Upiór prof. Kostrzewskiego [ "The ghost" of Prof. Józef Kostrzewski (Prof. Bolko von Richthofen) ]

Abstract

O trwającej 40 lat polsko-niemieckiej dyspucie z niemieckim prehistorykiem - prof. Bolko von Richthofenem na gruncie prehistorii i nie tylko.

Full text

K
Na pewnym etapie tego polemicznego
maratonu Józef Kostrzewski wydał nawet
(własnym sumptem) osobną broszurę
polemiczną w języku niemieckim: „Vor-
geschichtsforschung und Politik. Eine
Antwort auf die Flugschrift von Dr.
Bolko Frh. von Richthofen: <Gehört
Ostdeutschland zur Urheimat der Po-
len?>” („Badania prehistoryczne a po-
lityka. Odpowiedź na ulotkę dr. Bolko
Frh. von Richthofena: <Czy Niemcy
Wschodnie należą do praojczyzny Po-
laków?>”, Poznań 1930). A spór szedł
o sprawę dla nich obu najważniejszą, bo
o pierwotną przynależność etniczną ziem
nad Wisłą, Wartą i Odrą. Zainicjował
go von Richthofen w 1925 r. krótkim,
popularnym artykułem o etnicznej prze-
szłości Wielkopolski, który zamieścił
w lokalnym poznańskim czasopiśmie dla
mniejszości niemieckiej w Polsce („Deutsche Blätter in Polen”).
Do niego należało też ostatnie słowo w tym sporze – w postaci
obszernej pracy w reaktywowanym przezeń rocznika „Mannus”
pod sam koniec życia Józefa Kostrzewskiego (1969).
Nasza wiedza o postaci Bolko von Richthofena jest wciąż
niepełna i jednostronna; być może dlatego, że nadal przesłania ją
ów bitewny kurz… A jest to życiorys nader interesujący, choćby
z uwagi na fakt, że reprezentuje skrajny przypadek metamor-
fozy, jakiej w totalitarnym państwie uległ typowy, wydawałoby
się, archeolog: początkowo regionalny konserwator zabytków
i muzealnik, potem akademik – profesor kilku niemieckich
uniwersytetów, który stosunkowo szybko porzucił działalność
naukowo-badawczą na rzecz czystej polityki; jego wiedza
archeologiczna służyła jedynie do dostarczania polemicznej
i propagandowej amunicji.
Biograa von Richthofena pozwala obserwować proces
stopniowego wciągania przez machinę hitlerowskiego pań-
stwa – zarówno w jej wymiarze cywilno-biurokratycznym, jak
i militarnym. Etap ostatni, już powojenny, to kariera czysto
polityczna. Von Richthofen wykorzystywał w tym celu swą
erudycję archeologiczną, rozszerzając ją rów-
nież na inne pola (prawo międzynarodowe,
prasoznawstwo, politologia). Na ówczesnej
zachodnioniemieckiej scenie politycznej re-
prezentował poglądy skrajnie prawicowe,
niezbyt różniące się od jego tez z okresu III
Rzeszy. Po wojnie uniknął rozliczenia z na-
zizmem, a nawet otrzymał wysokie odzna-
czenie państwowe (Krzyż Zasługi Republiki
Federalnej I Klasy / Bundesverdienstkreuz)
, lecz jego działalność została kilkakrotnie
ostro napiętnowana publicznie.
Baron ze Śląska
Na początek – minimum danych encyklo-
pedycznych: prof. dr Bolko Ernst Gotthard
Karl baron (Freiherr) von Richthofen (uro-
dzony 13 IX 1899 w Mertschütz Kr. Liegnitz
/ Mierczyce, w powiecie Jawor na Dolnym
Śląsku; zmarł 18 III 1983 w Seehausen am
Staffelsee koło Murnau, w Bawarii) był niemieckim prehisto-
rykiem, historykiem, prasoznawcą oraz śląskim regionalistą
i politykiem – działaczem Ziomkostwa Śląskiego i bawarskiej
partii CSU.
