KOLONIZACJA WOŁOSKA NA OBSZARACH WOŁYNIA W XV I XVI WIEKU

Abstract

Wallachian Colonization in the Areas of Volhynia in the 15th and 16th Centuries The paper discusses a negligibly explored problem in literature on the subject, i.e. the spread of the Wallachian law or its elements to the territory of Volhynia and neighboring regions. Wallachians appeared early in those areas, single rep�resentatives of this ethnos being found in the historical records of the first half of the 15th c. The earliest information refers to boyars who received land grants in return for the duty of military service. Military duties were also performed by ser�vants (servitori) living in particular settlements and whose financial standing did not essentially differ from the condition characteristic of peasants. Wallachians may have already settled in towns at that time. The paper also seeks to recon�struct the network of rural settlements in which the elements of ius Valachicum appeared. They were concentrated in the upland parts of Volhynia, bordering directly on the territory of Crown Ruthenia, where Wallachian colonization was more intense. The study also points out the natural difficulties in the spread of this legal practice in the lowland areas counted as belonging to Polesie Region. As can be guessed, the borderline of the maximum range of the application of the Wal�lachian law in the Ruthenian territories ran through Volhynia.

Full text

GRZEGORZ JAWOR
Lublin
Kolonizacja wołoska na obszarach Wołynia
w XV i XVI wieku
..........................................................................................................
W artykule omówiono bardzo słabo rozpoznany w literaturze przedmio-
tu problem przenikania prawa wołoskiego lub jego elementów na obszar
Wołynia i sąsiednich rejonów. Wołosi pojawili się na tych obszarach wcześ-
nie, a pojedynczy reprezentanci tego etnosu występują w źródłach z pierw-
szej połowy XV w. Najstarsze informacje dotyczą bojarów otrzymujących na-
dania w zamian za obowiązek służby wojskowej. Powinności militarne wyko-
nywali również służkowie (servitori) zamieszkujący w poszczególnych osadach
i których sytuacja materialna nie odbiegała od charakterystycznej dla chłopów.
Możliwe, że już wówczas także w miastach pojawili się Wołosi. W artykule
dokonano także próby odtworzenia sieci osad wiejskich, w których pojawiły się
elementy ius
Valachicum. Koncentrowały się one w wyżynnych częściach Woły-
nia, graniczących bezpośrednio z ziemiami Rusi Koronnej, gdzie osadnictwo
wołoskie było bardziej intensywne. Wskazano ponadto przyrodnicze trudności
w upowszechnieniu tego obyczaju prawnego na obszarach nizinnych zalicza-
nych do Polesia. Jak można się domyślać, przez Wołyń biegła linia maksy-
malnego zasięgu stosowania prawa wołoskiego na ziemiach ruskich.
Słowa kluczowe: ius Valachicum, Wołosi, Wołyń, Polesie, Podlasie, osadnictwo
wołoskie
..........................................................................................................
Zawarte w artykule rozważania skupiać się będą wokół szerzenia prawa wołoskiego
na obszarze Wołynia, który status odrębnego województwa uzyskał w latach 1565–
–1566 na mocy decyzji sejmu wileńskiego. W 1569 r. terytorium to odłączono od Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego. Od tego czasu aż do 1795 r. Wołyń wchodził w skład Koro-
ny. Znacznie wcześniej, bo już w końcu XV w., ziemia wołyńska dzieliła się na trzy po-
wiaty sądowe: łucki, włodzimierski i krzemieniecki1. Problem osadnictwa wołoskiego
na wskazanym terytorium, poza cennymi, ale zdawkowymi informacjami zawartymi
w pochodzącym z 1855 r. studium autorstwa Jana Tadeusza Lubomirskiego2, nie do-
czekał się opracowania. Podjęciu odpowiednich badań z pewnością nie sprzyjało znacz-
1 O. Halecki, Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569, Kraków 1915, s. 9–25;
А. Заяць, Урбанізаційний процес на Волині в XVI-першій половині XVII століття, Lwów 2003, s. 25.
2 J.T. L. [Lubomirski], Północno-wschodnie wołoskie osady, „Biblioteka Warszawska” 1855, t. 4, s. 1–56.

16 GRZEGORZ JAWOR
ne rozproszenie i ubóstwo materiałów źródłowych, ale też zapewne przekonanie o mar-
ginalnym znaczeniu tego zagadnienia w dziejach osadnictwa Wołynia i Polesia. Takie
podejście z punktu widzenia dociekań nad szerzeniem się prawa wołoskiego (ius Vala-
chicum), rozumianego zarówno jako migracje grup ludności reprezentującej etnos wo-
łoski (wschodnioromański), jak i przejmowanie typowych dla tego ustroju elementów
przez ludność miejscową (głównie ruską) na obszarach położonych na północ od łuku
karpackiego, nie wydaje się w pełni uprawnione. Bez podjęcia takiego wysiłku nie będzie
możliwe chociażby określenie północnego zasięgu wołoskiej fali osadniczej, w powszech-
nej świadomości niesłusznie kojarzonej z Karpatami lub ich bezpośrednim zapleczem.
Skutkiem owego zaniechania jest również zmniejszenie możliwości ukazania realiów
i specyfiki funkcjonowania społeczności wołoskich poza właściwą dla nich górską eku-
meną, egzystujących w otoczeniu dominującej ludności miejscowej3.
