Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V

Full text

261
ISSN: 1897-7146; eISSN: 2719-4264;
https://doi.org/10.31743/sp.13363
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl
STUDIA PRAWNICZE KUL
2 (94) 2023
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti –
Rozdział V
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Chapter V
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Глава V
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Розділ V
JOANNA KULAWIAK-CYRANKOWSKA
Dr, Uniwersytet Łódzki
e-mail: jkulawiak@wpia.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0001-9498-4845
BARTŁOMIEJ DZIEDZIC
Uniwersytet Łódzki
e-mail: bartlomiej.dziedzic@edu.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0002-7133-9429
MARIA LINDNER
Uniwersytet Łódzki
e-mail: maria.lindner@edu.uni.lodz.pl
,
https://orcid.org/0000-0003-1757-8469
GRZEGORZ MELKA
Uniwersytet Łódzki
e-mail: grzegorz.melka@edu.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0002-0177-2163
Wprowadzenie
Publikacja stanowi tłumaczenie na język polski piątego rozdziału
1
antycznego
źródła znanego jako Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, będącego zbiorem
opinii prawnych udzielonych przez anonimowego znawcę prawa. Przypuszcza się,
Publikacja powstała wwyniku realizacji projektu nansowanego wramach Studenckich Grantów Badaw-
czych nansowanych przez Uniwersytet Łódzki.
1 Tłumaczenia wcześniejszych rozdziałów: J. Kulawiak-Cyrankowska, B. Dziedzic, M. Lindner, G.Mel-
ka, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział I, Studia Prawnicze KUL 2021, nr 1, s. 345–
356; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział II, Studia Prawnicze KUL 2022,
nr1, s. 339–349; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział III, Studia Prawnicze
KUL 2022, nr 3, s. 271–281; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział IV, Studia
Prawnicze KUL 2023, nr 1, s. 227–238.

262
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
że tekst powstał między 438 a 529 r.
2
W niniejszym rozdziale
3
vetus iurisconsultus
szczególną uwagę poświęca zagadnieniu nadmiernego żądania (pluris petitio).
1. Tekst łaciński
Consultatio vetereis cuiusdam iurisconculti
V
1. In Dei nomine quid tractari debeat, quotiens adversarius aliqua sibi direpta,
sublata, proposita intendit actione reposcere.
2. Primore in loco debet personam suam, quae sit ad repetendum idonea,
evidenter ostendere: et dum claruerit eum ad repetendum personam habere le-
gitimam, in genere actionis quid aut quantum, aut quas species, in modum et
mensuram vel summam et quantitatem debet specialiter designare et indubitan-
ter exprimere.
3. Quae universa secundum leges subter adnexas hi qui iudicaturi sunt petito-
rem implere compellunt: qui si aut neglegere, aut satisfacere legibus fortasse nequi-
verit, causam perdat secundum leges subter adnexas.
2 Badacze nie opierają się na tekście antycznym, lecz na jego szesnastowiecznej publikacji, którą
w1577r. opracował J. Cujas. Ohistorii źródła piszą A.A.F. Rudorff, Über die Entstehung der Con-
sultatio, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1846,
t. 13, s. 50–66; E. Volterra, Il manoscritto della Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti e il
suo scopritore Antonio Loisel, w: Scritti giuridici, t. 4. Le fonti, red. C. Masi Doria, Napoli 1993,
s.273–308; C.A.Cannata, La cosiddetta Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, w: Il diritto fra
scoperta e creazione. Giudici e giuristi nella storia della giustizia civile. Atti del Convegno interna-
zionale della Società italiana di storia del diritto, Napoli, 18–20 ottobre 2001, red. M.G. di Renzo
Villata, Napoli 2003, s. 201–274; P. Chmiel, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Rozdział
IX zagadkowego tekstu ijego przeznaczenie, Zeszyty Prawnicze 2009, t. 9, nr 1, s. 147–170; G.Za-
non, Indicazioni di metodo giuridico dalla Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Napoli 2009,
s. 1–104.
3 Przyjęta systematyka została zaproponowana przez A. Schultinga. Następnie P.E. Huschke zmody-
kował ją, oznaczając kolejne fragmenty cyframi arabskimi. Za podstawę przekładu posłużyło wyda-
nie krytyczne opracowane przez drugiego zuczonych. Odniesienia do alternatywnych lekcji tekstu
zaznaczono wprzypisach. Zob. Iurisprudentia Vetus Antejustinianea, red. A. Schulting, Lugduni Bata-
vorum 1717 oraz Iurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt. In usum maxime academicum, red.
P.E. Huschke, Lipsiae 1867.

