asrda, Navoiy yashagan

davrga yurganday his qildim. Navoiy tug‘ilgan va uning izlari qolgan

tuproqni о‘pdim.

Qalbimda kechgan tuyg‘ularni sо‘z ila ta’riflash qiyin.

Kobulda Zahiriddin Muhammad Bobur qabrini ziyorat etdim, u

qurdirgan bog‘ni kezib chiqdim, u yerdagi gullardan terdim. Uning mozoriga

gullar qо‘ydim. Bizlarga meros qoldirgan “Boburnoma” uchun qalbimdan

minnatdorchilik tuyg‘usi kechdi.

Mozori Sharifda Sulton Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy va

Abdurahmon Jomiy hikmati ila jo bо‘lgan “Mozori Sharif jome’si”ning

gо‘zalligidan hayratda qoldim. Insonning zakosidan, uning qudratidan

hayron qoldim. Jome’ning devorlriga qо‘limni surtdim, bu devorlardan

Navoiy qо‘llari haroratini tuydim.

Hirotda Alisher Navoiy ruhini, nafasini his etdim. Uning mozori oldiga

tiz chо‘kdim. Bu kunlarga yetkazgani uchun Ollohga shukronalar qildim.

Navoiy mozori oldida Jomiy, Behzod, Qosim Anvar, Lutfiy va boshqa

daholarni xayolimdan о‘tkazdim.

Shuningdek, Hirotda Gavharshodbegim, uning о‘g‘li Boysunqur mirzo

va boshqa temuriylarning qabrlarini ziyorat qildim. Musallo kompleksida

bо‘ldim. Xoja Abdulloh Ansoriy maqbarasi atrofida qurilgan bu muhtasham

kompleks eng nodir tarixiy obidalardandir.

Hirotda makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn qurdirgan Hirot Qal’asida

tashkil etilgan tadbirda ishtirok etdik. Bu nafis majlisda Navoiy ohanglarini

tingladik, uning ruhini his etdik.

95

Bu diyorda kechgan kunlarimdagi hayajon va taassurotlarimni sо‘z bilan

ifodalashga ojizman!

Yana bir holat mening e’tiborimni jalb etdi. Hirotda qо‘lida avtomat

kо‘targan kimsalar kо‘zimga nochor, bemor kabi kо‘rindi. Bu ayanchli

manzaralar qalbimga tikan kabi sanchildi. Bu afsuslanarli holdir.

8. Olmos xonim, sizni nafaqat Ozarbayjonda, balki О‘zbekistonda,

boshqa turkiy davlatlarda ham Navoiy ijodining tadqiqotchisi va

targ‘ibotchisi sifatida bilishadi. Sizning Navoiyga bо‘lgan cheksiz

muhabbatingiz e’tirofga loyiq. Ozarbayjonda Navoiy tavalludi munosabati

bilan konferensiya va madaniy tadbirlarni tashkillashtirishdagi

jonbozliklaringiz tahsinga sazovor. Navoiy ijodiga oid yana qanday

tadqiqotlar ustida izlanyapsiz? Bu boradagi ilmiy rejalaringiz haqida ham

о‘rtoqlashsangiz.

Tashakkur, e’tirofingiz uchun!

Bilishingizni istardimki, Alisher Navoiy ijodiga muhabbatim

tuganmasdir, bu muhabbatim samimiy. Baland minbarlarda Navoiy haqida

sо‘z yuritish men uchun sharaflidir.

Bu mas’uliyatli vazifani ustozlarim menga omonat qoldirganidan

baxtiyorman. Alisher Navoiy haqida sо‘zlash, uning ijodidan bahs etish

menga cheksiz zavq bag‘ishlaydi.

2016-yilda ozarbayjon va о‘zbek adabiyoti sohasidagi kо‘rsatgan

xizmatlarim uchun Ozarbayjon Milliy Bilimlar Akademiyasining Bosh

Hay’atining farmoni bilan Nizomiy nomidagi Adabiyot institutining “Yil

olimi” faxriy unvoniga loyiq topildim.

