Muş Lalesi (Tulipa sintenisii Baker)’nde Farklı Yetişme Ortamlarının Soğan Gelişimi Üzerine EtkileriEffects of Different Growth Media on Bulb Growth in Mus Tulip (Tulipa sintenisii Baker)

Abstract

Amaç: Bu çalışmada, farklı yetiştirme ortamlarının (toprak, torf, perlit, harç toprağı) Muş Lalesinin soğan gelişimi üzerine etkilerini incelemek ve en uygun yetişme ortamını belirlemek amacıyla Muş Alparslan Üniversitesi Muş Lalesi Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü uygulama arazisinde yürütülmüştür. Materyal ve Yöntem: Çalışmada toprak, torf, perlit ve harç toprağı olmak üzere 4 farklı yetişme ortamında her uygulama için 10 saksı ve her bir saksıya bir soğan gelecek şekilde dikim yapılmıştır. Muş ili sınırları içerisinde bulunan Muş merkez Özdilek köyü, Muş Alparslan Üniversitesi kampüs alanı ve Yıldız Bitkisel Ürünler Tohum ve Tarım San. A.Ş. firması arazisinden temin edilen lale soğanları çalışmanın materyalini oluşturmuştur. Denemede; bitki boyu, ana soğan ağırlığı, toplam soğan ağırlığı, yavru soğan ağırlığı, soğan sayısı, kardeş soğan verme oranı, hasatta toplam soğan ağırlık ortalaması, dikim/hasat soğan ağırlık oranı özellikleri incelenmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen verilere JMP istatistik programı kullanılarak varyans analizi ve korelasyon testi uygulanmış, ortalamalar arasındaki farklılıklar ise LSD çoklu karşılaştırma testi ile belirlenmiştir. Araştırma Bulguları: Çalışma sonucunda elde edilen verilere göre büyüme ortamlarının ana soğan ağırlığı, yavru soğan ağırlığı ve toplam soğan ağırlığı üzerindeki etkisinin istatistiksel olarak %5 düzeyinde önemli olduğu tespit edilmiştir. Sonuç: Farklı yetiştirme ortamlarının Muş Lalesinin doğal yetişme ortamı olan toprakla kıyaslandığı bu çalışmada, Muş Lalesinin bazı bitkisel özellikleri incelenmiş ve incelenen tüm özelliklerde harç toprağının (1:1:1 oranında kampüs toprağı:yanmış sığır gübresi:dere kumu) daha olumlu etki gösterdiği ortaya çıkmıştır. Çalışmada Muş lalesinin kültüre alınması, soğanlarının çoğaltılması ve ticari olarak seri üretiminin yapılabilmesi için yetiştirilme ortam içeriklerinin önemli olduğu belirlenmiştir.

Full text

Aybar Yalınkılıç, N., Yenikalaycı, A. & Bayram, A. (2023). Muş Lalesi (Tulipa sintenisii Baker)’nde Farklı Yetişme
Ortamlarının Soğan Gelişimi Üzerine Etkileri. Akademik Ziraat Dergisi, 12(1), 15-20.
Akademik Ziraat Dergisi 12(1): 15-20 (2023)
Araştırma
ISSN: 2147-6403 e-ISSN: 2618-5881 DOI: http://dx.doi.org/10.29278/azd.1216688
(Research)
Muş Lalesi (Tulipa sintenisii Baker)’nde Farklı Yetişme Ortamlarının Soğan Gelişimi
Üzerine Etkileri
Ahmet YENİKALAYCI 1, Nazlı AYBAR YALINKILIÇ 1*, Ali BAYRAM 1
1Muş Alparslan Üniversitesi, Uygulamalı Bilimler Fakültesi, Bitkisel Üretim ve Teknolojileri Bölümü, Muş Lalesi Uygulama ve Araştırma
Merkezi Müdürlüğü, Muş/Türkiye
Alınış tarihi: 9 Aralık 2022, Kabul tarihi: 18 Mayıs 2023
Sorumlu yazar: Nazlı AYBAR YALINKILIÇ, e-posta: na.yalinkilic@alparslan.edu.tr
Öz
Amaç: Bu çalışmada, farklı yetiştirme ortamlarının
(toprak, torf, perlit, harç toprağı) Muş Lalesinin soğan
gelişimi üzerine etkilerini incelemek ve en uygun
yetişme ortamını belirlemek amacıyla Muş Alparslan
Üniversitesi Muş Lalesi Uygulama ve Araştırma
Merkezi Müdürlüğü uygulama arazisinde
yürütülmüştür.
Materyal ve Yöntem: Çalışmada toprak, torf, perlit
ve harç toprağı olmak üzere 4 farklı yetişme
ortamında her uygulama için 10 saksı ve her bir
saksıya bir soğan gelecek şekilde dikim yapılmıştır.
Muş ili sınırları içerisinde bulunan Muş merkez
Özdilek köyü, Muş Alparslan Üniversitesi kampüs
alanı ve Yıldız Bitkisel Ürünler Tohum ve Tarım San.