263
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
4. Quibus modis causa petitor cadat, leges lib. IPaul. sentent. tit. De eo qui causa
cadit
4
ita: causa cadimus aut loco aut summa aut tempore aut qualitate. loco alibi:
summa in repetendo: tempore ante petendo: qualitate eiusdem rei speciem melio-
rem postulantes.
5. Item lib. IPauli sentent. sub titulo si hereditas vel quid aliud petatur: hereditas
pro ea parte peti debet, pro qua ad nos pertinet: alioquin plus petendi periculum
incurrimus et causam perdimus
5
.
6. Ex corpore Hermogeniani tit. De calumniatoribus et plus petendo: Impp. Dio-
cletianus et Maximianus AA. Aurelio Dextro. (inter cetera et ad locum:) Si tutor
vel curator plus petierit, causa cadit. Quod cum factum esse dicas, frustra anobis
remedium quaeris, quia te ratio iuris impugnat. P. IIII id. Decemb. Nicomedia(e)
Constantio et <Maximiano> [Maximo] conss. a. 294
6
.
7. Item eodem corpore et tit.: Iidem AA. et CC. Claudio Menandro. Quo-
tiescumque ordinatis actionibus aliquid petitur, ideo petitor cogitur specialiter
genus litis edere, ne plus debito aut eo quod competit postuletur. Sive itaque dei-
commissum sive fundus sive pars fundi sive domus sive pars domus sive debitum
aut quodcumque petatur, specialiter designari debet petitionis summa vel quan-
titas, cum genus litis editur. Si quis igitur plus eo quod ei competit vel debetur
petierit, rem et causam de qua agitur perdit. Plus enim petitur, sicut responsis
prudentium continetur, summa loco tempore causa qualitate aestimatione. Unde
instructus istius lege rescripti excipe adversarium apud iudicem competentem.
Quem si iudex plus petiisse perspexerit, extinctis adversarii tui petitionibus pro
partibus tuis sententiam dicet. P. Mediolano XII k. Apriles Tusco et <Anulino>
[Aquilino] conss. a. 295
7
.
(Hic require, qualiter actionis editio pulsato at.)
4 Tytuł ten przyjmuje odmienne formy wróżnych przekazach. P.E. Huschke wopracowanym przez sie-
bie wydaniu Sentencji Paulusa zaproponował wersję de eo quis causa cadit plus petendo („otym, który
przegrywa sprawę, żądając nadmiernie”), zob. tamże, s. 366.
5 Por. P.S. 1.13b.5 Hereditas pro ea parte peti debet, pro qua ad nos pertinet: alioquin plus petendi pericu-
lum incurrimus et causam perdimus.
6 W294 r. n.e. urząd sprawowali Konstancjusz IChlorus iGaleriusz Waleriusz Maksymianus August.
Wprzekładzie uwzględniono korektę tekstu. Tak też wEl dictamen de un antiguo jurisconsulto (Con-
sultatio veteris cuiusdam iurisconsulti). En defensa de la mujer casada, prólogo, introducción, traduc-
ción y notas de Juan Manuel Blanch Nougués, Madrid 1999, s. 77.
7 Nummiusz Tuskus iGajusz Anniusz Anulinus sprawowali urząd wroku 295. Wprzekładzie uwzględ-
niono korektę tekstu. Tak też tamże, s. 79.

264
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
2. Przekład polski
Opinia pewnego dawnego znawcy prawnego
Rozdział V
1. WImię Boże, cóż należałoby rozważyć, ilekroć przeciwnik twierdzi we wnie-
sionej przez siebie skardze, że jakieś rzeczy zostały mu skradzione bądź zabrane?
2. Najpierw musi wyraźnie udowodnić, że przysługuje mu prawo do wniesienia
skargi. Agdy już objaśni, że posiada legitymację procesową, powinien, stosownie
do rodzaju skargi, jasno wskazać idokładnie określić według miary i wagi bądź
wartości iilości, co lub ile, lub jakiego gatunku zostało mu zabrane.
3. Osoby powołane do orzekania wzywają powoda do spełnienia wszystkich wy-
mienionych przesłanek zgodnie zprzytoczonymi poniżej konstytucjami. Ów, jeśli
tego zaniecha bądź na przykład nie będzie zdolny uczynić zadość wymogom prawa,
przegra sprawę zgodnie zniżej przytoczonymi konstytucjami.
4. Wpierwszej księdze Sentencji Paulusa wtytule „Otym, który przegrywa spra-
wę” wten sposób przeczytasz o możliwych przyczynach przegrania sprawy przez
powoda: Przegrywamy sprawę ze względu na miejsce bądź wartość żądania, bądź
czas, bądź jakość. Ze względu na miejsce, gdy świadczenie powinno zostać spełnione
gdzieś indziej. Ze względu na wartość żądania, gdy żąda się zbyt wiele. Ze względu
na czas, gdy żąda się przed nadejściem terminu spełnienia świadczenia. Zewzględu na
jakość, gdy żądamy wydania takiej samej rzeczy, ale lepszego gatunku.