Bular Akademiya tarixida yangi bir shо‘baning ochilishiga sabab bо‘ldi:

“Ozarbayjon-Turkmaniston-О‘zbekiston adabiy aloqalari” shо‘basi ta’sis

etildi. Men shо‘ba mudiri etib tayinlandim.

Xabaringiz bor, 2016-yilda о‘zbek adabiyotiga oid ikki kitobim nashr

etildi. Ular: “О‘zbek adabiyoti (adabiy portretlar, tadqiqotlar, suhbatlar)”

(Mas’ul muharrir va sо‘zboshi muallifi akademik Iso Habbibeyli. – Boku,

“Ilm va tahsil”, 2016. – 316 b.) va Olmos Ulviy. "O‘zbek adabiyoti va

Ozarbayjon (tadqiqotlar, adabiy portretlar)" (Mas’ul muharrir va sо‘zboshi

mualliflarii: prof. Qozoqboy Yо‘ldoshev, f.f.n. Sirdaryoxon О‘tanova. –

Toshkent, 2016. 216 b.).

Bulardan tashqari Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasining “Yozuvchi”

jurnalining 40 sahifalik maxsus soni Navoiyga bag‘ishlandi. “Alisher

96

Navoiy” deb nomlangan bu maxsus sonda shoirning hayoti va ijodi haqida

о‘quvchilarga atroflicha ma’lumotlar berilgan.

О‘tgan yilning 16 noyabrida AMEA Nizomiy nomli Adabiyot instituti,

AMEA Muhamad Fuzuliy nomli Qо‘lyozmalar instituti va О‘zbekistonning

Ozarbayjondagi elchixonasi hamkorligida “Alisher Navoiy va Ozarbayjon

adabiyoti” nomli xalqaro ilmiy anjuman о‘tkazildi. Unda О‘zbekistondan

kelgan olimlar ham о‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etdi. Bu anjuman

materiallari kitob holida nashr etildi.

Bu yil hisobida jami 52 ta maqola chop ettirgan bо‘lsam, ularning 35 tasi

о‘zbek adabiyoti bilan bog‘liqdir.

Qolaversa, bir necha maktablarda о‘qituvchi va о‘quvchilar, kitobxonlar

ishtirokida “Alisher Navoiy - 575” nomli adabiy kechalar tashkil etdik.

“Tazkiralar tarixiga bir nazar va Alisher Navoiyning “Majolis un-

nafois” asari” nomli kitobimni chop etish uchun nashriyotga taqdim etdim.

Hozirda “Alisher Navoiy (hayoti va ijodi)” nomli fundamental

monografiyamni tugallash arafasidaman.

Bu yil yosh va iste’dodli bir shogirdimga “Mustaqillik yillarida

ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari” nomli dissertatsiya mavzusini tasdiqlab

berdik.

Hali oldinda rejalashtirilayotgan ishlarimiz bisyor!

Ammo shuni ta’kidlashni istardimki, bu singari ishlarimizda

О‘zbekiston tomonining e’tiborini his etdik. Bu bizga yanada kuch-g‘ayrat

bag‘ishlaydi.

Men о‘zimni О‘zbekistonning faxriy fuqarosi va ilmiy xodimi degan bir

sharafli mas’uliyatni his etaman.

Men har doim о‘zbek xalqiga, uning adabiyoti va madaniyatiga chuqur

ehtiromimni bildiraman.

О‘g‘lim Atilla hamisha onam jisman biz bilan Ozarbayjonda, ruhan

О‘zbekistonda yashaydi deb aytadi.

9. “Kitob dunyosi” gazetasi mushtariylariga tilaklaringiz.

“Kitob dunyosi” gazetasining jami adabiy xodimlariga, о‘quvchilariga,

Ozarbayjonda she’rlari sevib о‘qiladigan aziz Xosiyat Rustam va sizga

sog‘lik tilab, eng samimiy tuyg‘ularimni izhor etaman.