A.Ş. firması arazisinden temin edilen lale soğanları
çalışmanın materyalini oluşturmuştur. Denemede;
bitki boyu, ana soğan ağırlığı, toplam soğan ağırlığı,
yavru soğan ağırlığı, soğan sayısı, kardeş soğan verme
oranı, hasatta toplam soğan ağırlık ortalaması,
dikim/hasat soğan ağırlık oranı özellikleri
incelenmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen
verilere JMP istatistik programı kullanılarak varyans
analizi ve korelasyon testi uygulanmış, ortalamalar
arasındaki farklılıklar ise LSD çoklu karşılaştırma
testi ile belirlenmiştir.
Araştırma Bulguları: Çalışma sonucunda elde edilen
verilere göre büyüme ortamlarının ana soğan ağırlığı,
yavru soğan ağırlığı ve toplam soğan ağırlığı
üzerindeki etkisinin istatistiksel olarak %5 düzeyinde
önemli olduğu tespit edilmiştir.
Sonuç: Farklı yetiştirme ortamlarının Muş Lalesinin
doğal yetişme ortamı olan toprakla kıyaslandığı bu
çalışmada, Muş Lalesinin bazı bitkisel özellikleri
incelenmiş ve incelenen tüm özelliklerde harç
toprağının (1:1:1 oranında kampüs toprağı:yanmış
sığır gübresi:dere kumu) daha olumlu etki gösterdiği
ortaya çıkmıştır. Çalışmada Muş lalesinin kültüre
alınması, soğanlarının çoğaltılması ve ticari olarak
seri üretiminin yapılabilmesi için yetiştirilme ortam
içeriklerinin önemli olduğu belirlenmiştir.
Anahtar Kelimler: Muş Lalesi, Tulipa sintenisii, soğan
gelişimi, yetişme ortamı
Effects of Different Growth Media on Bulb Growth
in Mus Tulip (Tulipa sintenisii Baker)
Abstract
Objective: This study was carried out in the Muş
Alparslan University Muş Tulip Application and
Research Center Directorate practice land to examine
the effects of different growing media (soil, peat,
perlite, mortar soil) on the bulb growth of Muş Tulip
and to determine the most suitable growing medium.
Materials and Methods: In the study, 10 pots were
planted for each application and one bulb was planted
in each pot in 4 different growing environments: soil,
peat, perlite and mortar soil. Muş tulip bulbs were
obtained from Muş center Özdilek village, Muş
Alparslan University campus area and Yıldız Herbal
Products Seed and Agriculture Industry Inc. obtained
from the company's land. In the experiment,
properties of Muş tulip bulbs such as main bulb
weight, juvenile bulb weight, bulb weight, and total
number of bulbs were investigated. Analysis of
variance and correlation test were applied to the data
obtained as a result of the research by using the JMP
statistical program, and the differences between the
environments were determined by the LSD multiple
comparison test.

16 Aybar Yalınkılıç, N., Yenikalaycı, A., Bayram, A.
Results: According to the data obtained as a result of
the study, it was revealed that the effect of the growth
medium on the weight of the main bulb, the weight of
the juvenile bulb and the total bulb weight was
statistically significant at the 5% level.
Conclusion: In this study, in which different growing
environments were compared with the soil, which is
the natural habitat of Muş Tulip, some vegetative
properties of Muş Tulip were examined and it was
revealed that mortar soil (1:1:1 ratio campus soil:
burnt cattle manure: creek sand) had a more positive
effect on all the properties examined. In the light of
the characteristics examined in the study, it has been
determined that the content of the growing media is
important for the dissemination, commercial use and
mass production of the Muş tulip.
Keywords: Mus tulip, Tulipa sintenisii, bulb growth,
growth media
Giriş
Dünya genelinde çiçek soğanları yaklaşık olarak 43
bin hektarlık alanda üretilmektedir. Üretim
alanlarına göre ülkeler incelendiğinde en yüksek
üretim alanına sahip olan ülke Hollanda (%53,5) olup
ve bunu sırasıyla Birleşik Krallık (%10,9), ABD
(%8,4) ve Çin (%4,7) izlemektedir (Salman ve
Wallace, 2019). Zengin ve çeşitli bitki varlığı ile
bilinen Türkiye, birçok geofit türünün de
anavatanıdır. Ülkemiz florasında Tulipa cinsinin
toplam 19 taksonunun bulunduğu ve ülkemizde doğal
olarak bulunan çiçek soğanlarının yüzyıllar boyunca
doğal ortamından çıkarılıp ihraç edildiği ve bu
durumun floraya önemli derecede zarar verdiği
bilinmektedir. Türkiye’ de 2011 yılında 262 dekar
olan lale üretim alanı 2015 yılında 427 dekara kadar
çıkmış, ancak 2015 yılından sonra tedrici olarak
azalarak 2021 yılında 371 dekar seviyelerine
düşmüştür. Lale üretimi Konya ili başta olmak üzere
İstanbul, Ankara ve Yalova illerinde de yapılmaktadır
(Anonim, 2022)
Laleler dünya genelinde en önemli üçüncü kesme
çiçek grubu olarak bilinirler (Marasek-Ciolakowska
ve ark., 2012). Tulipa cinsinin Liliaceae familyasına ait
olan lalenin orijini Orta Asya’da bulunan Pamir Alai ve
Tien Shan sıradağlarıdır (Hoog 1973). Dünyada geniş
bir yetişme alanına sahip olan lalenin Kuzey Afrika,
Anadolu, İran ve Çin’ de yaygın olarak bulunduğu
Avrupa’ya ise 16. Yüzyılda Türkiye üzerinden
tanıtıldığı bilinmektedir (Tang ve ark., 2013;
Killingback, 1990).