5. Podobnie wksiędze pierwszej Sentencji Paulusa wtytule „Jeśli żąda się spad-
ku bądź czegoś innego”. Spadku należy żądać wtakiej części, która nam się należy.
Wprzeciwnym razie grozi nam ryzyko nadmiernego żądania iprzegrywamy sprawę.
6. Zkompilacji Hermogeniana ztytułu „Oniesprawiedliwie skarżących inad-
miernym żądaniu”. Cesarze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Aureliusza
Dekstrusa (między innymi wodniesieniu do tego zagadnienia). Jeśli opiekun lub
kurator wystąpi znadmiernym żądaniem, sprawa upada. Jeśli twierdzisz, że to mia-
ło miejsce, daremnie szukasz unas pomocy, ponieważ zasady prawa są przeciwko
tobie. Wydano dnia 12 grudnia wNikomedii za konsulatu Konstancjusza iMaksy-
musa roku 294.
7. Podobnie wtym samym zbiorze itytule. Ci sami Augustowie iCesarze do
Klaudiusza Menandra. Ilekroć żąda się czegoś wsporze na podstawie ustalonych
prawem skarg, to wymaga się od powoda dokładnego oznaczenia rodzaju sporu,
aby nie żądano więcej niż wynosi dług bądź więcej niż się należy. Wobec tego, gdy
domagamy się czy to przedmiotu zapisu, czy to gruntu, czy to części gruntu, czy to

265
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
budynku, czy to długu, czy czegokolwiek innego, przy wskazywaniu rodzaju skargi
wartość lub ilość muszą być dokładnie oznaczone. Jeśli więc ktoś będzie żądał wię-
cej niż mu się należy bądź niż jest dłużne, utraci przedmiot sporu iprzegra sprawę.
Żąda się bowiem nadmiernie, jak to zostało opisane wpismach uczonych prawni-
ków, ze względu na wartość, miejsce, czas, podstawę prawną, jakość ioszacowa-
nie wartości. Stąd też, pouczony prawem spisanym wtym reskrypcie, przedstaw
przeciwnikowi zarzut przed właściwym sędzią. Jeśli sędzia dostrzeże, że wystąpił
on znadmiernym żądaniem, niech orzecze na twoją korzyść, odrzuciwszy żądania
twojego przeciwnika. Wydano dnia 21 marca wMediolanie za konsulatu Tuskusa
iAnulina wroku 295.
(Tutaj zbadaj, wjaki sposób powód składa wobec pozwanego oświadczenie do-
tyczące rodzaju składanej skargi oraz przedmiotu sporu).
3. Komentarz
Piąty rozdział Consultationis cuiusdam veteris iurisconsulti, podobnie jak czwarty
8
i szósty
9
, rozpoczyna się inwokacją do Boga (Cons. V.1 In Dei nomine)
10
. Możliwe
więc, jak sugeruje C.A. Cannata, że adresatem rozdziałów IV–VI był biskup peł-
niący funkcję sędziego
11
w ramach polubownego sądownictwa sprawowanego za
pozwoleniem cesarza (episcopalis audientia
12
). Odbiorca nie musiał być przy tym
8 Cons. IV.1 In nomine Dei quid tractari aut observari debeat […] („WImię Boże, cóż należałoby rozwa-
żyć, czemu się przypatrzyć […]”).
9 Cons. VI.1 Iuvante Deo quid tractari debeat […] („ZBożą pomocą, cóż należałoby rozważyć […]”).
10 Ta koherencja, jak również łatwiejszy sposób formułowania myśli skłoniły badaczy do uznania, iż roz-
działy IV–VI stanowią spójną całość, odrębną wstosunku do pozostałej części dzieła. Tak M.C.Con-
rat, H.U. Kantorowicz, III. Über die Consultatio. Kritisches Referat über eine unvollendet hinterlassene
Arbeit, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1913, t.34,
nr 1, s. 48–49 oraz C.A. Cannata, La cosiddetta…, s. 240–245. Zob. też P. Chmiel, Consultatio…,
s.154–158.
11 C.A. Cannata, La cosiddetta…, s. 244–245. Za tą teorią zdaje się opowiadać także P. Chmiel, Consul-
tatio…, s. 158. Inną hipotezę przedstawił H.U. Kantorowicz, uznając, że rozdziały IV–VI są zbliżone
do wywodu na temat podstawowych reguł prawnych skierowanego do ucznia, III. Über die Consulta-
tio…, s. 49.