Pod względem geograficznym obszar staropolskiego województwa wołyńskiego jest
bardzo zróżnicowany. Generalnie w jego skład wchodzą dwie odmienne krainy. Taki
podział miał znaczny wpływ na zasięg i charakter kolonizacji wołoskiej w XV i XVI w.
Obszary położone w południowej i środkowej części województwa zalicza się do Wyży-
ny Wołyńskiej, której północny kres wyznacza linia biegnąca od Włodzimierza Wołyń-
skiego przez okolice Łucka, Równego i Huty Bystrzyckiej. Region ten cechuje bardzo
urozmaicona rzeźba terenu, gdzie obok zabagnionych dolin rzek występują wzgórza
sięgające ok. 400 m n.p.m. Ponadto charakteryzuje się on urodzajnymi glebami. Wa-
runki przyrodnicze sprzyjały intensywnej kolonizacji rolniczej, ale równocześnie ogra-
niczały zasięg działalności pasterzy wołoskich do obszarów dla rolników nieatrakcyj-
nych ze względu chociażby na zbytnie nachylenie zboczy wzniesień obfitujących w su-
che łąki, lasy z przewagą drzew liściastych, tereny pozbawione wód powierzchniowych
czy położone na mniej urodzajnych lub trudno dostępnych glebach4. Zwraca uwagę, że
ta część Wołynia od zachodu i południa stykała się z terenami województwa ruskiego,
bełskiego i podolskiego poddanych dość intensywnej kolonizacji wołoskiej już w XV w.5
3 Prowadzone przez autora wieloletnie badania tematyki wołoskiej zaowocowały monografią (G. Jawor, Osa-
dy prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu,
wyd. 2, uzup. i popr., Lublin 2004)
oraz licznymi, drobniejszymi pracami. Ich szczegółowy wykaz znajduje się na stronie internetowej Zakładu Historii
Polski Średniowiecznej i Dziejów Gospodarczych Instytutu Historii UMCS [http://terramedievalis.pl]. Zaintereso-
wany tą problematyką Czytelnik znajdzie tam informacje dotyczące niektórych, poruszonych w artykule zagadnień.
4 A. Rehman, Niżowa Polska opisana pod względem fizyczno-geograficznym, Lwów 1904, s. 150–160; Wołyń,
w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
[dalej: SGKP], t. 13, red. B. Chlebowski, War-
szawa 1893, s. 920; H. Maruszczak, Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny w czasach prahistorycznych, w: Dzieje
Lubelszczyzny, t. 1, red. T. Mencel, Warszawa 1974, s. 63–65.
5 Stan osadnictwa wołoskiego na tych dotykających Wołynia obszarach został rozpoznany w pracach Grze-
gorza Jawora (Northern Extent of Settlement on the Wallachian Law in Medieval Poland, „Res Historica” 2016, nr 41,
s. 35–49; Вoлocькe ocaдництвo нa тepeнaх Poзтoччя y пiзньomy cepeдньoвiччi, „Bicник Львiвcькoгo yнi-
вepcитeтy. Cepiя icmopичнa” 2000, t. 35/36, s. 58
–
75; Osady prawa wołoskiego…, s. 85–100). Z kolei osadnictwo
wołoskie dawnego województwa bełskiego zostało gruntownie scharakteryzowane w monografii A. Janeczka pt.
Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w. (Wrocław 1991,
s. 125–196). Liczne, niestety rozproszone w różnych pracach uwagi o tym nurcie osadniczym podał w kilku arty-
kułach Włodzimierz Czarnecki (Sieć osadnicza ziemi chełmskiej od połowy XIV do połowy XV wieku, „Rocznik Chełm-

Kolonizacja wołoska na obszarach Wołynia w XV i XVI wieku 17
Utrzymujący się tam w ciągu XV i XVI w. stan braku stabilizacji osadniczej wywołany
zwłaszcza przez notoryczne najazdy tatarskie i mołdawskie skłaniał miejscową ludność
do migracji na bardziej bezpieczne tereny na północy. Nie ulega wątpliwości, że w gronie
imigrantów docierających na Wołyń znalazła się też ludność wsi posługujących się pra-
wem wołoskim6.
Z kolei charakterystyczną cechą położonego na północ od terenów wyżynnych
Polesia, którego fragment wchodził w skład województwa wołyńskiego, jest dominacja
obszarów bagiennych i podmokłych w przeszłości zajmujących więcej niż połowę całego
terytorium. Porastająca je roślinność nie nadawała się do wypasu zwierząt domowych
(tzw. trawy kwaśne). Ziemie suche zajęte były przez lasy. Uprawa roślin nie mogła się
rozwijać ze względu na słabą jakość gleb (piaski, bielice). Również zasobne w składniki
mineralne mady i gleby bagienne bez skomplikowanych i kosztownych prac melioracyj-
nych były w przeszłości niedostępne dla rolnictwa7. Hodowcom pozostawała eksploata-
cja suchych lasów, pozbawionych bogatego runa i podszycia, oraz śródleśnych łąk. Takie
tereny znajdowały się, jak wynika z lustracji dóbr królewskich z lat 1564–1565, w poło-
żonym na północnym skraju dawnej ziemi chełmskiej starostwie lubomelskim, skoro:
„Tamże najmują paszę bydłu, owcom i świniom w lasach z innych włości, i wołom ku-
pieckim, bo tam lasy dobre, i dąbrowy i łęgi…”, oraz: „Paszne, na ktore się wkupują w lasy
i dąbrowy z wołami i owcami, i z innym bydłem, jak w zimie jak i w lecie”8. Oprócz wyżej
wspomnianych przyczyn istniał jeszcze jeden powód, którego skutkiem było ogranicze-
nie wołoskiej kolonizacji pasterskiej Polesia. W rękopisie lustracji z lat 1564–1565
autorstwa Stanisława Dembińskiego znalazła się informacja, że wszystkie wsie włości
wiotelskiej zostały lokowane na prawie wołoskim9. Miało to nastąpić w połowie XVI w.