Von Richthofenowie to ród osiadłych w XVII w. na Śląsku
urzędników pruskich, którzy za zasługi dla króla podniesieni
zostali do godności baronów (Freiherren). Byli wśród nich
starostowie, generałowie, prezydenci prowincji, dyplomaci,
podróżnicy, naukowcy i lotnicy. Wielu z nich to członkowie izby
wyższej parlamentu pruskiego, tj. „Herrenhausu”. O potędze
rodu świadczy choćby łączna powierzchnia jego dóbr, licząca 140
km², a więc porównywalna z Wielkim Księstwem Liechtenstein.
Bolko von Richthofen to daleki krewny asów lotnictwa nie-
mieckiego z czasów I wojny światowej: słynnego „Czerwonego
Barona” – Manfreda von Richthofena (1892-1918) i jego brata
Lothara (1894-1922); często bywa mylony z ich młodszym bra-
tem (Karl Bolko; 1903-1971). Pierwsze imię – Bolko otrzymał
po swym dziadku w linii męskiej (1821-1899).
Ojciec Bolka, Ernst baron von Richthofen (1858-1933)
należał do czołowych osobistości swej epoki na Śląsku: był
40 archeologia żywa
HISTORIA ARCHEOLOGII
UPIÓr ProFesora
kosTrzeWskIeGo





ANDRZEJ PRINKE




członkiem parlamentu krajowego (jako poseł konserwatywny,
1891-1893) i prowincjonalnego, starostą (landratem) powiatu
Jawor i honorowym obywatelem miasta Jawora. Od 1881 r.
władał rozległymi dobrami Mertschütz /Mierczyce z zacho-
wanym do dziś pałacem (zbudowanym w 1796), świetnie
prosperującym folwarkiem (hodowla bydła, uprawa buraków
cukrowych, mleczarnia i dwie cukrownie) oraz parkiem w stylu
francuskim.
Matką Bolka była Helga Louisa von Richthofen, z d. baro-
nessa Hewett (1862-1954), urodzona w Wielkiej Brytanii jako
córka Anglika – sir Johna Routledge‘a, III baroneta Hewetta
(1818-1876) i Niemki – Clary z d. von Pochammer, córki pru-
skiego generała – Wilhelma von Pochammera (małż. 1856, zm.
1867). Po wojnie Helga von Richthofen powróciła do Anglii,
gdzie zmarła w 1954 r.
MIlITarna MłodoŚć I karIera
Bolko von Richthofen zdał maturę w Gimnazjum Humani-
stycznym w Legnicy (1917). Podtrzymując militarne tradycje
swego rodu, już w wieku 18 lat walczył w I wojnie światowej
jako podchorąży VIII Śląskiego Regimentu Dragonów z Oleśnicy
/niem. Oels). W okresie od 18 XII 1918 do 20 XI 1919 służył
ochotniczo w Schwarze Reichswehr (SR), nielegalnej formacji
paramilitarnej, powstałej po nałożeniu na armię niemiecką
ograniczeń Traktatu Wersalskiego; SR brała udział w stłumieniu
I Powstania Śląskiego, a następnie w zwalczaniu zwolenników
rewolucji komunistycznej w Monachium i Berlinie.
Podczas III Powstania Śląskiego Bolko von Richthofen wal-
czył w szeregach Samoobrony Śląskiej (Selbstschutz Schlesien
– SSOS), która zorganizowała atak na Górę św. Anny. Za udział
w natarciu na Zembowitz (Zębowice, pow. Olesno) otrzymał
odznaczenie pn. Schlesischer Adler (order zasługi Republiki
Weimarskiej za walkę o Śląsk).
Gdy ustały walki, w semestrze zimowym 1921-22 Bolko von
Richthofen podjął rozległe studia: początkowo – prawa i ekono-
mii, a następnie – prehistorii, archeologii klasycznej, geograi
i geologii na uniwersytetach w Monachium i we Wrocławiu.