12 Wśród obszernej literatury na ten temat zob. np. G. Crifò, Aproposito di Episcopalis audientia, w:
Institutions, société et vie politique dans l’Empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table ron-
de autour de l’œuvre d’André Chastagnol (Paris, 20–21 janvier 1989), red. M. Christol, S. Demougin,
Y. Duval, C.Lepelley, L. Pietri, Rome 1992, s. 397–410; I. Cremades Ugarte, Derecho romano, co-
munidad cristiana y episcopalis audientia, Seminarios Complutenses de Derecho Romano 1996, t. 8,
s.99–138; P. Maymó Capdevila, La [episcopalis audientia] durante la dinastía teodosiana. Ensayo sobre

266
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
znawcą prawa, na co wskazuje przystępny sposób objaśniania przedstawionej ma-
terii. Rozważania przypominają bowiem prosty wykład akademicki.
Anonimowy znawca prawa objaśnia po kolei, w jaki sposób należy postąpić
w sytuacji, gdy przeciwnik w sporze wytoczył powództwo o zwrot rzeczy, które
zostały mu zabrane (Cons. V.1)
13
. Vetus iurisconsultus tłumaczy – ijest to porada
uniwersalna – że badanie sprawy powinno się rozpocząć od sprawdzenia, czy ten,
kto występuje zżądaniem, ma legitymację procesową (Cons. V.2). Jeżeli okaże się,
że stronie przysługuje prawo do wystąpienia ze skargą, powinna ona wzapowiedzi
powództwa (editio actionis) oznaczyć rodzaj skargi, jak również dokładnie określić
przedmiot żądania. Należy to uczynić wodniesieniu do wymienionych przez jury-
stę kryteriów: miary (modus), wagi (mensura), wartości (summa) iilości (quanti-
tas). Obowiązek dopilnowania, by żądanie czyniło zadość wszystkim wymogom,
ciążył zarówno na występującym ze skargą, jak ina osobach powołanych do orze-
kania (Cons. V.3 hi qui iudicaturi sunt)
14
. Trzeba podkreślić, że niespełnienie tych
wymagań, nawet jeśli było niezależne od powoda, skutkowało przegraniem sprawy
(Cons. V.3 qui si aut neglegere, aut satisfacere legibus fortasse nequiverit, causam per-
dat). Nieuczynienie zadość wymogom formalnym koniecznym dla zainicjowania
procesu prowadziło więc do upadku sprawy już wjej początkowym stadium.
Wdalszej części znawca prawa przechodzi do problematyki nadmiernego żą-
dania (pluris petitio), omawiając ją na podstawie fragmentów Sentencji Paulusa
oraz dwóch konstytucji zaczerpniętych zkompilacji Hermogeniana – prywatnego
el poder jurídico del obispo en la sociedad tardorromana, w: Actas. Congreso Internacional La Hispania
de Teodosio, red. R. Teja, C. Pérez González, Salamanca 1997, s. 165–170; O. Huck, Apropos de C
1,27,1 et CSirm 1. Sur deux textes controversés relatifs à l’episcopalis audientia constantinienne, Zeit-
schri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte: Romanistische Abteilung 2003, t. 120, s. 78–105;
A.J.B. Sirks, e episcopalis audientia in Late Antiquity, Droit et cultures. Revue internationale inter-
disciplinaire 2013, nr 65, s. 79–88; S. Puliatti, L’episcopalis audientia tra IV e V secolo, Koinonia 2016,
t. 40, s. 299–330; F. Cuena Boy, La episcopalis audientia de Costantino a Juliano el Apóstata, Studia
et documenta historiae et iuris 2016, t. 82, s. 117–175; tenże, Juliano el Apóstata y la episcopalis au-
dientia, Vergentis 2017, t. 4, s. 57–76; M. Wojtczak, Audientia episcopalis wpraktyce prawnej późnej
starożytności – wposzukiwaniu źródeł regulacji sądów biskupich za panowania Justyniana, USchyłku
Starożytności. Studia Źródłoznawcze 2016, t. 15, s. 121–147; taż, Audientia sacerdotalis? – Remarks on
the Legal Nature of Dispute Resolution by Ecclesiastics in Late Antiquity, Zeitschri für Antikes Chri-
stentum / Journal of Ancient Christianity 2021, t. 25, nr 1, s. 108–149.
13 Na określenie stanu utraty rzeczy autor używa synonimicznych czasowników deripere oraz tollere; oba
wskazują na bezprawność dokonanego czynu. Jako że nie zostało podane kryterium rozróżnienia, na-
leży uznać, iż nawet mimo braku współrzędnego spójnika fraza direpta sublata stanowi hendiadys–
gurę stylistyczną mającą na celu przedstawienie jednego pojęcia za pomocą dwóch wyrazów.