z inicjatywy starosty ratneńskiego Jana Siekluckiego. Zwraca jednak uwagę, że w cyto-
wanej lustracji brak jakichkolwiek wzmianek o funkcjonowaniu tego obyczaju w osa-
dach wchodzących w skład włości, zwłaszcza rozwiniętej hodowli. Również antroponi-
mia zamieszkujących w nich wieśniaków była typowo ruska, bez obecności imiennictwa
uznawanego za wołoskie. Jako najważniejszą przyczynę niepowodzenia tego przedsię-
wzięcia przywołany powyżej J.T. Lubomirski podał pochodzące z bliżej nieokreślonego
ski” 1997, t. 3, s. 9–64; Rozwój sieci osadniczej ziemi chełmskiej w latach 1451–1510,
„Rocznik Chełmski” 1999, t. 5,
s. 9–60; Przemiany osadnictwa ziemi chełmskiej od połowy XIV do końca XVI wieku, Lublin 1997
[mps pracy doktor-
skiej w zbiorach Biblioteki Głównej UMCS w Lublinie]).
6 Charakterystyczny jest tu zwłaszcza przykład wsi Trybuchy (Трибухи) położonej w staropolskim starostwie
chmielnickim, w okolicach Iwczy (M. Крикун, Подільське воєводство
у XV–XVIII століттях
.
Статті
і мате-
ріали, Lwów 2011, s. 386). Jak wynika z lustracji z 1565 r., z tej objętej wpływami prawa wołoskiego osady zbiegło
na Litwę aż 25 wieśniaków (Архивъ Юго-Западной Россiи
[dalej: AJZR], cz. 7, t. 2: Aкты o зaceлeнiи Югoзaпa-
днoй Pocciи, Kijów1890, s. 145–146).
7 A. Rehman, Niżowa Polska, s. 270, 287; J. Kondracki, Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne,
Warszawa 1994, s. 226; Polesie, w: SGKP,
t. 8, red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1887, s. 577–588.
8 AJZR, cz. 7, t. 2, s. 330, 352.
9 „Wiothly wieś z przyległościami swemi. Która jest jako powiat osobny i ludzie tam wołoskiem prawem we
wszystkich wsiach siedzą”
.
Lustracja województw ruskiego, podolskiego i bełskiego 1564–1565 [dalej: LWR], cz. 1,
wyd. K. Chłapowski, H. Żytkowicz, Warszawa–Łódź 1992, s. 75.

18 GRZEGORZ JAWOR
tekstu źródłowego sformułowanie: „robactwo w trawach żyjące” informujące o czyn-
niku uniemożliwiającym rozwinięcie wypasów zwierząt10. Nie ulega wątpliwości, że
chodzi tutaj o motylicę wątrobową owiec (fasciolosa ovium) – chorobę wywoływaną
przez pasożyty, prowadzącą zwłaszcza przy braku odpowiednich, niedostępnych w prze-
szłości leków, do padania całych stad. Narażone są na nią zwierzęta wypasane na obsza-
rach podmokłych, przede wszystkim w upalne i wilgotne, deszczowe lata. Również współ-
cześnie pasterze unikają takich pastwisk11. Przytoczone okoliczności w badanym okresie
mogły mieć istotny wpływ na zahamowanie postępów kolonizacji wołoskiej na Polesiu.
W świetle dostępnych źródeł nie ulega wątpliwości pobyt na Wołyniu przedstawi-
cieli etnosu wołoskiego reprezentujących różny status już w XV w. Informują one jed-
nak o przypadkach jednostkowych, w oparciu o które nie jest możliwe bardziej usyste-
matyzowane rozpoznanie tego zagadnienia. Wołosi jako grupa równorzędna z innymi
zostali uwzględnieni jako mieszkańcy Krzemieńca w dokumencie księcia Świdrygiełły
z 1438 r. dotyczącym miejscowego wójtostwa. Odbiorca pisma – wójt Niemiec Jurek
z Buska – mógł sądzić według zasad prawa niemieckiego: „Rusina, i Lacha, i Niemca, i Wo-
łoszyna, i Armenina, i Żydowina, i Tataryna, a lubo kotoromu jazyku woznanomu”12.