Już w 1924 roku uwieńczył je promocją doktorską z zakresu
prehistorii („Starsza epoka brązu na Śląsku”, Wrocław 1924;
opublikowana w serii redagowanej przez prof. Maxa Eberta,
Berlin 1926).
Specjalizował się w prehistorii Europy Środkowo-Wschodniej,
w tym również Polski Zachodniej, którą, zgodnie z ówczesną
nomenklaturą niemiecką, nazywał Niemcami Wschodnimi.
Dwie pierwsze prace, oparte głównie na literaturze polskiej,
opublikował jeszcze na studiach w prestiżowym roczniku
„Mannus”, redagowanym przez prof. Gustafa Kossinnę. Wbrew
utartym opiniom, von Richthofen nie był uczniem Kossinny,
choć wielokrotnie deklarował przywiązanie do jego koncepcji,
zwłaszcza tych o charakterze ideologicznym.
W r. 1924 von Richthofen podjął pierwszą pracę na stanowi-
sku pomocniczego pracownika naukowego w Śląskim Muzeum
Rzemiosł Artystycznych i Starożytności (Das Schlesische Museum
für Kunstgewerbe und Altertümer) we Wrocławiu, którym
kierował wówczas jego mistrz z okresu studiów – prof. Hans
Seger. W rok później został kierownikiem działu i kustoszem
Muzeum Miejskiego w Beuthen / Bytomiu (późniejsze Muzeum
Śląskie). W latach 1925-1929 pełnił urząd męża zaufania do
spraw zabytków archeologicznych Prowincji Górnośląskiej
oraz kierownika tamtejszej służby ochrony zabytków arche-
ologicznych. Mieszkał wtedy w Raciborzu i prowadził szereg
badań terenowych w okolicy, m.in. na stanowiskach kultury
łużyckiej.
Osobny epizod stanowił jego udział w ekspedycji do Al-
banii.
Współpracował też z regionalnym czasopismem „Der Obe-
rschlesier”. Z tego czasu pochodzą charakterystyczne ulotki
konserwatorskie jego autorstwa, w których typowy tekst, wzy-
wający do ochrony zabytków archeologicznych, ogranicza się
do paru końcowych wierszy, a pozostała treść poświęcona jest
cytatom z polskiej literatury archeologicznej (m.in. autorstwa
Karola Hadaczka i Włodzimierza Antoniewicza), kwestionują-
cym autochtoniczną teorię o pochodzeniu Słowian.
Wtedy też (1925) von Richthofen podjął legendarną po-
lemikę z Józefem Kostrzewskim. Pomimo owego sporu, obaj
profesorowie utrzymywali kontakty osobiste. Von Richthofen
kilkakrotnie odwiedzał Poznań. Najbardziej znaczący był jego
pobyt w r. 1927 z okazji I Zjazdu Prehistoryków Polskich (23-
24 IV 1927). Był jedynym zagranicznym uczestnikiem Zjazdu,
reprezentując Urząd Ochrony Zabytków Prowincji Niemiec-
kiego Górnego Śląska (Provinzialdenkmalpege in Deutsch-
Oberschlesien) oraz Muzeum Regionalne (Heimat-Museum)
w Raciborzu; z tej okazji wziął również udział w rautach, jakie
wydali w swych mieszkaniach gospodarze Zjazdu – Józef Ko-
strzewski i Zygmunt Zakrzewski. W późniejszych latach okazją
do spotkań obu antagonistów były międzynarodowe kongresy
prehistoryczne, m.in. w Oslo (1936).
U BokU GoerInGa
W latach 1929-33 von Richthofen był kierownikiem działu
i kustoszem w Muzeum Etnologicznym Uniwersytetu Hanzeatyc-
kiego w Hamburgu; zaangażował się wtedy w ruch hitlerowski.
Po habilitacji (1930) podjął pracę na uniwersytecie jako „Pri-
vatdozent”, a jednocześnie wykładał w tamtejszej narodowo-
socjalistycznej Wyższej Szkole Ludowej (NS Volkshochschule)
jako docent honorowy (Ehrendozent).