14 Por. G. Zanon, Indicazioni…, s. 144.

267
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
zbioru reskryptów cesarskich datowanego na 295 r.
15
Zwraca uwagę, że wszystkie te
źródła zostały przez autora określone mianem leges (Cons. V.3)
16
.
Pierwszy zprzytoczonych fragmentów Sentencji Paulusa (Cons. V.4 = P.S. 1.10.1)
zawiera wyliczenie sposobów, na które można dopuścić się nadmiernego żądania.
Są to: miejsce (locus), wartość (summa), czas (tempus) oraz jakość (qualitas). Jeśli
zatem ktoś domagał się spełnienia świadczenia winnym miejscu (locus) niż usta-
lone
17
bądź wystąpił zżądaniem przedwcześnie (tempus)
18
, bądź też zażądał rzeczy
owiększej wartości (summa) lub lepszej jakości (qualitas), przegrywał sprawę.
Wyliczenie sposobów, na które można było dopuścić się nadmiernego żądania,
powraca także w reskrypcie Dioklecjana i Maksymiana, skierowanym do Klau-
diusza Menandra
19
(Cons. V.7), gdzie podkreśla się wagę dokładnego oznaczenia
przedmiotu sporu. Wyliczenie pokrywa się jedynie częściowo ztym prezentowa-
nym we fragmencie Sentencji Paulusa. Wkonstytucji jest bowiem mowa owarto-
ści (summa), miejscu (locus), czasie (tempus), podstawie prawnej (causa), jakości
(qualitas) oraz oszacowaniu (aestimatio), które to kryteria, wedle cesarzy, miały
zostać opracowane przez jurysprudencję (sicut responsis prudentium continetur).
Stąd też warto przywołać tutaj fragment Instytucji Gajusza, który wtym kontekście
podał jeszcze inne kategorie:
G. 4,53
Plus autem quattuor modis petitur: re, tempore, loco, causa […]
15 Na ten temat zob. np. D. Liebs, Hermogenians Iuris Epitomae. Zum Stand der römischen Jurisprudenz
im Zeitalter Diokletians, Göttingen 1964; A. Cenderelli, Ricerche sul Codex Hermogenianus, Milano
1965; A. Chastagnol, Un nouveau préfet du prétoire de Dioclétien: Aurelius Hermogenianus, Zeitschri
für Papyrologie und Epigraphik 1989, t. 78, s. 165–168; S. Connolly, Lives Behind the Laws. e World
of the Codex Hermogenianus, Bloomington and Indianapolis 2010; S. Corcoran, e Publication of
Law in the Era of the Tetrarchs: Diocletian, Galerius, Gregorius, Hermogenian, w: Diokletian und die Te-
trarchie: Aspekte einer Zeitenwende, red. A. Demandt, A. Goltz, H. Schlange-Schöningen, Berlin–New
York 2004, s. 56–73; tenże, e Gregorianus and Hermogenianus Assembled and Shattered, Mélanges
de l’École française de Rome – Antiquité 2013, t. 125, nr 2, s. 285–304.
16 Tak samo wCons. III.4, 5, 10. Por. J. Kulawiak-Cyrankowska, B. Dziedzic, M. Lindner, G. Melka, Con-
sultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział III, s. 279. Zob. też G. Zanon, Indicazioni…, s. 133.
17 Por. G. 4.53c.
18 Por. G. 4.53b.
19 Wątpliwości odnośnie do autentyczności reskryptu wyraził S. Solazzi, La specie della “plus petitio” in
Cons. V. 7 e la critica delle costituzioni dioclezianee, Studia et documenta historiae et iuris 1939, t. 5,
s.231–233. Oautentyczności tekstu przekonują: G. Provera, La pluris…, s. 21; A. Cenderelli, La ‘pluris
petitio’ nel processo romano postclassico, e le alterazioni di Cons. 5.7, Studia et documenta historiae et
iuris 1967, t. 33, s. 50–64.

268
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
Żąda się zaś za dużo wczworaki sposób: co do rzeczy, co do czasu, co do miej-
sca, co do podstawy […]
20
Zmiany względem prawa klasycznego można podsumować wsposób następu-
jący. Po pierwsze, Gajańska res, czyli nadmierne żądanie co do rzeczy, zachodzące
wówczas, gdy ktoś żądał więcej niż mu się należało
21
, zostało zastąpione kategorią
summa. Wyszczególniono także kategorię jakości (qualitas)
22
wten sposób, że po-
wód mógł żądać rzeczy jakiejkolwiek jakości, zwyjątkiem jakości lepszej
23
. Wresz-
cie wyliczenie uzupełniono o kategorię oszacowania wartości przedmiotu sporu
(aestimatio)
24
.
Warty odnotowania jest fakt, że wtreści rozdziału próżno szukać wzmianki na
temat intentionis certae i incertae. Wprawie klasycznym nadmierne żądanie do-
tyczyło tych skarg, których intentio i condemnatio opiewały na certum, a zatem
były ściśle określone iwyrażalne wkonkretnej wartości majątkowej. Wprzypadku
nadmiernego żądania sędzia nie miał możliwości redukcji żądania do prawidłowej
kwoty bądź ilości, lecz był zmuszony oddalić skargę wcałości. Gdy zaś żądanie nie
było skonkretyzowane, określenie rozmiarów roszczenia pozostawiano sędziemu,
co wyłączało możliwość nadmiernego żądania powoda.
20 Tłum. Gaius, Instytucje, przeł. iwstępem opatrzył C. Kunderewicz, oprac. J. Rezler, Warszawa 1982, s. 397.
21 Por. G. 4.53 […] re, velut si quis pro X milibus, quae ei debentur, XX milia petierit, aut si is, cuius ex par-
te res esset, totam eam aut maiore ex parte suam esse intenderit […] („[…] co do rzeczy, na przykład,
jeśliby ktoś zamiast dziesięciu tysięcy, które mu się należą, domagał się dwudziestu tysięcy, albo jeśliby
ten, czyją [własnością] byłaby rzecz wczęści, twierdził [wformule], że jest ona jego [własnością] cała
albo wczęści większej […]” – tłum. tamże, s. 397).
22 Gajusz odnosi się do tej kategorii, ale wkontekście uczynienia przedmiotem świadczenia rzeczy ozna-
czonej co do gatunku iwystąpienia z żądaniem rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Por. G. 4.53
[…] similiter si quis genus stipulatus sit, deinde speciem petat, velut si quis purpuram stipulatus sit
generaliter, deinde Tyriam specialiter petat; quin etiam licet vilissimam petat, idem iuris est propter eam
rationem, quam proxime diximus („[…] podobnie, jeśliby ktoś odebrał formalne przyrzeczenie co do
rodzaju, [a] następnie żądał ściśle oznaczonej rzeczy, np. jeśliby ktoś odebrał przyrzeczenie formalne
co do purpury wogólności, [a] następnie żądał wszczególności tyryjskiej. Choćby oto żądał najtań-
szej, stan prawny jest taki sam ztego powodu, jaki dopiero co wymieniliśmy” – tłum. tamże, s. 399).
23 Jak twierdzi G. Zanon, aspekt ten wydaje się skorelowany ze stopniowym utrwalaniem się zasady, że
dłużnik jest zobowiązany świadczyć rzecz co najmniej średniego gatunku. Por. G. Zanon, Indicazio-
ni…, s. 145. Zob. też G. Provera, La pluris petitio nel processo romano, Torino 1958, s. 34.
24 W. Wiegand (Plus petitio, Berlin 1974, s. 2, przyp. 8) uznał dwie ostatnie kategorie za innowacje po-
klasyczne. G. Provera (La pluris…, s. 76) stwierdził, że chociaż aestimatio mogła mieć na celu rozsze-
rzenie zakresu zastosowania instytucji pluris petitio, wistocie nie zmieniła zakresu tradycyjnej klasy-
kacji. Według badacza problem mógł dotyczyć wierzyciela, który wystąpił zżądaniem pieniężnego
ekwiwalentu względem należnego mu świadczenia. Taka interpretacja wskazuje na podobieństwo
kategorii aestimatio oraz summa. Zkolei A. Cenderelli (La “pluris petitio”…, s. 60–61) przypuszcza, iż
aestimatio była raczej pokrewna kategorii res.

269
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
Wrozdziale nie brakuje praktycznych ilustracji prowadzonych. Zgodnie z treścią
drugiego zcytowanych ustępów Sentencji Paulusa (Cons. V.5 = P.S. 1.13b.5), dziedzic,
który wystąpił ze skargą owydanie spadku, zobowiązany był do wskazania dokładnej
wysokości swojego roszczenia. Wystąpienie znadmiernym żądaniem skutkowało na-
tomiast przegraniem sprawy. Zkolei treść reskryptu zachowanego wCons. V.7 wska-
zuje, że katalog sytuacji, wktórych można było mieć do czynienia znadmiernym
żądaniem, był wistocie nieograniczony. Bez względu więc na to, czydomagano się
przedmiotu zapisu, czy gruntu, czy części gruntu, czy budynku,czy długu, czy czego-
kolwiek innego, należało dokładnie oznaczyć przedmiot sporu.
Przytoczony wCons. V.6 fragment
25
konstytucji cesarskiej podkreśla natomiast
wagę instytucji, o której mowa. Cesarze Dioklecjan i Maksymian w reskrypcie
skierowanym do Aureliusza Dekstrusa objaśnili, że bezwzględnie uznawali auto-
rytet zasady (ratio iuris) rządzącej skutkami wystąpienia znadmiernym żądaniem.
Wkonsekwencji, wkażdym przypadku wnoszenie próśb do cesarza celem obej-
ścia jej niekorzystnych następstw było bezcelowe (frustra anobis remedium quae-
ris). Osprawie z Cons. V.6 nie wiadomo zbyt wiele poza tym, że dotyczyła ona
nadmiernego żądania opiekuna lub kuratora, awspomniany Aureliusz Dekstrus
zwracał się zprośbą oudzielenie mu cesarskiego remedium. Badacze przypuszczają
więc, że odpowiedź Dioklecjana iMaksymiana skierowana była do małoletniego,
próbującego wnieść odwołanie od niekorzystnego wyroku, wktórym uczestniczył
działający zamiast niego opiekun lub kurator
26
. Wtych okolicznościach trudno nie
podzielić opinii G. Zanon otym, że pluris petitio zinstrumentu formalnego stop-
niowo stawała się zbliżona do kary
27
.
Warto także zwrócić uwagę na miły detal, zamykający analizowany rozdział: Hic
require, qualiter actionis editio pulsato at. Scholium niniejsze poczynione zostało
na marginesie wydania z1586 r. Ponieważ nie dysponujemy tekstem oryginalnym,
trudno określić jego pochodzenie. Wzmianka ta może więc mieć późniejszą pro-
weniencję, ale nie można także wykluczyć, że to sam vetus iurisconsultus lub któryś
zjego uczniów dokonał tej adnotacji, sugerując zgłębienie problematyki zapowiedzi
25 Ze względu na zwrot inter cetera et ad locum (między innymi iwodniesieniu do tego zagadnienia) nie
ma wątpliwości, iż jest to jedynie wyimek zreskryptu.
26 Tak G. Provera, La pluris…, s. 49; K.-H. Schindler, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Labeo
1962, nr 8, s. 43; A. Cenderelli, Il ‘remedium’ menzionato in ‘Cons.’ 5, 6 e gli eetti della ‘pluris petitio’
in danno di minori, w: Studi in onore di Giuseppe Grosso, t. 2, Torino 1968, s. 388–390. Inaczej R.Ore-
stano (‘Plus petitio’ e ‘in integrum restitutio’, w: Studi in onore di. Biondo Biondi, t. 2, Milano 1963,
s. 227–242), który przedstawił hipotezę, że wsprawie mogło chodzić oudzielenie środka ochrony
pozaprocesowej wpostaci przywrócenia do stanu poprzedniego (restitutio in integrum).
27 Por. G. Zanon, Indicazioni…, s. 145–146.

270
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
powództwa wpostaci złożenia oświadczenia co do rodzaju składanej skargi oraz
przedmiotu sporu (editio actionis)
28
.
Bibliograa
Cannata C.A., La cosiddetta Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, w: Il diritto fra sco-
perta e creazione. Giudici e giuristi nella storia della giustizia civile. Atti del Convegno
internazionale della Società Italiana di storia del diritto, Napoli, 18–20 ottobre 2001, red.
M.G. di Renzo Villata, Napoli 2003.
Cenderelli A., Il ‘remedium’ menzionato in Cons. 5, 6 e gli eetti della ‘pluris petitio’ in danno
di minori, w: Studi in onore di Giuseppe Grosso, t. 2, Torino 1968.
Cenderelli A., La ‘pluris petito’ nel processo romano postclassico, e le alterazioni di Cons. 5.7,
Studia et documenta historiae et iuris 1967, t. 33.
Cenderelli A., Ricerche sul Codex Hermogenianus, Milano 1965.
Chastagnol A., Un nouveau préfet du prétoire de Dioclétien: Aurelius Hermogenianus, Zeit-
schri für Papyrologie und Epigraphik 1989, t. 78.
Chmiel P., Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Rozdział IX zagadkowego tekstu ijego
przeznaczenie, Zeszyty Prawnicze 2009, t. 9, nr 1.
Connolly S., Lives Behind the Laws. e World of the Codex Hermogenianus, Bloomington
and Indianapolis 2010.