Wołosi pełnili istotne funkcje w systemie zarządzania dobrami wielkoksiążęcymi, skoro
wzmiankowany w 1494 r. Bohdan Wołoszyn sprawował według wydawców źródła
urząd podstarościego zamku w Łucku13. Nobile wołoscy otrzymywali nadania ziemskie
w zamian za obowiązek służby wojskowej. W południowej części Wołynia początek tego
procesu sięga co najmniej okresu panowania księcia Świdrygiełły, kiedy to osadę Stupno
otrzymał Daniło Wołoszyn lub jego przodkowie14. Ogólnie na czasy panowania Kazi-
mierza Jagiellończyka i Aleksandra datowane są nadania na zasadzie dożywocia pustek
osadniczych we włości krzemienieckiej dla bojarów: Kuźma Wołoszyn otrzymał Bereg
(obecnie: Берег), Wołoszyn Andrzej Borzdo Hrybową (Грибoва), właścicielami nie-
określonych bliżej obszarów stali się też Wołoszyn Danko i Wołoszyn Mieleszko15. Z po-
czątków XVI w. z różnych rejonów Podlasia i Polesia pochodzą dość liczne informacje
o nadaniach (w rzeczywistości sięgających zapewne poprzedniego stulecia) Wołochom
10 J.T. L. [Lubomirski], Starostwo ratneńskie. Wyjątek z historii osad wołoskich w Polsce, „Biblioteka Warszaw-
ska” 1855, t. 2, s. 222
–
223.
11 J.L. Gundłach, Choroby inwazyjne zwierząt domowych, Warszawa 1988, s. 42
–
45; B. Baranowski, Chów zwie-
rząt gospodarskich,
w: Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. 2, red. B. Baranowski, J. Topolski, Warszawa
1964, s. 196. Serdecznie dziękuję Panu Józefowi Michałkowi – góralowi z Istebnej w Beskidzie Śląskim, za cen-
ne wskazówki.
12 AJZR, cz. 5, t. 1: Акты
о
городахъ
(1432–1798), Kijów 1869, s. 3.
13 Jak wynika z dokumentu księcia Aleksandra, ów Bohdan popadł w konflikt z poddanymi dolskimi, których
bezprawnie zmuszał do nieodpłatnych prac przy naprawie zamku i mostu w Łucku. Zob. Archiwum
książąt Lu-
bartowiczów–Sanguszków w Sławucie [dalej: AKLS], t. 3: 1432–1534, wyd. Z.L. Radzimiński, B. Gorczak, Lwów
1890, nr 40.
14 AKLS, t. 1: 1366–1506, wyd. Z.L. Radzimiński, Lwów 1887, nr 43.
15 „Кузме Волошину земля пустя у Кремнецкомъ повете, на имя Берегь; а наследка не будет […]”
(Lietuvos Metrika [dalej: ML], Ks. nr 3: (1440–1498), wyd. L. Anužutė, A. Baliulis, Wilno 1998, s. 41
–
42). Podob-
ne sformułowania pojawiły się w nadaniach dla pozostałych bojarów wołoskich.

Kolonizacja wołoska na obszarach Wołynia w XV i XVI wieku 19
niewielkich nieruchomości16, pojedynczych wsi17 lub o uposażeniu ich w pieniądze
pochodzące z dochodów wielkoksiążęcych18. W zamian na bojarach ciążył obowiązek
służby wojskowej. W tym miejscu należy zauważyć, że na wszystkich obszarach obję-
tych osadnictwem wołoskim doceniano ich umiejętności wojskowe. Władcy poszcze-
gólnych krajów dążyli poprzez osiedlanie szlachty wołoskiej do wzmocnienia potencja-
łu militarnego zwłaszcza terenów przygranicznych, szczególnie narażonych na konflik-
ty zbrojne19. Z tego powodu pojawienie się omawianej grupy na badanym terenie można
uznać za późną próbę recepcji przez książąt litewskich rozpowszechnionego gdzie
indziej już w XIV w. modelu wołoskiego osadnictwa wojskowego. Podane wyżej infor-
macje źródłowe nie powinny jednak prowadzić do wniosku o znacznym jego natężeniu
na badanym terytorium. W rzeczywistości przybysze stanowili nikły odsetek pośród za-
mieszkujących tutaj nobilów-Rusinów. Nie ma też pewności, czy posiadanie przez nich
niewielkich dóbr pociągało za sobą ich reorganizację prawno-gospodarczą zgodną z za-
sadami prawa wołoskiego albo czy przyczyniło się do napływu w ich granice ludności
reprezentującej etnos wschodnioromański. Obserwacje takich sytuacji w innych rejo-
nach doprowadziły do niejednoznacznych wniosków. Nobile wołoscy często takie
przemiany inicjowali, ale bez trudu można również podać przykłady braku podejmo-
wania przez nich podobnych działań20.
16 W 1510 r. król Zygmunt Stary nadał w mieście Słonimiu bojarowi Fiodorowi Wołoszynowi dwór o nazwie
Rabtowski, który przedtem stał się własnością królewską na skutek bezpotomnej śmierci jego poprzedniego właścicie-
la. Fiodor uzyskał również prawo do wolnej karczmy na terenie tej posiadłości. Ów Fiodor to zapewne Fiodor Woło-
szyn zaliczony w spisie bojarów z 1507 r. do kategorii nobilów nieposiadających własnych dóbr ziemskich. Miał on
służyć w wyprawie zbrojnej na 3 koniach. Dwa lata później w zamian za służbę wojskową uzyskał 6 kop gr z karczem
w Sokołowiczach (ML, Ks. nr 8: 1499–1514, wyd. A. Baliulis, R. Firkovičius, D. Antanavičius, Wilno 1995, nr 158,
520, 559). Wszystkie szczegółowe informacje dotyczące osadnictwa wołoskiego na omawianym terenie pochodzą
z opracowanych przez autora haseł, które zostaną opublikowane na stronie internetowej: https://vlachs-project.eu.