W r. 1932 podjął działalność w narodowosocjalistycznym
Związku Walki o Niemiecką Kulturę (Kampfbund für Deut-
sche Kultur; zał. Alfred Rosenberg, 1930) – określanym jako
rasistowski, skrajnie nacjonalistyczny, antysemicki i antymoder-
nizacyjny. Wkrótce osiągnął znaczące godności w niemieckich
organizacjach archeologicznych, m.in.: kierownika krajowego
(Landesleitera) w Reichsbund für Deutsche Vorgeschichte oraz
przewodniczącego Związku Zawodowego Niemieckich Badaczy
Prehistorii (Berufsvereinigung Deutscher Vorgeschichtsforscher;
1933). W tymże roku uzyskał nominację na profesora zwyczaj-
nego pre- i protohistorii, a w 1936 dodatkowo na profesora
prasoznawstwa zagranicznego na Uniwersytecie Albertyna
w Królewcu (Albertus-Universität Königsberg).
Swe zaangażowanie w ruch narodowosocjalistyczny przy-
pieczętował wstępując do partii hitlerowskiej – NSDAP (17
IV 1933; nr członkowski: 3.039.581). Już wcześniej kolega
po fachu polecił go ministrowi propagandy Rzeszy, Josephowi
Goebbelsowi, jako „entuzjastycznego narodowego socjalistę”.
W latach 1937-39 pracował na rzecz pseudonaukowej organizacji
nazistowskiej Ahnenerbe. Będąc bliskim znajomym Herrmanna
archeologia żywa 41
HISTORIA ARCHEOLOGII

Goeringa, uwikłał się w rabunek dzieł sztuki, stanowiących
własność żydowską.
W roku 1942 przeniósł się na uniwersytet w Lipsku (Katedra
Pre- i Protohistorii), aby być bliżej matki, która nadal zamieszki-
wała w rodzinnej posiadłości von Richthofenów w Mierczycach
koło Legnicy. W Lipsku wykładał również historię, prawo
międzynarodowe i prasoznawstwo.
nazIsTa radzI soBIe Po WojnIe
Przez cały okres II wojny światowej Bolko von Richthofen
pełnił czynną służbę w polu, głównie jako ocer-tłumacz z jęz.
angielskiego, francuskiego, włoskiego, polskiego i rosyjskiego
(podobno znał 18 języków, w tym polski). Pod koniec wojny
objął stanowisko Gruppenleitera przy sztabie 3 i 16 Armii oraz
przy 4 Flocie Luftwaffe. Podczas kampanii rosyjskiej na pole-
cenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych zniszczył bibliotekę
Towarzystwa Starożytności w Nowogrodzie oraz Muzeum w m.
Staraja Russa w obwodzie Nowogród.
W r. 1944 walczył na froncie wschodnim; napisał tam
wiersz „Twój obowiązek w wojnie”, który wraz z setką innych
wierszy przekazał do naczelnego dowództwa Luftwaffe w celu
opublikowania ich „ku pokrzepieniu serc”.
Pod koniec wojny (X 1944), pomimo zbliżającej się nieuchron-
nej klęski Niemiec, zdążył jeszcze wydać skrajnie nazistowski
artykuł: “Judentum und bolschewistische <Kulturpolitik>“
(“Żydostwo i bolszewicka <polityka kulturalna>“, w serii
„Forschungen zur Judenfrage / Badania kwestii żydowskiej”,
red. Walter Frank).
Zwolniony po kilku tygodniach z niewoli amerykańskiej (VI
1945), nie wrócił do zajętego przez Rosjan Lipska, lecz pozostał
na zachodzie Niemiec. Był tłumaczem, nauczycielem języków
obcych i sekretarzem biura handlowego. W latach 1948-49, za
zezwoleniem amerykańskich władz okupacyjnych, jako doradca
głównego niemieckiego obrońcy brał udział w tzw. „procesie
Wilhelmstrasse” – przedostatnim, największym i najdłuższym
z procesów norymberskich (XI 1949 – XII 1949), w którym
sądzono licznych najwyższych przedstawicieli władz hitlerow-
skich.