Lalenin üretimi ekonomik olarak soğanından
yapılmaktadır. Soğanlardan üretilen laleler
ilkbaharda çiçek açar. Çiçeklenme döneminde çiçek
sapından tek bir çiçek oluşabileceği gibi bazı
çeşitlerde birden fazla çiçek de görülebilir. Boyları
çeşide ve yetişme ortamına göre değişmekle birlikte
ortalama 10 cm ile 71 cm arasındadır. Tulipa cinsine
ait 17 tür, 1 alttür ve 1 botanik varyete olmak üzere
toplam 19 takson Türkiye'de doğal olarak
yetişmektedir (Salman ve ark.,2020). Muş Lalesi
(Tulipa sintenisii Baker) de Türkiye florasında doğal
olarak yetişen lale türlerinden biridir.
Muş lalesi, endemik bir türdür ve bu tür Muş İli başta
olmak üzere Erzurum, Ağrı, Kahraman Maraş, Siirt,
Gaziantep ve Hakkâri’de yetişmektedir. Ancak, en
büyük popülasyonu Muş ovasındadır (Ekim ve ark.,
2000; Doğan-Kalyoncu, 2007).
Genellikle nisan ayının sonu ve mayıs ayının
başlarında çiçek açan Muş Lalesinin yaklaşık olarak
15-20 günlük bir çiçeklenme periyodu vardır.
Çiçeklenme döneminin nispeten kısa olduğu Muş
Lalesinin yayılış alanları genellikle tarlalar ve düz
çayır alanlarıdır (Yenikalaycı ve ark., 2019). Boyu 35-
40 cm olan Muş Lalesi kalın, kırmızı ve parlak taç
yapraklara sahiptir. Kesme çiçek olarak yetiştirmeye
uygun olan Muş lalesi soğanları kış soğuklarına karşı
oldukça dayanıklıdır.
Topraksız bitki yetiştirme yöntemleri, yetiştiricilikte
toprağa olan bağımlılığın azalmasından dolayı toprak
kaynaklı stres faktörlerinin (toprak tuzluluğu, toprak
kökenli hastalıklar ve zararlılar, ekstrem toprak
sıcaklıkları, toprak nemliliğinin fazla olması,
topraktaki besin elementi eksiklikleri) etkisini de
elemine etmektedir (Gül, 2008). Geleneksel tarım
tekniklerinden sonra ortaya çıkan ve yıllar itibari ile
de geliştirilen farklı tarım tekniklerinde bitki
yetiştirme materyali olarak torf, shagnum yosunu,
perlit ve vermikulit yaygın olarak kullanılmaktadır
(Çığ ve Gülser, 2021). Sevgican (1999), ortam
kültüründe (substrat) torf, talaş, çeltik kavuzu, ağaç
kabuğu gibi organik maddelerin yanında kum, volkan
tüfü, çakıl, perlit, vermikülit, kaya yünü ve plastik
köpükler gibi inorganik materyallerin de
kullanılabileceğini bildirmiştir. Perlit ve volkan tüfleri
ülkemizde yaygın olarak kullanılan yetişme ortamları
arasındadır. Aynı zamanda söz konusu olan bu
ortamlar tek başlarına kullanılabileceği gibi torf veya
mantar kompostu atığı gibi farklı agregatlar ile
karıştırılarak da kullanılabilmektedir (Tüzel ve Gül,
1999).

Muş Lalesi (Tulipa sintenisii Baker)’nde Farklı Yetişme Ortamlarının Soğan Gelişimi Üzerine Etkileri 17
Torf, yağışların veya toprak neminin fazla olmasından
kaynaklı olarak sürekli nemli olan yetişme
ortamlarında biriken organik maddelerin bütünüdür
(Tolunay, 2007). Perlit ise volkanik kökenli bir
kayaçtır ve bileşiminde alüminyum silikat bulunur.
Topraktan çıkarılan perlit 1000°C'ye kadar ısıtılır ve
parçalanarak süs bitkisi çeliklerinin
köklendirilmesinde yaygın olarak kullanılır (Çelik,
2010).
Türkiye'de, başta Muş ili olmak üzere; Muş ve Bulanık
ovaları Muş Lalesinin en önemli popülasyon alanını
oluşturmaktadır. Muş lalesinin en önemli özelliği
"endemik" bir tür olması yani, dünyada yalnızca
ülkemizde yetişmesi ve en önemli yayılış alanının da
Muş ilinde olmasıdır. Bu çalışma; son yıllarda yayılış
alanları giderek azalan endemik Muş Lalesi (Tulipa
sintenisii Baker)’nin koruma altına alınması, kültüre
alınması, soğan gelişimi için uygun yetiştirme
ortamlarının belirlenmesi ve ticari ürün olarak
yetiştiriciliğinin geliştirilmesi amacıyla
yürütülmüştür.
Materyal ve yöntem
Bu çalışma, 2021-2022 yıllarında Muş Alparslan
Üniversitesi, Muş Lalesi Uygulama ve Araştırma
Merkezi Müdürlüğü uygulama arazisinde
yürütülmüştür. Deneme tesadüf parselleri deneme
deseni uyarınca yürütülmüş olup her uygulama için
10 saksı kullanılmış ve saksı başına 1 soğan dikimi
yapılmıştır. Muş ili sınırları içerisinde bulunan Muş
merkez Özdilek köyü, Muş Alparslan Üniversitesi
kampüs alanı ve Yıldız Bitkisel Ürünler Tohum ve
Tarım San. A.Ş. firması arazisinden temin edilen lale
soğanları çalışmanın materyalini oluşturmuştur. Lale
soğanları sonbaharda 21/10/2021 tarihinde 4 farklı
ortamda 5 litrelik saksılara dikilmişlerdir. Her
uygulama için 10 saksı kullanılmış ve saksı başına 1
soğan dikimi yapılmıştır. Saksılar toprak hizasında
gömülerek dış etkenlerden etkilenmelerinin önüne
geçilmiştir. Dikilen soğanların ağırlık ortalaması her
uygulama için 8,4 gr olmuştur. Saksılara ilave gübre
uygulaması yapılmamıştır. Soğanların hasatları
22/07/2022 tarihinde yapılmıştır.
Uygulamalar:
1- Toprak (Muş Alparslan Üniversitesi
yerleşkesinden alınmış hazır toprak)
2- Torf (pH: 5,5-6,6, NPK 14-10-18 m3’de 1 kg,
beyaz sphagnum torfu.)
3- Perlit ( Volkanik camsı bir kayaç türü)
4- Harç toprağı (1:1:1 oranında kampüs
toprağı:yanmış sığır gübresi:dere kumu)
Çizelge 1. Muş Alparslan Üniversitesi Muş Lalesi Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü Uygulama Arazisi
Toprak Analiz Sonucu
Lokasyon
Derinlik
(cm)
Bünye
Sınıfı
Suyla Doygun
Toprakta EC(dSm-1)
Suyla Doygun
Toprakta pH
Kireç
(%)
Organik
Madde (%)
Alınabilir Fosfor
(P2O5) (kg da-1)
UBF Deneme
Alanı
0-30
Killi tın
0.61
6.61
-
2.21
2.20
Muş Alparslan Üniversitesi Muş Lalesi Uygulama ve
Araştırma Merkezi Müdürlüğü Uygulama Arazisi
toprağı killi tınlı yapıda olup organik madde içeriği
%2.21, pH değeri ise 6.61’dir. Denemede bitki boyu
(cm), ana soğan ağırlığı (gr), toplam soğan ağırlığı
(gr), yavru soğan ağırlığı (gr), soğan sayısı
(adet/soğan), kardeş soğan verme oranı (%), Hasatta
toplam soğan ağırlık ortalaması (g), Dikim/hasat
soğan ağırlık oranı özellikleri incelenmiştir.
Denemeden elde edilen verilere JMP istatistik
programı kullanılarak varyans analizi ve korelasyon
testi uygulanmış, ortamalar arasındaki farklılıklar ise
LSD çoklu karşılaştırma testi ile belirlenmiştir.
Bulgular ve Tartışma
Çalışma sonucunda farklı büyüme ortamında
yetiştirilen Muş Lale soğanlarının ortalama değerleri,
oluşan gruplar ve kolerasyon analizi sonuçları Çizelge
1, 2 ve 3’de verilmiştir. Denemeye alınan Muş Lalesi
soğanları bitki boyu açısından farklı yetişme
ortamlarında birbirlerinden farklı gruplar
oluşturmuştur. En yüksek bitki boyu (29,50 cm)
torfun bulunduğu yetişme ortamından elde edilirken
en düşük bitki boyu (24,20) ise perlit bulunan
yetişme ortamından elde edilmiştir (Çizelge 1).
Kahraman ve Özzambak, (2015) farklı yetiştirme
ortamlarının Toros Kardeleni’nin soğan performansı
üzerine etkisini inceledikleri çalışmada farklı yetişme
ortamlarının bitki boyu üzerinde etkisinin istatiksel
olarak önemli olduğunu ve en yüksek bitki boyunun
22,7 cm ile hindistan cevizi torfundan elde edildiğini
bunu sırasıyla perlit (21,9) ve toprak (20,8 cm)
yetişme ortamlarının izlediğini bildirmişlerdir.