17 Najwięcej tego typu zachowanych informacji dotyczy dawnego powiatu brzeskiego. Właścicielem Czerska
był już przed 1527 r. Wasyl Wołoszyn [ML, Ks. nr 8, nr 158, 551, 567; ML, Ks. nr 12:
(
1522–1529), wyd. D. Anta-
navičius, A. Baliulis, Wilno 2001, nr 637; A. Wawrzyńczyk, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI wieku,
Wrocław 1951, s. 71]; posesorem Krzyczewa w 1512 r. był Wołoch Bogdan (ML, Ks. nr 8, nr 158), Sławatycz zaś
w 1499 r. – Ursuł Wołoszyn [ML, Ks. nr 6: (1494–1506), wyd. A. Baliulis, Wilno 2007, nr 334; ML, Ks. nr 8,
nr 158, 551, 567], a wsi Sicze (Сычы) w 1507 i 1512 r. – Iwan Wołoch (ML, Ks. nr 8, nr 158, 551). W położonych
na tym samym obszarze osadach Suhre i Durcze (obecnie: Знаменка) na przełomie XV i XVI w. odnotowano jako
właścicieli Wołochów: Karabana, Mikitę oraz Matiasa (ibidem, nr 401; A. Wawrzyńczyk, op. cit., s. 67, 129), w Za-
błociu zaś od 1499 r. właścicielem pozostawał Bojko Wołoch (ML, Ks. nr 6, nr 335). W dawnym powiecie wło-
dzimierskim Kałusów (obecnie: Гряды) w 1511 r. posiadał natomiast Wołoch Piotr Kałusowski (ML, Ks. nr 8,
nr 158, 594).
18 Na przykład Wołoch Nakuła w 1512 r. zaliczony został do bojarów nieposiadających dóbr ziemskich. Miał
on wówczas pełnić służbę wojskową w 3 konie (ibidem, nr 158). Wiadomo o nim, że 5 lat wcześniej wypłacono mu
3 kopy groszy z myta brzeskiego (ibidem, nr 551). Z kolei w 1509 r. otrzymał we Lwowie za służbę na terenie
Mołdawii 10 kop gr ze skarbu (ibidem, nr 567).
19 G. Jawor, Wołoskie wspólnoty terytorialne w średniowiecznej Polsce. (Wojewodowie i okręgi wołoskie na Rusi
Czerwonej na przełomie XIV–XV wieku), w: Центральна і Східна Європа в XV–XVIII століттях: Питання
соціально-економічної та політичної історії. До 100-річчя від дня народження професора Дмитра
Похилевичa,
red. Л. Зашкільняк, М. Крикун, Lwów 1998, s. 87–94.
20 G. Jawor,
Osady prawa wołoskiego…, s. 21–22.

20 GRZEGORZ JAWOR
Poświadczone źródłowo przypadki funkcjonowania w części osad wiejskich Woły-
nia prawa wołoskiego lub chociażby tylko niektórych jego elementów sięgają połowy
XVI w. Nie ma pewności, czy dopiero wtedy ten proces faktycznie zainicjowano, czy je-
dynie jest to skutek narastania dotąd skromnego zasobu źródłowego i jego wzbogacenia
zwłaszcza o materiały związane ze skarbowością państwa. Chodzi tu zwłaszcza o inwen-
tarze dóbr królewskich, lustracje i rejestry podatkowe. Brakuje natomiast dla charakte-
ryzowanego terytorium dokumentów związanych z procesem lokacyjnym tych wsi, co
w praktyce uniemożliwia wskazanie rzeczywistego czasu ich powstania. Zdecydowana
większość miejscowości położona była w wyżynnej części województwa, osady wołoskie
na nizinnych, zabagnionych obszarach Polesia należały zaś do wyjątków. W pochodzą-
cej z 1545 r. rewizji dóbr podległych zamkowi w Krzemieńcu scharakteryzowano nieco
dokładniej stosunki panujące w 25 osadach wiejskich. W trzech uchwycono ślady po-
bytu osób określanych jako Wołosi albo typowe dla prawa wołoskiego elementy ustrojo-
we. W położonej na wschód od Poczajowa wsi Szpikołosy (Шпиколоси) zauważalna jest
dwudzielność prawna i zapewne gospodarcza tej osady. Zamieszkiwało w niej bowiem
11 chłopów określonych jako tiahli, czyli należących do
typowej dla obszarów ruskich
kategorii wieśniaków wykonujących na rzecz właścicieli wsi często wysokie, regularne
pańszczyzny21. Jednocześnie wspomniano o sporej liczebnie grupie 14 sług putnych,
zapewne zwolnionych z pańszczyzn, w zamian świadczących konno bliżej nieokreślone
usługi na rzecz zamku krzemienieckiego. Do ich specyficznych obowiązków należało
również uiszczanie corocznej daniny w postaci co dwudziestej owcy od posiadanych
zwierząt – podstawowej daniny dla obyczaju wołoskiego22. Analogiczna sytuacja dwu-
dzielności prawno-gospodarczej zaistniała w kolejnej osadzie królewskiej włości krze-
mienieckiej – Kołosowej (Колосова), gdzie obok 8 chłopów tiahłych zamieszkiwała
niewielka grupa owych sług: „a w toże sele Kołosowie czotyry słuhi putni koniem służat,
kotoryi daiut na zamok w kożdyi hod dwadcatoie z owec”. Jednym z nich był odnoto-
wany w 1552 r. Sienko „Wołoszenin”23. Samo uwzględnienie owej daniny pasterskiej,
w źródłach łacińskich określanej jako vigesima agnorum, stanowi zawsze niezbity do-
wód na recepcję elementów prawa wołoskiego. Także idea wykonywania powinności
najczęściej o charakterze wojskowym lub policyjnym przez specjalną kategorię ludności
zwaną służkami zamkowymi (servitori castri) była we wsiach wołoskich rozpowszech-
niona24. Być może obok wspomnianych już wyżej nadań ziemi dla nobilów wołoskich25,
również pojawienie się wołoskiej ludności służebnej na Wołyniu stanowi kolejny ele-
21 K. Tymieniecki, Historia chłopów polskich,
t. 2: Schyłek średniowiecza, Warszawa 1966, s. 447; A. Fastnacht,
Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław 1962, s. 234; M. Kołacz-Chmiel, Społeczności chłopskie
ziemi chełmskiej w późnym średniowieczu, Lublin 2009, s. 45. W ostatniej z wymienionych prac zawarto przegląd
literatury rosyjskiej i ukraińskiej dotyczącej problemu tej kategorii ludności wiejskiej.
22 „A czotyrnadcat słuh putnych, kotoryi koniem służat, a z owec dwadcatoie w rok daiut”. Źródła dziejowe
[dalej: ŹD], t. 6: Rewizya zamków ziemi wołyńskiej w połowie XVI wieku, wyd. A. Jabłonowski, Warszawa 1877, s. 103.
23 Ibidem, s. 103; AJZR, cz. 7, t. 2, s. 30.
24 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego…, s. 57–74, 79; idem, Wołoskie wspólnoty…, s. 87–94.
25 Patrz przypisy 13–15.

Kolonizacja wołoska na obszarach Wołynia w XV i XVI wieku 21
ment świadomej polityki władców dążących w ten sposób do wzmocnienia potencjału
militarnego tego obszaru. Jak wynika z treści Rewizji
z 1545 r., w lokujących się w tym
samym, intensywnie zalesionym, wyżynnym rejonie trzech kolejnych osadach: Tylawce
(Тилявка), Stożku (Стіжок) i Antonowcach (Антонівці), również przebywali służ-
kowie, tym razem wprost określeni w źródle jako Wołosi: „A try seła na imia Stożok a An-
tonowcy a Thilawka y z sluhami Woloszeiu”26. Jak już wspomniano, konsekwencją
prowadzonej przez Wołochów krzemienieckich hodowli owiec i świń było uiszczenie
w 1552 r. na rzecz zamku dwudzieszczyzny w wysokości 14 wieprzy i 47 baranów, co
odpowiada stadu liczącemu 280 świń i 940 owiec27.
Podobnie jak w przypadku królewszczyzn nie wiadomo, kiedy faktycznie pojawiło
się osadnictwo wołoskie w dobrach prywatnych na Wołyniu. W odróżnieniu od ziem
wielkoksiążęcych, gdzie ważny był aspekt militarny, przy podejmowaniu takich inicja-
tyw miejscowi nobile kierowali się przede wszystkim względami natury gospodarczej.
Chodziło zwłaszcza o osiągnięcie zysku w postaci danin z ziem leżących odłogiem, po-
mijanych przez rolników, lecz przydatnych do realizacji zajęć pasterskich. Niewielkie
stada zwierząt mogły egzystować nawet we wsiach rolniczych w oparciu o wypasy na
terenach lasów i nieużytków rolnych, na łąkach po sianokosach, na ścierniskach oraz
wysianych oziminach po pierwszych mrozach28. Z należących do książąt Czartoryskich
dóbr z centrum w Ołyce (Олика), zarówno obejmujących wyżynne obszary Wołynia,
jak i sięgających na Polesiu potężnego kompleksu leśnego – Puszczy Cumańskiej,
w 1572 r. uiszczono podatek, którego podstawą było 500 owiec wołoskich29. Wyko-
rzystany zasób źródłowy w kilku przypadkach pozwala na bliższą lokalizację pasterzy.
Jak wynika z pochodzącego z 1577 r. rejestru podatkowego, Cumań (Цумань) była wsią
rolniczą, której profil gospodarczy został wzbogacony w niewielkim tylko stopniu o wą-
tek pasterski. Zapłacono wówczas bowiem od 6 włók roli i 8 zagrodników. Wśród miesz-
kańców osady wyliczono także Wołocha o imieniu Lichno, który uiścił 13 gr od 130 po-
siadanych owiec30.
Sąsiadujące z Cumaniem Hremiacze (Грем'яче) były wówczas nie-
wielką osadą jednodworczą, zamieszkiwaną (jeśli uznać dane rejestru z 1577 r. za wia-
rygodne) tylko przez rodzinę Piotra Wołoszyna, który zapłacił w sumie 8 gr od hodowa-
nych 50 owiec31. Pierwszej połowy XVI w. sięgają przekazy źródłowe o Wołochach
egzystujących w Dubnie32. W 1542 r. od rodziny Siemaszków nabyła ten ośrodek księż-
26 ŹD, t. 6, s. 103. Te wsie do 1532 r. z najdowały się w rękach władcy, następnie zostały nadane kniaziowi
Wasylowi Czetwertyńskiemu. Zob. J.T. L. [Lubomirski], Północno-wschodnie wołoskie osady…, s. 11–12.