Od 1948 r. osiadł w Bawarii, początkowo w Geitau koło
Bayrischzell, później w Garmisch, a następnie w Seehausen
koło Murnau. Pracował kolejno jako dziennikarz i przedsta-
wiciel hamburskiej rmy farmaceutycznej. Ponadto realizował
zlecenia Niemieckiego Ministerstwa ds. Wypędzonych, Ucie-
kinierów i Poszkodowanych Podczas Wojny oraz Ministerstwa
Spraw Zagranicznych; zatrudniał się też okresowo na wielu
uniwersytetach ludowych, w stowarzyszeniach i związkach. Był
stypendystą Niemieckiego Stowarzyszenia Badań Naukowych /
Deutsche Forschungsgemeinschaft (temat badawczy: „Stan badań
pre- i protohistorycznych w Polsce i w Związku Sowieckim”,
1951). W latach 1945-1972 należał do bawarskiej partii CSU
(Christlich-Soziale Union / Unia Chrześcijańsko-Społeczna).
Począwszy od r. 1950, poświęcał corocznie wiele czasu na
działalność krajową i zagraniczną w Ziomkostwie Śląskim
(Landsmannschaft Schlesien); obejmowała ona studia, wykłady
i dyskusje w kilkunastu krajach świata. W r. 1962 wraz z Ger-
hardem Freyem i Erwinem Arltem założył skrajnie prawicową
organizację Aktion Oder-Neisse (Akcja Odra-Nysa), a w osiem lat
później, we współpracy z Herbertem Böhme i Fritzem Münchem,
podobne ugrupowanie: Niemieckie Towarzystwo Obywatelskie
(Deutsche Bürgergemeinschaft). Był także doradcą naukowym
Ziomkostwa Śląskiego, gdzie niezmordowanie przekonywał
w mowie i piśmie o osiągnięciach kulturalnych Ślązaków i bronił
ich prawa do rodzimej ziemi i stanowiska politycznego. Z tego
powodu nazywano go „śląskim ministrem spraw zagranicz-
nych”. Pod koniec 1970 r. przeprowadził akcję odczytową na
uniwersytetach w ośmiu stanach USA (był wtedy najbliższym
współpracownikiem Herberta Hupki – wiceprzewodniczącego
Związku Wypędzonych / Bund der Vertriebenen).
Poezja I ProPaGanda
Von Richthofen powrócił po wielu latach do archeologii, za-
kładając w 1969 r. w Bonn Towarzystwo Pre- i Protohistoryczne
(Die Gesellschaft für Vor- Und Frühgeschichte). Chciał w ten
sposób nawiązać do tradycji Gustafa Kossinny i jego Niemiec-
kiego Towarzystwa Prehistorycznego (Deutsche Gesellschaft
für Vorgeschichte – DGV, zał. 1909).
Głównym symbolem odrodzenia tej tradycji miała być re-
aktywacja organu DGV – rocznika „Mannus”, którego edycję
przerwano w 1942 r. Działalność ta trwała kilkanaście lat, objęła
jednakże tylko wąską grupę członków i współpracowników,
a nowy „Mannus” (t. 35:1969 – 58:1994) prezentował się na-
der skromnie. Wydawany techniką małej poligrai, obejmował
skromny zakres tematyczny i szczupłe grono autorów, wśród
których praktycznie brak było znaczących nazwisk. Szczególnie
42 archeologia żywa
HISTORIA ARCHEOLOGII
UPIÓR PROFESORA KOSTRZEWSKIEGO





żenujące wrażenie sprawiają obszerne erraty, co
więcej – zamieszczane z opóźnieniem, bo dopiero
w następnych zeszytach tego czasopisma.