Seyedi ve ark., (2012) Lilium bitkisinin farklı yetişme
ortamlarında bitkisel özelliklerini inceledikleri
çalışmasında en yüksek bitki boyunu %70 hindistan
cevizi torfu ve %30 perlit karışımından, en kısa bitki

18 Aybar Yalınkılıç, N., Yenikalaycı, A., Bayram, A.
boyuna sahip Liliumların ise perlit ortamından elde
edildiğini saptamışlardır. Magnami ve ark., (2003) ise
bitki gelişiminin, farklı oranlarda karışımı ile
oluşturulan yetişme ortamlarından olumlu
etkilendiğini ifade etmişlerdir.
Çizelge 2. Farklı Yetişme Ortamlarının Muş Lalesinin Bitkisel Özelliklerine İlişkin Etkileri ve Oluşan Gruplar
Özellik
Bitki Boyu (cm)
Dikimde Soğan
Ağırlığı (g)
Ana Soğan Ağırlığı
(g)
Toplam Soğan
Ağırlığı (g)
Yavru Soğan
Ağırlığı (g)
Harç Toprağı
28.40ab
8.42
19.65a
23.17a
3.89a
Toprak
28.00ab
8.49
13.26b
18.59b
4.87a
Torf
29.50a
8.48
11.60bc
14.48c
4.01a
Perlit
24.20b
8.48
8.89c
10.03d
1.34b
CV (%)
19.06
20.12
10.45*
15.68*
18.94*
LSD0,05
3.40
2.34
3.14
1.14
1.61
Sırasıyla: *0.05, **0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemlidir.
Ana soğan ağırlığı açısından yetişme ortamları
arasında istatistiksel olarak %5 düzeyinde önemli
farklılık görülmüştür. En yüksek ana soğan ağırlığı
değeri harç toprağından (19.65 g) elde edilirken bunu
sırasıyla toprak (13.26 g) ve torf (11.60) ortamları
izlemiştir. Ana soğan ağırlığı açısından en düşük
değer perlit (8,89) yetişme ortamında
gözlemlenmiştir (Çizelge 1). Dikimde soğan ağırlığı
değerleri incelendiğinde (Çizelge 1) soğan ağırlığı
yönünden bütün yetişme ortamlarında artış olduğu
görülmektedir. Kahraman ve Özzambak, (2015)
yetişme ortamlarının soğan ağırlığı üzerinde etkisinin
önemli olduğunu ve en yüksek soğan ağırlığı
değerinin hindistan cevizi torfu bulunan yetişme
ortamından en düşük soğan ağırlığı değerinin ise
talaşın bulunduğu yetişme ortamından elde
ettiklerini bildirmişlerdir. Kahraman ve Özzambak,
(2006) farklı büyüme ortamlarının ağlayan gelin
bitkisinin soğanları üzerine yaptıkları çalışmada 12
cm çevre büyüklüğündeki soğanları kullanmışlardır.
Çalışma sonucunda en yüksek soğan ağırlığı
değerinin (109.6 g) kum bulunan yetişme
ortamından, en düşük soğan ağırlığının (57.5 g) ise
talaş yetişme ortamından elde edildiğini ve torf ve
toprak yetişme ortamlarından da anılan özellik
açısından iyi değerler alındığını ifade etmişlerdir.
Maloupa ve Gerasopoulos (1997) ise farklı bitkilerde
yaptıkları çalışmada en iyi soğan gelişiminin perlit
bulunan büyüme ortamından elde ettiklerini
bildirmişlerdir. Yavru soğan ağırlığı yönünden
yetişme ortamları arasında istatistiksel olarak %5
düzeyinde önemli farklılık bulunmuştur. En yüksek
yavru soğan ağırlığı (4.87 g) toprak bulunan yetişme
ortamından elde edilirken en düşük ağırlık (1.34 g)
ise perlit ortamından alınmıştır (Çizelge 1).
Kahraman ve Özzambak, (2015) yaptıkları çalışmada
farklı yetiştirme ortamlarının yavru soğan oranını
etkilemediğini ve farklı yetişme ortamlarında yavru
soğan oranının %10.4–43.8 arasında değiştiğini
bildirmiştir. Sarı ve Çelikel, (2017) farklı yetiştirme
ortamlarının Lilium çiçeğinin soğan verimi üzerine
etkilerini inceledikleri çalışmada farklı büyüme
ortamlarının yavru soğan verimini önemli derecede
(p<0.05) etkilediğini ve soğan gelişimi açısından en
etkili büyüme ortamının torf+kum karışımından
bunu perlit+torf, toprak+torf ortamlarının izlediğini
ifade etmişlerdir. Eken ve Şirin, (2018) kum, perlit ve
torf dahil 9 farklı yetişme ortamının zambak çiçeğinin
yavru soğan gelişimi üzerine etkisini belirlemek için
yaptıkları çalışmada en fazla yavru soğan
oluşumunun ve en iyi ortalama yavru soğan
ağırlığının yer fıstığı kabuğu+kum yetiştirme
ortamında elde edildiğini savunmuşlardır.
Toplam soğan ağırlığı açısından ortamlar arasında
%5 düzeyinde önemli farklılık görülmüştür. Anılan
özellik açısından ortamlar 4 farklı gruba ayrılmış ve
en iyi toplam soğan ağırlığı değeri 23.17 g ile harç
toprağı ortamından elde edilmiştir. En düşük değer
ise perlit kullanılan yetişme ortamından alınmıştır
(Çizelge 1). Perlit yetişme ortamında yavru soğan
ağırlığı ve ana soğan ağırlığının da diğer ortamlara
göre düşük olduğu ve bu durumun toplam soğan
ağırlığını da etkilediği düşünülmektedir.
Çizelge 3. Farklı yetiştirme ortamlarının Muş lalesi soğanlarına ilişkin bazı özellikler yönünden incelenmesi
Özellik
Hasat EdilenToplam
Soğan Sayısı (10 bitkide)
Kardeş Soğan Verme
Oranı (%)
Hasatta Soğan Ağırlık
Ortalaması (g)
Dikim/Hasat Soğan
Ağırlık Oranı
Harç Toprağı
23
230
18.62
0.452
Toprak
19
190
18.59
0.456
Torf
17
170
14.48
0.598
Perlit
15
150
11.63
0.729
Elde edilen toplam soğan sayısı bakımından en iyi
değer harç toprağı kullanılan yetişme ortamından
elde edilirken en az soğan sayısı ise perlit kullanılan
ortamdan alınmıştır. Klasman ve ark., (2002) farklı
yetişme ortamlarının Lilium bitkisinin soğan
gelişimine olan etkisini araştırdığı çalışmada ana

Muş Lalesi (Tulipa sintenisii Baker)’nde Farklı Yetişme Ortamlarının Soğan Gelişimi Üzerine Etkileri 19
soğan ve yavru soğan sayısının en fazla toprak ve
pirinç kavuzu karışımı ile nehir kumu ve perlit
karışımından elde edildiğini bildirmişlerdir.
Denemede kullanılan Muş Lale soğanlarının hasat
sırasında ağırlık ortalamaları incelendiğinde;
ortalama 18.62 g ile en ağır soğanların harç toprağı
bulunan ortamdan alındığı ve bunu 18.59 g ile
toprağın izlediği perlit ortamından ise en düşük
değerin alındığı dikkati çekmektedir. Kardeş soğan
verme oranı açısından en yüksek değer harç toprağı
bulunan büyüme ortamından elde edilirken perlit
ortamından ise anılan özelliğe ilişkin en düşük değer
alınmıştır. Dikim sırasındaki soğanların ağırlığı
hasattaki soğanların ağırlığına oranlanmış ve hasatta
soğan ağırlık oranı en yüksek harç toprağından elde
edilmiştir. Bu durum harç toprağı bulunan yetişme
ortamında soğanların daha fazla ağırlığa sahip
olduğunu göstermektedir. Anılan özelliğe ilişkin en
düşük değer ise perlit yetişme ortamından elde
edilmiştir (Çizelge 2).
Çizelge 4. Muş lalesi soğanlarının incelenen özellikler arasında belirlenen kolerasyon katsayıları
Özellik
Bitki Boyu
Dikimde Soğan Ağırlığı
Ana Soğan Ağırlığı
Toplam Soğan Ağırlığı
Dikimde Soğan Ağırlığı
0.02
Ana Soğan Ağırlığı
0.1
0.34*
Toplam Soğan Ağırlığı
0.13
0.27
0.92**
Yavru Soğan Ağırlığı
0.29
0.08
0.12
0.34*
Sırasıyla: *0.05, **0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemlidir.
Muş Lalesi (Tulipa sintenisii Baker)’nin incelenen
bitkisel özelliklerine ait saptanan kolerasyon
katsayıları Çizelge 3’den izlenmektedir. Ana soğan
ağırlığı ile dikimde soğan ağırlığı arasında %5
düzeyinde olumlu önemli ilişki saptanırken, toplam
soğan ağırlığı ile ana soğan ağırlığı arasında %1
düzeyinde önemli ve olumlu ilişki bulunmuştur.
Yavru soğan ağırlığı ve toplam soğan ağırlığı arasında
ise %5 düzeyinde olumlu ve önemli ilişkinin olduğu
çizelge 3’den izlenebilmektedir.
Sonuç ve Öneriler
Farklı yetiştirme ortamlarının Muş Lalesinin doğal
yetişme ortamı olan toprakla kıyaslandığı bu
çalışmada, Muş Lalesinin bazı bitkisel özellikleri
incelenmiş ve incelenen tüm özelliklerde harç
toprağının (1:1:1 oranında kampüs toprağı:yanmış
sığır gübresi:dere kumu) daha olumlu etki gösterdiği
ortaya çıkmıştır. Malta (2016), farklı yetiştirme
ortamlarının lale (Tulipa gesneriana L.)’de bitki
gelişimi ve kalite özelliklerine etkisini incelediği
çalışmasında çiçek sapı uzunluğunun farklı
uygulamalara bağlı olarak 10,08 ile 19,57 cm arasında
değiştiğini ve en yüksek çiçek sapı uzunluğunun
torf+kum ortamında elde edildiğini bildirmiştir.
Merhaut ve Newman (2005) yaptıkları çalışmada
yetiştirme ortamı olarak torf, Hindistan cevizi lifi ve
bunların karışımını zambak bitkisinde denemiş ve en
iyi bitki gelişimini torf ve Hindistan cevizi lifinin 1:1
oranındaki karışımdan elde etmişlerdir.
Çalışmada aynı zamanda dikimde kullanılan lale
soğanlarının bütün ortamlarda dikim ağırlığından
daha fazla artış sağlandığı ve ortamlar arasında ana
soğan ağırlığı, yavru soğan ağırlığı ve toplam soğan
ağırlığı özellikleri açısından %5 düzeyinde önemli
farklılık olduğu gözlemlenmiştir. Denemede belirli
oranlarda hazırlanan harç toprağı yetiştirme ortamı,
lale soğan gelişimlerini olumlu olarak etkilemiştir.
Van der Boon (1975), lalede farklı yetiştirme
ortamlarının bitki gelişimi ve çiçek kalitesi üzerine
önemli etkiye sahip olduğunu yetişme ortamlarından
torf ve torf-kum karışımının incelenen özelliklerde
olumlu sonuçlar gösterdiğini belirtmiştir. Demir ve
ark. (2012) ise farklı yetiştirme ortamlarının lalenin
bitkisel özelliklerine ve soğan gelişimine etkilerini
inceledikleri çalışmasında pomza, perlit, kum,
hindistan cevizi lifi ve torf yetişme ortamlarında
yaprak sayısı, bitki boyu ve soğan çapının açısından
çeşitler ve yetiştirme ortamları arasında farklılıkların
olduğu fakat bunun önemli olmadığını
savunmuşlardır.
Endemik bir tür olan Muş Lalesinin bitki büyüme
istekleri dikkate alınarak doğal ortamlarının dışında
kültüre alınıp kitlesel üretiminin yapılabilmesi için
alternatif yetiştirme ortamlarının daha kapsamlı bir
şekilde değerlendirilmesi önemlidir. Bu çalışma
sonucunda elde edilen sonuçların geliştirilmesi ve
yaygınlaştırılması, kültüre alınması öngörülen Muş
Lalesinin yetiştiriciliği ve bunun uygulamaya
aktarılmasında önemli olacaktır.
Çıkar çatışması
Yazarlar arasında herhangi bir çıkar çatışması yoktur.
Yazarların katkı beyanı
Yazarlar araştırmaya eşit oranda katkı sağlamışlardır.

20 _________________ Aybar Yalınkılıç, N., Yenikalaycı, A., Bayram, A.
Kaynaklar
Anonim, (2022). Türkiye İstatistik Kurumu, Bitkisel Üretim
İstatistikleri, Erişim Tarihi:05.12.2022,
https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=92&locale=t
r.
Çelik, H. (2010). Süs bitkileri ve peyzaj (İç Mekân Süs
Bitkileri, Tek Yıllık Bahçe Çiçekleri ve Peyzaj).
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders
Kitabı No: 54. sf: 202.
Çığ, A. & Gülser, F. (2021). Farklı yetiştirme ortamlarının
bazı soğanlı süs bitkilerinin (Hyacinthus orientalis
‘Pink Pearl’, Muscari armeniacum, Narcissus ‘Mount
Hood’ve Tulipa gesneriana ‘Golden Apeldoorm’)
besin elementi içeriğine etkileri. MAS Journal of
Applied Sciences,6(3), 494-501.
Demir, K., Baskent, A. and Halloran, N., 2012. Effects of
Different Substrates on Growth of Tulip Bulbs Under
Ring Culture. Acta Hort. (ISHS) 937, 971-975.
Doğan-Kalyoncu, D. (2007). Bazı yabani tulipa türlerinde in
vitro soğancık üretimi. Doktora Tezi. Anakara
Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü, 105 s., Ankara.
Eken, L. & Şirin, U. (2018). Lilyum zambaklarında (Lilium
sp.) farklı yetiştirme ortamlarının yavru soğan
oluşumu ve gelişimi üzerine etkisi. Anadolu Tarım
Bilimleri Dergisi, 33(2), 85-91.
Ekim, T. Koyuncu, M. Vural, M. Duman, H. Aytaç, Z., &
Adıgüzel, N. (2000). Türkiye bitkileri kırmızı listesi,
(Pteridophyta and Angiospermae). Türk. Tab. Kor.
Dern. ve 100. Yıl Üniversitesi Yayını, Ankara, 246s.