“Kitob dunyosi” gazetasini Ozarbayjonda barcha ziyolilar biladi va uni

sevib mutolaa qiladi. Bu gazeta ikki xalq о‘rtasidagi adabiy kо‘prikdir!

97

10. Olmos xonim, sizga ham cheksiz minnatdorchilik bildirib, har ishda

Navoiyning ruhi madadkor bо‘lishiga tilakdoshmiz!

Obid bey, men sizdan kо‘p minnatdorman. Sog‘ bо‘ling! Buyuk avliyo

bobomiz Navoiyning ruhi barchamizga madadkor bо‘lsin!

Obid Shofiyev suhbatlashdi.

Manba: “Kitob dunyosi ”,

2017-yil 8- fevral, № 3.

98

Qaydlar uchun

_____________________________________________________________

MUNDARIJA

Almas Ulviy – O‘zbek adabiyotining ozar tadqiqotchisi (sо‘zboshi

o‘rnida).................................................................................................

Dunyo adabiyoti uchun ahamiyatli ish.................................................

Almaz Ulviy O‘zbekistonda.................................................................

O‘zbek adabiyotining ozarbayjonlik muhibi........................................

Atilla rashki..........................................................................................

Ozar adabiyotshunosligining o‘zbekcha so‘zi va qalbi........................

Turkiy xalqlarning ma’naviy kо‘prigi.................................................

Amir Alisher Navoiy va Ozarbayjon...................................................

Alisher Navoiy adabiy merosi Ozarbayjon adabiyoti va

adabiyotshunosligida............................................................................

Mustaqillik yillarida Ozarbayjon-O‘zbekiston adabiy aloqalari.........

Shoirsan, jilvakorsan, demak... abadiysan...........................................

Olimning sharafli va mashaqqatli yо‘li................................................

Abdulla Qodiriy: tanqid, tahlil va talqin..............................................

Afg‘oniston diyorida olti kun.............................................................

Boqiy dо‘stlik rishtalari.......................................................................

Olti asrlik tarixga ega ozarbayjon-о‘zbek adabiy aloqalari davom

etadi…………………………………………………………………..

“Baland mınbarlarda Navoıy haqıda sо‘z aytısh men uchun

sharaflıdır...”..............................................................................................

3

4

6

9

15

16

21

26

38

48

57

62

65

70

80

85

88

Ozarbayjon Respublikasining

Haydar Aliyev nomidagi Madaniyat markazi

Termiz davlat universiteti qoshidagi

Xurshidbonu Notavon nomidagi

Ozarbayjon madaniyati va adabiyoti markazi

ALMAS ULVIY VA O‘ZBEK

ADABIYOTI

(tadqiqot, adabiy portret, safarnoma, suhbatlar)

Mas‘ul muharrir: O.Shofiyev

Texnik muharrir: O.Nizomiddinov

Kompyuterda sahifalovchi:A.Bo‘riyev

Terishga 20.08.2022-yilda berildi. Bosishga 27.09.2022-yilda

ruxsat etildi. Bichimi 60x84 1/16. Hajmi 6,25 bosma taboq.

Buyurtma № 00 Times New Roman garniturasi.

Ofset usulda chop etildi. 200 nusxada. 100 bet.

Termiz davlat universiteti NMM nashriyoti.

Termiz davlat universiteti NMM bosmaxonasida chop etildi.

Manzil: Termiz shahri, “Barkamol avlod” ko‘chasi, 43-uy.

Almas Ulviy va o‘zbek adabiyoti

Abstract

Recommended publications

Ədəbi duyğularım (portretlər, düşüncələr, qeydlər, söhbətlər)

ALİ ŞÎR NEVAİ´NİN ŞEHRİNDEN

GÜNƏŞİNƏ QOVUŞAN ÜLVİM

XALİD SƏİD XOCAYEVİN “YENİ ƏLİFBA YOLLARINDA ƏSKİ XATİRƏ VƏ DUYĞULARIM” ƏSƏRİNİN YENİ NƏŞRİ HAQQINDA