27 AJZR, cz. 7, t. 2, s. 30.
28 K. Dobrowolski, Die Haupttypen der Hirtenwanderungen in den Nordkarpaten vom 14. bis zum 20. Jahr-
hundert, w: Viehzucht und Hirtenleben in Ostmitteleuropa. Ethnographische Studien, red. L. Földes, Budapeszt
1961, s. 132.
29 J.T. L. [Lubomirski], Północno-wschodnie wołoskie osady…, s. 12.
30 ŹD, t. 19: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym,
t. 8: Ziemie ruskie. Wołyń i Podole,
wyd. A. Jabłonowski, Warszawa 1889, s. 46. W 1583 r. uiszczono z kolei podatek od 5 łanów, 7 zagrodników, młyna,
5 rudników, 130 owiec wołoskich i 5 krów (ibidem, s. 109).
31 Ibidem, s. 47.
32 Osada Dubno istniała przed drugą wojną światową w gminie Lubitów powiatu kowelskiego.

22 GRZEGORZ JAWOR
na Zofia Sanguszkowa. Była to wówczas duża wieś, dwudzielna pod względem prawnym,
a zapewne i gospodarczym. W jednej z jej części zamieszkiwało 28 chłopów-Rusinów,
w drugiej zaś – 14 Wołochów („Волохи тогож двора”). Z tekstu dokumentu można
wnioskować, że obie wspólnoty funkcjonowały w wyodrębnionych względem siebie
częściach tej miejscowości33. Poważne przesłanki sugerujące istnienie osadnictwa wo-
łoskiego dotyczą również należącej do Sanguszków osady Chołopecze (Холопичі) poło-
żonej w szczątkowo zachowanych do dzisiaj lasach między Włodzimierzem Wołyńskim
a Łuckiem. W 1558 r. książę Roman Sanguszko oskarżył właściciela sąsiedniej osady
Zaturce (Затурці) – Wasyla Hulewicza – o nasłanie na jego dobra swoich poddanych,
w tym złodziei. Według oświadczenia księcia zagarnęli oni w Chołopeczem liczące
100 świń stado, co wskazuje na przynajmniej częściowo hodowlany profil gospodarczy
tej osady34. Poważne straty poniósł jeden z mieszkańców – Dymitr o charakterystycz-
nym przydomku Wołoszyn, któremu zabrano 30 zwierząt. Napastnicy pobili również
kilku mieszkańców oraz wyrąbali dęby. Kilka tygodni później ten sam Wołoszyn został
napadnięty na drodze i obrabowany, podobnie jak kilku innych poddanych księcia
Sanguszki35. Ów skromny wykaz osad objętych wpływami prawa wołoskiego znajdują-
cych się w rękach nobilów uzupełnić jeszcze trzeba o położoną nad rzeką Ikwą na po-
łudniowy wschód od Łucka Murawicę stanowiącą współcześnie część osady Młynów
(Млинів). Do lat sześćdziesiątych XVI w. znajdowała się w rękach Wiśniowieckich,
a następnie władali nią Chodkiewiczowie. Lokowała się ona na nietypowym dla Woło-
chów obszarze ze względu na urodzajne gleby – czarnoziemy. Pasterze dysponowali
jednak niezwykle urodzajnym, bogatym pastwiskiem na znajdującym się w najbliższej
okolicy wzniesieniu o nazwie Wołyń36. W 1572 r. miejscowi Wołosi opłacili podatek,
którego podstawą było stado liczące 300 owiec37. Podobnie jak w przypadku wyżej
wymienionych wsi, również i tutaj określenie rzeczywistej daty przybycia pasterzy
w granice osady przy obecnym stanie badań nie jest możliwe. Zwraca też uwagę nazwa
lokującej się w dawnym powiecie włodzimierskim, na zachód od Poczajowa wsi Woło-
chy, współcześnie zwanej Підгір’я. W 1583 r. pozostawała własnością Kiryła Zubczow-
skiego38. Nie zachowały się informacje na temat jej ustroju prawno-gospodarczego. Jak
33 AKLS, t. 4: 1535–1547,
wyd. B. Gorczak, Lwów 1890, nr 265.
34 W tym miejscu warto wyjaśnić, że hodowla świń oparta była na wypasach w lasach bukowych i dąbrowach.
Zwierzęta karmiono żołędziami i bukwią. Lustracja królewszczyzn z lat 1564–1565 dostarcza licznych informacji
o takiej działalności prowadzonej przez zamieszkujących Ruś Koronną Wołochów (np. Ориси королівщин в ру-
ських землях XVI віку, wyd. M. Грушевский, t. 1, Lwów 1895, s. 11–12, 36–37, 92–93, 140–141, 160–161, 163–
–164, 169, 180, 182, 184, 225–226; t. 2, Lwów 1900, s. 367–368; Жерела до істориї України–Руси, t. 7: Лю-
стрция королівщин в руських землях кopoни з р. 1570, wyd. M. Грушевский, Lwów 1903, s. 187, 193–194;
LWR, cz. 1, s. 189–190, 242; cz. 2, Warszawa 2001, s. 198, 251).