Gül, A. (2008). Topraksız tarım, Hasat Yayıncılık, 145 s,
İstanbul.
Güner, A. Aslan, S. Ekim, T. Vural, M. & Babaç, M. T. (2012).
Türkiye bitkileri listesi. Damarlı Bitkiler, Nezahat
Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları
Derneği Yayını, 262.
Hoog, MH. (1973). On the origin of Tulipa. Lilies and other
Liliaceae. The Royal Horticulture Society, London,
pp 47–64.
Kahraman, Ö., & Özzambak, E. (2006). Topraksız kültür,
sera koşullarında organik ve inorganik ortamların
ağlayan gelin (Fritillaria İmperialis) soğanları
üzerine etkileri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen ve
Mühendislik Bilimleri Dergisi, 6(2), 65-70.
Kahraman, Ö., & Özzambak, M. E. (2015). Farklı yetiştirme
ortamlarının Toros kardeleni (Galanthus elwesii
Hook.)’nin soğan performansı üzerine
etkileri. ÇOMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 3(1), 109-
114.
Killingback, S. (1990). Tulips: an illustrated identifer and
guide to their cultivation. Apple Press, London, pp 9–
13.
Klasman, R. Moreira, D., & Benedetto, A. (2002). Cultivation
of Asiatic hybrids of Lilium sp. in three different
substrates. Catedra de Floricultura, Facultad de
Agronomia (U.B.A.), 22(1), 79-83.
Magnani, G., Grassotti, A., & Nesi, B. (2003). Lapillus growing
medium for cut bulbous flowers in soilless culture.
Acta Hortic., 609, 389-393.
Maloupa, E., & Gerasopoulos, D. (1997). Quality production
of four cut gerberas in a hydroponic system of four
substrates. ISHS Symposium on Greenhouse
Management for Better Yield and Quality in Mild
Climates, Antalya 3-5 Nov.,1997.
Malta, S. (2016). Farklı yetiştirme ortamları, lokasyon ve
gölge uygulamalarının lale (Tulipa gesneriana L.)’de
bitki gelişimi ve kalite özelliklerine etkisi (Master's
thesis, Fen Bilimleri Enstitüsü).
Marasek-Ciolakowska, A. Ramanna, MS. Arens, P., & Van
Tuyl, JM. (2012). Breeding and cytogenetics in the
genus Tulipa. Floricult Ornam Biotechnol 6:90–97.
Merhaut, D., Newman, J. (2005). Effects of Substrate Type on
Plant Growth and Nitrate Leaching in Cut Flower
Production of Oriental Lily. HortScience, 40(7),
2135- 2137.
Özzambak, E. M. (2013). Süs bitkileri konusunda üniversite,
kamu, özel sektör ve üretici iş birliği projeleri; lale
soğanı üretimi örneği, V. Süs Bitkileri Kongresi Bildiri
Kitabı, 1, 34-40.
Salman, A., & Wallace, M. Y. (2020). Farklı ticari lale
çeşitlerinin bayındır ekolojik koşullarındaki
floristik özellikleri. Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Dergisi, 34(Özel Sayı), 319-326.
Sarı, Ö., & Çelikel, F. (2017). Farklı yetiştirme ortamlarının
Oriental Lilium ‘Siberia’ Çeşidinde çiçek kalitesi ve
soğan verimi üzerine Etkileri. Uluslararası Tarım ve
Yaban Hayatı Bilimleri Dergisi, 3(2), 54-60.
Sevgican, A. (1999). Örtü Altı Sebzeciliği, Topraksız Tarım-
Cilt 2. Ege Üni. Ziraat Fak. Yayınları, Yayın No. 526,
İzmir.
Seyedi, N. Mohammadi Torkashv, A., & Allahyari, M.S.
(2012). The Impact of perlite and cocopeat as the
growth media on lilium. Asian Journal of
Experimental 3(3), 502-505.
Tang, N. Shahin, A. Bijman, P. Liu, J. van Tuyl, J., & Arens, P.
(2013) Genetic diversity and structure in a
collection of tulip cultivars assessed by SNP
markers. Sci Hortic 161, 286–292.
Tolunay, D. 2007. Peyzaj uygulamalarında torf kullanımı ve
torfların genel özellikleri. bitki üretiminde
kullanılan ortam (toprak) materyalleri. İstanbul
Ağaç ve Peyzaj A. Ş. Yayını, sf: 103-120.
Tüzel, Y., & Gül, A. (1999). Seracılıkta yeni gelişmeler. Ege
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü,
Bornova-İzmir.
Van der Boon, J. (1975). Peat as a forcing medium for tulips.
In Symposium on Peat in Horticulture 50 (pp. 69-
82).
Yenikalaycı, A. Tufan, Y. Kayaalp, N., & Karadağ, Y. (2019).
Muş lalesi (Tulipa sistenisii Baker) ‘in yayılış alanları,
özellikleri ve sorunları. Muş Ovası Uluslararası
Tarım Kongresi. Muş/Türkiye.