Conrat M.C., Kantorowicz H.U., III. Über die Consultatio. Kritisches Referat über eine unvol-
lendet hinterlassene Arbeit, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Roma-
nistische Abteilung1913, t. 34, nr 1.
Corcoran S., e Gregorianus and Hermogenianus assembled and shattered, Mélanges de
l’École française de Rome – Antiquité 2013, t. 125, nr 2.
Corcoran S., e Publication of Law in the Era of the Tetrarchs: Diocletian, Galerius, Gre-
gorius, Hermogenian, w: Diokletian und die Tetrarchie: Aspekte einer Zeitenwende, red.
A.Demandt, A. Goltz, H. Schlange-Schöningen, Berlin–New York 2004.
Cremades Ugarte I., Derecho romano, comunidad cristiana y episcopalis audientia, Semina-
rios Complutenses de Derecho Romano 1996, t. 8.
Crifò G., A proposito di Episcopalis audientia, w: Institutions, société et vie politique dans
l’Empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table ronde autour de l’œuvre d’André
Chastagnol (Paris, 20 –21 janvier 1989), red. M. Christol, S. Demougin, Y. Duval, C. Le-
pelley, L. Pietri, Rome 1992.
Cuena Boy F., Juliano el Apóstata y la episcopalis audientia, Vergentis 2017, t. 4.
Cuena Boy F., La episcopalis audientia de Costantino aJuliano el Apóstata, Studia et docu-
menta historiae et iuris 2016, t. 82.
28 Por. tamże, s. 153–154, przyp. 101.

271
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
El dictamen de un antiguo jurisconsulto (Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti). En defen-
sa de la mujer casada, prólogo, introducción, traducción y notas de Juan Manuel Blanch
Nougués, Madrid 1999.
Gaius, Instytucje, przeł. iwstępem opatrzył C. Kunderewicz, oprac. J. Rezler, Warszawa 1982.
Huck O., Apropos de C 1,27,1 et CSirm 1. Sur deux textes controversés relatifs à l’episcopalis
audientia constantinienne, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte: Roma-
nistische Abteilung 2003, t. 120.
Iurisprudentia Vetus Antejustinianea, red. A. Schulting, Lugduni Batavorum 1717.
Iurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt. In usum maxime academicum, red. P.E. Hu-
schke, Lipsiae 1867.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział I, Studia Prawnicze KUL 2021, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział II, Studia Prawnicze KUL 2022, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział III, Studia Prawnicze KUL 2022, nr 3.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział IV, Studia Prawnicze KUL 2023, nr 1.
Liebs D., Hermogenians Iuris Epitomae. Zum Stand der römischen Jurisprudenz im Zeitalter
Diokletians, Göttingen 1964.
Maymó Capdevila P., La [episcopalis audientia] durante la dinastía teodosiana. Ensayo sobre
el poder jurídico del obispo en la sociedad tardorromana, w: Actas. Congreso Internacional
La Hispania de Teodosio, red. R. Teja, C. Pérez González, Salamanca 1997.
Orestano R., ‘Plus petitio’ e ‘in integrum restitutio’, w: Studi in onore di Biondo Biondi, t. 2,
Milano 1963.
Provera G., La pluris petitio nel processo romano, Torino 1958.
Puliatti S., L’episcopalis audientia tra IV e V secolo, Koinonia 2016, t. 40.
Rudor A.A.F., Über die Entstehung der Consultatio, Zeitschri der Savigny-Stiung für
Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1846, t. 13.
Schindler K.-H., Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Labeo 1962, nr 8.
Sirks A.J.B., e episcopalis audientia in Late Antiquity, Droit et cultures. Revue internatio-
nale interdisciplinaire 2013, nr 65.
Solazzi S., La specie della “plus petitio” in Cons. V. 7 e la critica delle costituzioni dioclezianee,
Studia et documenta historiae et iuris 1939, t. 5.
Volterra E., Il manoscritto della Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti e il suo scopritore
Antonio Loisel, w: Scritti giuridici, t. 4. Le fonti, red. C. Masi Doria, Napoli 1993.
Wiegand W., Plus petitio, Berlin 1974.
Wojtczak M., Audientia episcopalis wpraktyce prawnej późnej starożytności – wposzukiwa-
niu źródeł regulacji sądów biskupich za panowania Justyniana, USchyłku Starożytności.
Studia Źródłoznawcze 2016, t. 15.
Wojtczak M., Audientia sacerdotalis? – Remarks on the Legal Nature of Dispute Resolution by
Ecclesiastics in Late Antiquity, Zeitschri Für Antikes Christentum / Journal of Ancient
Christianity 2021, t. 25, nr 1.
Zanon G., Indicazioni di metodo giuridico dalla Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti,
Napoli 2009.