35 AKLS, t. 7: Dyplomatariusz gałęzi Niesuchojeżskiej, wyd.
Z.M. Radzimiński, B. Gorczak, t. 2:
1554–1572,
Lwów 1910, nr 42, 46, 48.
36 SGKP, t. 6, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1885, s. 808.
37 J.T. L. [Lubomirski], Północno-wschodnie wołoskie osady…,
s. 12.
38 ŹD, t. 19, s. 121. W 1583 r. była to niewielka miejscowość w źródle nazwana Wołochów. Opodatkowano
ją łącznie z Wolicą Dubieńską i Dubnem od 12 dymów, 6 zagrodników, młyna, popa i dwóch bojarów.

Kolonizacja wołoska na obszarach Wołynia w XV i XVI wieku 23
wynika jednak z obserwacji innych osad, które w swojej nazwie zawierają słowa typu
Wołoch, Wołoski itd., ich powstanie łączy się z reguły z przybyciem ludności wołoskiej39.
W obrębie wyżynnych obszarów Wołynia, w okolicach Ostroga znajduje się wieś Biała-
szów (Білашів) – własność Cerkwi w Ostrogu. Jej mieszkańcy niewątpliwie osadzeni
byli na prawie wołoskim, chociaż w źródle wprost tego nie stwierdzono. Na jej czele stał
urzędnik zwany watamanem. Była to funkcja często notowana na Podolu Koronnym,
ale też w Mołdawii40. Wieśniacy uiszczali czynsz w wysokości 30 gr, daniny w miodzie,
a zwłaszcza typową dla obyczaju wołoskiego: „dziesięcinę od owiec, od dwudziestu jednę”.
W odróżnieniu od mieszkańców sąsiednich osad nie wykonywali regularnej pańszczy-
zny w wymiarze tygodniowym – instytucji prawu wołoskiemu nieznanej, ograniczono
ją w ich przypadku do jednego dnia w roku oraz do służby wraz z koniem na polecenie
ihumena. Ponadto zamieszkujący we wsi trzej służkowie mieli uczestniczyć w wyprawie
wojennej w dwa konie41.
Zawarte w niniejszym szkicu rozważania dobiegają końca, czas zatem na kilka
uwag o bardziej generalnym charakterze. Nie ulega raczej wątpliwości, że rozprze-
strzeniający się na ziemiach ruskich od Karpat w kierunku północnym wołoski nurt
osadniczy osiągnął w drugiej połowie XVI w. swój maksymalny zasięg, którego linia
przebiegała przez Wołyń oraz obejmowała nielicznie reprezentowane punkty osadni-
cze na Podlasiu i Polesiu. Przeszkodą w jego dalszych postępach w niektórych rejonach
omawianego obszaru była bariera w postaci większych skupisk ludności rolniczej albo
też niemożności rozwijania hodowli powodowanej czynnikami przyrodniczymi. Cho-
ciaż zlokalizowane wsie objęte wpływami prawa wołoskiego nie wyczerpują ich pełnej
listy, która może w przyszłości zostać uzupełniona w wyniku pogłębionej kwerendy
archiwalnej, to nie zmieni to zasadniczo wniosku o niewielkim zasięgu upowszech-
nienia tego modelu osadnictwa na badanym terytorium. Zwraca uwagę, że skromne
liczebnie grono miejscowych Wołochów, podobnie jak na innych obszarach ruskich,
reprezentuje dość bogaty przekrój społeczny: obok prostych mieszkańców wsi wystę-
powała ludność służebna, wołoscy bojarzy – właściciele niewielkich nieruchomości
bądź uposażanych z dochodów wielkoksiążęcych, a w przypadku Krzemieńca być
może także mieszczanie. Zauważyć również trzeba dość wyraźnie rysujące się w ana-
lizowanych źródłach militarne aspekty omawianego osadnictwa.
39 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego…, s. 78.
40 Ibidem, s. 126.
41 Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI–XVII wieku, zebr. i oprac. W. Chomętowski, Warszawa
1876, s. 199–200.

24 GRZEGORZ JAWOR
................................................................................................
Wallachian Colonization in the Areas of Volhynia
in the 15th and 16th Centuries
The paper discusses a negligibly explored problem in literature on the subject,
i.e. the spread of the Wallachian law or its elements to the territory of Volhynia
and neighboring regions. Wallachians appeared early in those areas, single rep-
resentatives of this ethnos being found in the historical records of the first half of
the 15th c. The earliest information refers to boyars who received land grants in
return for the duty of military service. Military duties were also performed by ser-
vants (servitori) living in particular settlements and whose financial standing did
not essentially differ from the condition characteristic of peasants. Wallachians
may have already settled in towns at that time. The paper also seeks to recon-
struct the network of rural settlements in which the elements of ius Valachicum
appeared. They were concentrated in the upland parts of Volhynia, bordering
directly on the territory of Crown Ruthenia, where Wallachian colonization was
more intense. The study also points out the natural difficulties in the spread of this
legal practice in the lowland areas counted as belonging to Polesie Region. As can
be guessed, the borderline of the maximum range of the application of the Wal-
lachian law in the Ruthenian territories ran through Volhynia.
Keywords: ius Valachicum, Wallachians, Volhynia, Polesie, Podlasie, Wallachian
colonization
................................................................................................