Opublikował wiele innych książek i artykułów,
m.in.: „Germanie i Niemcy we francuskim przed-
stawianiu historii” (1944) i „Wojny zaborcze, pakt
Briand-Kellog, procesy norymberskie i stanowisko
prawa międzynarodowego” (1949). Wraz z innymi
historykami wydał pracę „Sowiecka nauka i polityka
kulturalna” (1937 i 1942) oraz „Czy Czechy i Mo-
rawy należą do praojczyzny Czechów?” (1941).
W okresie nazistowskim ogłosił szereg publikacji
o nastawieniu antysłowiańskim. Należy też wspo-
mnieć o trzytomowym zbiorze źródeł historycznych
i prawnych, zebranych przez obronę w „procesie
Wilhelmstrasse” w Norymberdze (1948) i o tomie
„Taka była Norymberga” (1949). Poza tym ukazały
się: „Procesy przestępców wojennych przeciwko
członkom niemieckiego Wehrmachtu i wydarze-
nia w Azji Wschodniej” (1951), „Prasa francuska”
(1951), „W Norymberdze jako świadek”, „Historia
stosunków niemiecko-polskich według Aleksandra
Brücknera (1953), „Niemcy i Polska. Zagraniczne
głosy o plebiscycie na Górnym Śląsku” (1961),
„Dzisiejszy Wrocław w telewizji niemieckiej” (1963),
„Śląsk i Ślązacy” (1967-68), „Odpowiedzialność za
wojnę 1939-41. Udział innych” (1968-71; wydanie
2 – 1975) oraz „Wypędzenia z ojczyzny a prawo
międzynarodowe” (1968).
Niemiecki Urząd Ochrony Konstytucji uznał
publikacje von Richthofena ogłoszone w skrajnie
prawicowym wydawnictwie Arndt-Verlag za „prace
rewanżystowskie, w których zakwestionowano
główną winę reżimu Hitlera za wybuch II wojny
światowej”.
Mniej zaangażowane politycznie są jego teksty
poświęcone są dawnej i nowej ojczyźnie: tom ślą-
skiej poezji ludowej (gwarowej; 1953). „Ojczyzna
w sercu” (1956) i „Podziękowanie Bawarii”. W r.
1975 ukazał się tom „Ojczyzna i wolność w poezji
światowej’.
Liczne artykuły von Richthofena ukazały się
również w fachowych czasopismach historycz-
nych. W ramach swej działalności w związkach
wypędzonych wydał szereg publikacji o charakterze
antypolskim i rewanżystowskim.
oFIara zaBrodnI?
W marcu 1983 Bolko von Richthofena uznano za
zaginionego, gdy nie powrócił ze spaceru do domu
seniora, w którym mieszkał. Jego ciało odnaleziono
dopiero w końcu października tegoż roku w kanale
w Seehausen w pobliżu jez. Staffelsee koło Murnau.
Początkowo podejrzewano, że padł oarą zbrodni,
gdyż swymi ciętymi wypowiedziami przysporzył
sobie licznych wrogów.
Mimo legendarnego wręcz antagonizmu miedzy
nim a prof. Józefem Kostrzewskim, przy bliższej
analizie obu spuścizn znaleźć można również ślady
bardziej pokojowych kontaktów, np. dedykacje
autorskie czy wpisy do Księgi Pamiątkowej poznań-
skiego Muzeum. A po śmierci Józefa Kostrzew-
skiego, von Richthofen przesłał na adres Katedry
Archeologii UAM w Poznaniu ocjalny list kon-
dolencyjny, zawierający garść ciepłych wspomnień
o Zmarłym…
archeologia żywa 43
HISTORIA ARCHEOLOGII





ANDRZEJ PRINKE
jest archeologiem, pracującym
w Muzeum Archeologicznym
w Poznaniu. Specjalizuje
się m.in. w tworzeniu
praktycznych narzędzi
informatycznych dla potrzeb
archeologii. Uczestnik
projektów europejskich
AREA III (2001-04) i AREA
IV (2005-08), poświęconym
roli archiwów i archiwaliów
archeologicznych jako źródeł
do historii europejskiej
archeologii.
O autorze: