Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły

Full text

S 
M M
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Idea i główne cele opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Struktura opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
C I. I –  
K P
Interwencja w Zatoce Perskiej –
pierwsza wojna Zachodu po zimnej wojnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1. Kontekst strategiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2. Motywy, uzasadnienie i cele zaangażowania Zachodu . . . . . . . . . . . . . . 30
3. Przebieg interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
4. Aspekty prawne interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
5. Stosunek opinii publicznej do interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
6. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
M M
Interwencja w Bośni i Hercegowinie – Zachód w służbie ONZ . . . . . . . 51
Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
1. Kontekst strategiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2. Motywy, uzasadnienie i cele zaangażowania Zachodu . . . . . . . . . . . . . . 60
3. Przebieg interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
4. Aspekty prawne interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
5. Stosunek opinii publicznej do interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
6. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
A B-M
Interwencja w Kosowie – pierwsza wojna o prawa człowieka . . . . . . . . 80
1. Kontekst strategiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
2. Motywy, uzasadnienie i cele zaangażowania Zachodu . . . . . . . . . . . . . . 87
3. Przebieg interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
4. Aspekty prawne interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5. Stosunek opinii publicznej do interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
6. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

M M
Interwencja w Afganistanie –
najdłuższa wojna, największe fiasko? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
1. Kontekst strategiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
2. Motywy, uzasadnienie i cele zaangażowania Zachodu . . . . . . . . . . . . . . 114
3. Przebieg interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
4. Aspekty prawne interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5. Stosunek opinii publicznej do interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
6. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
B B
Interwencja w Iraku 2003–2010 – katastrofa w wojnie z wyboru . . . . . . 147
1. Kontekst strategiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
2. Motywy, uzasadnienie i cele zaangażowania Zachodu . . . . . . . . . . . . . . 152
3. Przebieg interwencji (od wojny z Irakiem do wojny w Iraku) . . . . . . . . . . 164
4. Aspekty prawne interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
5. Stosunek opinii publicznej do interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
6. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
A W
Interwencja w Libii – pozorny sukces militarny
drogą do państwa upadłego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
1. Kontekst strategiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
2. Motywy, uzasadnienie i cele zaangażowania Zachodu . . . . . . . . . . . . . . 182
3. Przebieg interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
4. Aspekty prawne interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
5. Stosunek opinii publicznej do interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
6. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
C II. W  
M M
Efektywność i skuteczność zachodnich interwencji w okresie
pozimnowojennym – dlaczego tak często nie wychodzi? . . . . . . . . . . . 207
1. Tytułem wstępu – sukces czy zwycięstwo, efektywność czy skuteczność
i jak je mierzyć? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
2. Efektywność interwencji Zachodu – przegląd przypadków . . . . . . . . . . . 210
3. Niepokojąca trajektoria – malejąca skuteczność i efektywność
zachodnich interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
4. Następstwa i perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

R K
Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej wojnie –
przesłanki i konsekwencje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
1. Kontekst ideowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
2. Kilka wybranych interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
3. Lekcje płynące z liberalnego interwencjonizmu ostatnich lat . . . . . . . . . . 243
P G
Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa
do użycia siły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
1. Marginalizacja Rady Bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
2. Agresywna samoobrona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
3. Interwencja humanitarna (czytaj prodemokratyczna). . . . . . . . . . . . . . . . 265
4. Konkluzje – nieznośna łatwość zmiany niezmienialnego . . . . . . . . . . . . . 272
A B-M
Międzynarodowe prawo humanitarne w świetle interwencji
zbrojnych Zachodu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
1. Straty ludności cywilnej w wojnach Zachodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
2. Stosowana broń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
3. Kwalifikacja celów wojskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
4. Status zatrzymanych i ich traktowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
5. Prywatne firmy wojskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
B B
Interwencje/wojny Zachodu. Wymiar militarny – strategie,
doktryny, lekcje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
1. Wojna w Zatoce 1990/1991 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
2. Konflikt w Bośni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
3. Interwencja zbrojna NATO w Jugosławii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
4. Interwencja w Afganistanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
5. Inwazja na Irak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
6. Konflikt zbrojny w Libii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
7. Lekcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
K P
Znaczenie czynnika surowcowo-energetycznego w interwencjach
zbrojnych Zachodu po zimnej wojnie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
1. Percepcja bezpieczeństwa energetycznego Zachodu
po zimnej wojnie – interesy, wyzwania, zagrożenia. . . . . . . . . . . . . . . . . 320
2. Czynnik surowcowy w interwencjach Zachodu w Zatoce Perskiej. . . . . . 330
3. Force for good? Surowcowy wymiar interwencji w Libii . . . . . . . . . . . . . . 339
4. Znaczenie afgańskich zasobów mineralnych z perspektywy zachodniej
interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
5. Wnioski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

R K
Wojny Zachodu – konflikty bez zwycięstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
1. Zwycięstwo wojenne jako obszar analizy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
2. Mgła zwycięstwa. Clausewitz czy Liddell Hart? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
3. Poszukiwanie postheroicznej teorii zwycięstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
4. Teoria zwycięstwa – ujęcie podręcznikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420

P G
W   
     
Zakończenie zimnej wojny dawało nadzieję na pełne wdrożenie zasad dotyczą-
cych użycia siły (ius contra bellum) oraz na przywrócenie znaczenia ONZ, w tym
Rady Bezpieczeństwa (RB) w szczególności. W nowym porządku, w którym
przynajmniej przestrzegano by zasad uzgodnionych w 1945 r., mocarstwa miały
wspólnie działać w interesie ogółu na rzecz powszechnego pokoju i bezpieczeń-
stwa
1
. Szybkie przyjęcie rezolucji potępiających inwazję Iraku na Kuwejt w 1990 r.
(co było o tyle zrozumiałe, że bezprawny charakter interwencji Iraku nie budził
jakichkolwiek wątpliwości)2 oraz nakładających sankcje na agresora3 dawało
nadzieję, że ONZ w końcu zacznie spełniać swoją podstawową funkcję – zapew-
ni pokój i bezpieczeństwo (art. 1, ust. 1 Karty Narodów Zjednoczonych, KNZ)4.
Wielkie mocarstwa dały bowiem wyraz, że znów liczą się z koniecznością uzys-
kania uprzedniego upoważnienia ze strony RB, jeśli planują zbrojną interwencję5.
1
Warto w tym kontekście przytoczyć słowa prezydenta Stanów Zjednoczonych George’a H.W. Busha
wygłoszone na wspólnej sesji Kongresu 6 marca 1991 r., kiedy podkreślił on wagę chwili (chodzi o inter-
wencję w Iraku), w której powstaje nowy porządek oparty na sprawiedliwości (Now, we can see a new
world coming into view, a world in which there is the very real prospect of a new world order. In the
words of Winston Churchill, a world order in which the principles of justice and fair play protect the weak
against the strong) – The World After the Persian Gulf War, President Bush Address before a joint session
of Congress, Washington, DC, 06.03.1991, 2 pt1 Department of State Dispatch 161.
2 Jak podkreśla George Steven Swan, „Kuwejt był pierwszym od 1945 r. niepodległym państwem,
które w całości miało zostać zamordowane, wymazane z map” – G.S. Swan, Presidential undeclared
warmaking and functionalist theory: Dellums v. Bush and operations Desert Shield and Desert Storm
(1991–1992), California Western International Law Journal 1991, nr 22(1), s. 75, 79.
3
Warto podkreślić, że rezolucja nr S/RES/660 z 2 sierpnia 1990 r., potępiająca Irak i żądająca
natychmiastowego wycofania jego sił z Kuwejtu, została przyjęta w ciągu 24 godzin od inwazji. W ciągu
kolejnych 24 godzin przyjęto rezolucję nr S/RES/661 z 3 sierpnia 1990 r. nakładającą ze skutkiem natych-
miastowym sankcje ekonomiczne wobec Iraku.
4 Dz.U. 1947, nr 23, poz. 90.
5 Przykładowo tylko w 1989 r. Stany Zjednoczone nawet nie próbowały uzyskać zgody RB na swe
interwencje czy to na Filipinach, czy w Panamie. Szerzej zob. J. Quigley, The United States and the

Część II • Wnioski i refleksje
250
Podstawową zasadą ius contra bellum jest zakaz użycia siły (art. 2 ust. 4) mają-
cy charakter normy peremptoryjnej (ius cogens)
6
, od którego Karta Narodów
Zjednoczonych przewiduje jednak dwa wyjątki. Pierwszym, zgodnie z art. 42 KNZ,
jest autoryzacja środków zbrojnych przez Radę Bezpieczeństwa, w której notabene
wśród pięciu stałych członków dysponujących możliwością zablokowania każdej
merytorycznej decyzji (art. 23 i 27 KNZ) są aż trzy państwa zachodnie – Stany
Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja. Drugim jest prawo do indywidualnej
lub zbiorowej samoobrony, której kształt określa nie tylko KNZ (art. 51), lecz
także prawo zwyczajowe7. Ponadto od lat debatuje się nad niewyrażoną wprost
w Karcie, lecz zdaniem niektórych pośrednio dopuszczoną w świetle KNZ (biorąc
pod uwagę cel w postaci popierania i zachęcania do poszanowania praw człowieka
– art. 1 ust. 3), legalnością interwencji humanitarnej, a więc interwencji zbrojnej
w państwie trzecim, bez jego zgody, w celu powstrzymania lub wyeliminowania
w nim ciężkich i masowych naruszeń praw człowieka8. Celem niniejszego roz-
działu jest wykazanie, w jakim stopniu praktyka użycia siły państw zachodnich
wpłynęła na rozumienie powyższych odstępstw od zakazu jej użycia, a także na
funkcjonowanie RB ONZ – organu obarczonego główną (art. 24 KNZ) – choć
nie wyłączną9 – odpowiedzialnością za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa10.
W pierwszym podrozdziale niniejszego opracowania zostaną przedstawione
skutki interwencji zachodnich dla roli Rady Bezpieczeństwa oraz używanego przez
United Nations in the Persian Gulf War: New order or disorder?, Cornell International Law Journal 1992,
nr 25(1), s. 44.
6 Na temat charakteru i katalogu norm ius cogens zob. C. Mik, Ius cogens we współczesnym prawie
międzynarodowym, w: A. Wnukiewicz-Kozłowska (red.), Aksjologia współczesnego prawa między-
narodowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011.
7 J.L. Brierly, The Law of Nations. An Introduction to the International Law of Peace (wyd. 6; red.
Sir H. Waldock, Clarendon Press, Oxford 1963, s. 416–417.
8 Na temat legalności interwencji humanitarnej zob. A. Mężykowska, Interwencja humanitarna
w świetle prawa międzynarodowego, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda
Łazarskiego, Warszawa 2008; D. Rudkowski, Interwencja humanitarna w prawie międzynarodowym,
Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006 ; K. Stasiak, Warunki dopuszczalności interwencji humanitarnej,
w: A. Przyborowska-Klimczak, W.Sz. Staszewski, Studia i materiały, t. 1, Wydawnictwo Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2006; J. Zajadło, Dylematy humanitarnej interwencji, Arche, Gdańsk
2005; P. Malanczuk, Humanitarian Intervention and the Legitimacy of the Use of Force, Het Spinhuis,
Amsterdam 1993. Na temat definicji interwencji humanitarnej zob. J. Kranz, Nowe aspekty stosowania siły
w stosunkach międzynarodowych, w: J. Menkes (red.), Prawo międzynarodowe – problemy i wyzwania.
Księga pamiątkowa Prof. Renaty Sonnenfeld-Tomporek, Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. Ryszarda
Łazarskiego w Warszawie, Warszawa 2006, s. 350.
9
Zob. bowiem MTS, Opinia doradcza w sprawie pewnych wydatków Narodów Zjednoczonych
(art. 17, ust. 2 KNZ), 20.07.1962, ICJ Reports 1962, s. 163.
10 Warto zauważyć, że nawet prawo do samoobrony (art. 51 KNZ) jest czasowo ograniczone, tzn. do
momentu, gdy RB „zastosuje środki, konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeń-
stwa”. Dodatkowo „środki podjęte przez członków w wykonaniu tego prawa do samoobrony powinny być
natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie powinny naruszać wynikającej
z niniejszej Karty kompetencji i odpowiedzialności Rady do podjęcia w każdym czasie akcji, jaką uzna
ona za konieczną dla utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

251Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
nią instrumentarium w celu utrzymania światowego pokoju i bezpieczeństwa,
co obejmuje zarówno kwestię autoryzowania użycia siły, jak i wykorzystania
operacji pokojowych. W tej części znajdują się głównie odniesienia do operacji
w Iraku (1991 r.), Bośni i Hercegowinie oraz Libii, gdyż w ich przypadku państwa
interweniujące jako podstawę prawną wskazywały na odpowiednią rezolucję RB
autoryzującą użycie siły. Przywołane zostaną również interwencje w Kosowie
oraz w Iraku (2003 r.) w charakterze przykładów operacji dokonanych bez jakie-
gokolwiek upoważnienia ze strony RB. W drugim podrozdziale przedstawiona
zostanie ewolucja prawa do samoobrony pod wpływem praktyki państw zachod-
nich. Poruszona będzie kwestia definicji ataku zbrojnego uruchamiającego prawo
do samoobrony oraz ram czasowych tego prawa. W tym kontekście szczególna
uwaga została zwrócona na interwencje w Iraku (2003 r.) oraz w Afganistanie,
które właśnie koniecznością samoobrony były uzasadniane. Natomiast trzeci
podrozdział dotyczy rozwinięcia przez państwa zachodnie prawa do interwencji
humanitarnej oraz zbrojnego wymiaru odpowiedzialności za ochronę w stronę
prawa do zmiany reżimu z autorytarnego na demokratyczny. Stąd też odwołania
przede wszystkim do operacji w Bośni i Hercegowinie, Kosowie oraz Libii,
w przypadku których względy humanitarne miały główne znaczenie w uzasad-
nieniu legalności interwencji.
1. MARGINALIZACJA RADY BEZPIECZEŃSTWA
Już w przypadku pierwszej po 1989 r. interwencji państw zachodnich podjętej
w odpowiedzi na inwazję Iraku na Kuwejt postawa państw zachodnich przyczy-
niła się do podważenia roli RB. Operacja „Pustynna Burza” była autoryzowana
przez RB na podstawie rezolucji nr 678 (z 1990 r.), w której mowa była o użyciu
wszelkich środków (use all necessary means), o ile Irak nie podporządkuje się
wcześniejszym rezolucjom do 15 stycznia 1991 r.11 Ogólne sformułowanie było
uzgodnione pomiędzy Stanami Zjednoczonymi oraz ZSRR. Żadne z mocarstw nie
miało wątpliwości, że obejmuje ono użycie siły zbrojnej
12
. W doktrynie wyrażono
jednak wątpliwości co do procedury przyjęcia rezolucji, a także zakresu zawartej
w niej autoryzacji.
Rezolucja nr 678 została przyjęta jedynie przy 12 głosach aprobujących ( Ka -
nady, Kolumbii, Etiopii, Finlandii, Francji, Wybrzeża Kości Słoniowej, Malezji,
Rumunii, ZSRR, Zjednoczonego Królestwa, Stanów Zjednoczonych i Zairu), przy
sprzeciwie Jemenu i Kuby oraz głosie wstrzymującym się Chin13. Tym samym
11 Zob. S.L. Silliman, The Iraqi Quagmire: Enforcing the no-fly zones (2001–2002), New England
Law Review 2002, nr 36(4), s. 767–773.
12 Szerzej zob. J. Quigley, The United States and the United Nations…, op. cit., s. 3–4.
13
Artykuł 27 KNZ wymaga dla przyjęcia decyzji w sprawach nieproceduralnych większości dziewię-
ciu głosów, w tym wszystkich stałych członków. Dlatego wobec wstrzymania się Chin i wyrażenia przez nie

Część II • Wnioski i refleksje
252
w pełni zaakceptowano zimnowojenną praktykę interpretacji art. 27 KNZ w ten
sposób, że nieobecność lub wstrzymanie się od głosu stałego członka RB (przy
uzyskaniu dziewięciu głosów innych członków RB) nie wpływa negatywnie na
ważność danej rezolucji.
W przypadku rezolucji nr 678 wskazywano również na uchybienia procedu-
ralne w postaci braku kwalifikacji sytuacji jako aktu agresji, złamania pokoju czy
chociaż zagrożenia dla pokoju, co jest warunkiem uruchomienia instrumentarium
RB przewidzianego w rozdziale VII KNZ (art. 39) oraz ogólnego odwołania do
rozdziału VII (Acting under Chapter VII of the Charter) bez wskazania konkretnego
przepisu KNZ
14
. W przypadku kolejnych sytuacji RB już decydowała się choćby na
najogólniejszą możliwą kwalifikację (zagrożenie dla pokoju)15, nadal jednak pre-
ferowała rozwiązanie w postaci przywołania rozdziału VII KNZ jako całości, a nie
wskazanie konkretnego jego jako podstawy do podjęcia danych środków. Wynikało
to zapewne z chęci zachowania większej swobody co do rodzaju stosowanych
środków i ominięcia narzuconej przez przepisy art. 41–42 KNZ zasady sekwen-
cyjnego stosowania odpowiednich środków (najpierw o charakterze niezbrojnym,
a dopiero w następnej, co do zasady, kolejności – o charakterze zbrojnym)
16
. Wobec
braku porozumień, na mocy których członkowie ONZ oddawaliby do dyspozycji
RB część swoich sił zbrojnych (art. 43 KNZ), bazą interwencji przeciwko Irakowi
mogły być siły państw zawiązanej ad hoc koalicji. Podstawy prawnej dla takiego
rozwiązywania można doszukiwać się w art. 48 KNZ, stwierdzającym, że „akcję,
konieczną dla wykonania decyzji Rady Bezpieczeństwa w celu utrzymania między-
narodowego pokoju i bezpieczeństwa, podejmują wszyscy lub niektórzy człon-
kowie” (wyróżnienie – P.G.). Z kolei art. 49 KNZ mówi o obowiązku jednoczenia
się członków ONZ „w celu okazywania sobie wzajemnej pomocy w stosowaniu
otwartych zastrzeżeń co do zasadności interwencji zbrojnej można by argumentować, że warunki przyjęcia
rezolucji zostały spełnione. Jednakże przypadki wstrzymywania się od głosu przez stałych członków RB
zdarzały się niemal od początku jej istnienia, poczynając od rezolucji nr S/RES/4 z 29 kwietnia 1946 r.,
i nie wpływały na ważność rezolucji. Szerzej zob. R. Wedgwood, Unilateral action in the UN system,
European Journal of International Law 2000, nr 11(2), s. 349, 354. Dla porządku można jedynie dodać,
że żaden ze stałych członków RB nie podważał legalności przyjęcia rezolucji w sprawie Iraku. Podobnie
było w przypadku rezolucji nr 1973 upoważniającej do użycia siły w Libii, kiedy to wstrzymały się od
głosu Rosja i Chiny wraz z trzema niestałymi członkami – Niemcami, Indiami i Brazylią.
14 Można jednak domniemywać, że o ile wcześniejsza decyzja o zastosowaniu wobec Iraku sankcji
ekonomicznych została przyjęta na podstawie art. 41 (środki niewymagające użycia siły zbrojnej), to decy-
zja o użyciu wszelkich środków, w tym siły, została przyjęta na podstawie art. 42 KNZ, który umożliwia
przeprowadzenie „siłami powietrznymi, morskimi lub lądowymi takiej akcji, jaką uzna za konieczną dla
utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.
15 Rezolucja nr S/Res/1973 z 17 marca 2011 r.
16
J.H. Westra, International Law and the Use of Armed Force. The UN Charter and the Major Powers,
Routledge, London 2007, s. 116. Warto jednak zaznaczyć, że zasada sekwencyjnego stosowania środków
będących w dyspozycji RB nie jest bezwzględna, gdyż zgodnie z art. 42 KNZ Rada Bezpieczeństwa może
skorzystać ze środków militarnych, jeżeli „uzna, że środki przewidziane w artykule 41 mogłyby okazać
się niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi”.

253Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
środków, uchwalonych przez Radę Bezpieczeństwa”. Ponadto art. 106 KNZ pod-
kreśla, że do czasu zawarcia specjalnych układów, o których mowa jest w art. 43,
a które miały umożliwić Radzie wykonywanie obowiązków na podstawie art. 42,
„strony Deklaracji Czterech Mocarstw podpisanej w Moskwie dnia 30 października
1943 r., oraz Francja, będą zgodnie z postanowieniami paragrafu 5 tej Deklaracji
porozumiewały się z sobą, a w razie potrzeby również z innymi członkami
Organizacji Narodów Zjednoczonych w celu podejmowania w imieniu Organizacji
wspólnych działań, jakie mogą być konieczne dla utrzymania międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa”. Powstanie sił zbrojnych ONZ zgodnie z literalnym
brzmieniem KNZ było niezbędne do zastosowania środków wojskowych, o których
mówi art. 42. Niemniej zgodnie z orzecznictwem Międzynarodowego Trybunału
Sprawiedliwości możliwe było wypracowanie innych rozwiązań, by zapewnić
operacyjność KNZ17. Stąd też (na co wpływ miała również operacja przeciwko
Irakowi w 1991 r.) nie budzi dzisiaj większych wątpliwości prawnych możliwość
zawiązywania koalicji czy wykorzystania porozumień regionalnych w celu zastoso-
wania środków zbrojnych autoryzowanych przez Radę18. Znaczące jest jednak to,
że już w przypadku interwencji z 1991 r. Stany Zjednoczone wraz z koalicjantami
wykluczyły możliwość dowodzenia całą operacją czy kontrolowania jej przez
ONZ (via Wojskowy Komitet Sztabowy), mimo że takie rozwiązanie sugeruje
KNZ (art. 42 i 47)19. Operacja „Pustynna Burza” nie była przeprowadzana pod
flagą ONZ (tak ja to miało miejsce w Korei), a jej przebieg nie był konsultowany
z Sekretariatem20. Tym samym nie dziwi, że ówczesny sekretarz generalny ONZ
Javier Pérez de Cuéllar podkreślał, iż sił interweniujących nie można określić mia-
nem ONZ-owskich
21
. Niechęć wobec oddania ONZ kontroli nad operacją wynikała
z woli zapewnienia sobie przez państwa zachodnie pełnej swobody działania22.
Podobna sytuacja zaistniała w przypadku interwencji w Libii w 2011 r., gdzie
znów mimo autoryzacji RB operacja była dowodzona przez koalicję państw,
a nie ONZ. Rezolucja nr 1973 (z 17 marca 2011 r.) nakładała obowiązek ścisłej
17 MTS, Opinia doradcza w sprawie pewnych wydatków…, op. cit. s. 167: „Nie można przyjąć, że
Karta pozostawiła Radę Bezpieczeństwa bezsilną w obliczu sytuacji kryzysowej, gdy porozumienia,
o których mowa w art. 43 nie zostały zawarte”(It cannot be said that the Charter has left the Security
Council impotent in the face of an emergency situation when agreements under Article 43 have not been
concluded).
18 I. Johnstone, When the Security Council is divided: Imprecise authorisations, implied mandates, and
the ‘unreasonable veto’, w: M. Weller (red.), The Oxford Handbook of the Use of Force in International
Law, Oxford University Press, Oxford 2015, s. 233; J. Quigley, The United States and the United Nations…,
op. cit., s. 24.
19 A.A. Majid, Is the Security Council working? ‘Desert Storm’ critically examined, African Journal
of International & Comparative Law 1992, nr 4, s. 984, 987; G.S. Swan, Presidential undeclared warma-
king…, op. cit., s. 95.
20 N. Blokker, Outsourcing the use of force: Towards more Security Council control of authorised
operations?, w: M. Weller (red.), The Oxford Handbook…, op. cit., s. 205–206, 218.
21 Szerzej zob. A.A. Majid, Is the Security Council…, op. cit., s. 986.
22 J. Quigley, The United States and the United Nations…, op. cit., s. 27.

Część II • Wnioski i refleksje
254
koordynacji działań państw z sekretarzem generalnym (par. 10). W praktyce jed-
nak kontrola ONZ ograniczała się jedynie do zapoznawania się ze zdawkowymi
raportami przekazywanymi przez państwa interweniujące. Tym samym państwa
zachodnie przyczyniły się do wypracowania modelu, zgodnie z którym rola Rady
sprowadza się do wydania upoważnienia do użycia siły, bez realnego kontrolowania
sposobu skorzystania z jego.
Zachód miał jednak okazję przekonać się w kontekście operacji w Bośni i Her -
cegowinie, że podejmowanie decyzji na bazie struktur ONZ może negatywnie
wpłynąć na efektywność danej interwencji23. Interwencja NATO w Bośni i Her -
cegowinie w 1995 r. jest oceniana jako stosunkowo efektywna, co nie zmienia
faktu, że stosowanie w poprzedzających ją miesiącach procedury konsultowania
akcji (double key) pomiędzy NATO a ONZ spowalniało lub wręcz uniemożliwia-
ło przeprowadzanie skutecznych działań24. Interwencja ta wykazała również, że
tam, gdzie konieczne jest zastosowanie środków zbrojnych, nie wystarczy jedynie
wzmocnić mandat misji pokojowej przez zmianę podstawy prawnej i rodzaju
zadań, aby jej członkowie mogli wymuszać pokój25. W przypadku UNPROFOR
(United Nations Protection Force – Siły Ochronne Organizacji Narodów Zjedno-
czonych, misja pokojowa na terenie b. Jugosławii) rozszerzano mandat (możliwość
zbrojnej ochrony konwojów humanitarnych, ochrona stref zakazu lotów, ochrona
miejsc schronienia)26, ale bez uwzględnienia istotnego wzrostu środków i stanu
osobowego27. Znaczące, że Stany Zjednoczone nie chciały wspierać finansowo
UNPROFOR, wyrażając tym samym zdanie co do przydatności tej operacji
28
. Nic
więc dziwnego, że misja ta nie mogła wypełnić swojego mandatu, ale co gorsza,
nie umiała zapewnić bezpieczeństwa nawet swoim członkom, a co dopiero zapo-
biec ludobójczym praktykom29. W efekcie państwa zachodnie zyskały argument,
że pozostawienie kwestii wymuszania pokoju w rękach misji pokojowej musi
23 Zob. rozdział Marka Madeja „Interwencja w Bośni i Hercegowinie…” w części I zbioru.
24 R.C. Hendrickson, NATO’s Secretary General and the use of force: Willy Claes and the air strikes
in Bosnia, Armed Forces & Society 2004, nr 31(1), s. 95, 100; M.P. Roch, Military intervention in Bosnia-
-Herzegovina: Will world politics prevail over the rule of international law?, Denver Journal of Internatio-
nal Law & Policy 1996, nr 24, s. 461, 481.
25 Na temat zmian mandatu UNPROFOR zob. też S. Sheeran, The use of force in United Nations
peacekeeping operations, w: M. Weller (red.), The Oxford Handbook…, op. cit., s. 353; a także http://
www.un.org/en/peacekeeping/missions/past/unprof_b.htm [dostęp: 31.01.2016].
26 Zob. przede wszystkim rezolucje nr S/RES/743 (1992), S/RES/749 (1992), S/RES/758 (1992), S/
RES/761 (1992), S/RES/770 (1992), S/RES/776 (1992), S/RES/781 (1992), S/RES/786 (1992), S/RES/787
(1992), S/RES/816 (1993), S/RES/819 (1993), S/RES/824 (1993), S/RES/836 (1993), S/RES/844 (1993),
S/RES/900 (1994), S/RES/913 (1994).
27 M.P. Roch, Military intervention…, op. cit., s. 471.
28 Ch. Aoi, Legitimacy and the Use of Armed Forces. Stability Missions in the Post-Cold War Era,
Routledge, London 2011, s. 55.
29 Zob. P.C. Forage, Bombs for peace: A comparative study of the use of air power in the Balkans,
Armed Forces & Society 2002, nr 28(2), s. 211, 214.

255Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
skończyć się katastrofą30. Tym samym w zaledwie dwa–trzy lata od ogłoszenia
Agendy dla Pokoju Bhoutrosa Bhoutrosa Ghalego31 UNPROFOR dowiódł, że misje
pokojowe nie mogą efektywnie spełniać zadań typu peace enforcement, a zatem
ciężar interwencji musi spaść na poszczególne państwa i ich koalicje.
Zarówno w przypadku interwencji przeciwko Irakowi w 1991 r., jak i w Libii
w 2011 r. padały mocne argumenty dotyczące przekraczania zakresu autoryzacji.
W przypadku rezolucji nr 678 Rada zaznaczyła bowiem, że celem zastosowania
„wszystkich możliwych środków” jest zmuszenie Iraku do przestrzegania rezolucji
nr 660 i kolejnych oraz odbudowa międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
w regionie (to uphold and implement resolution 660 (1990) and all subsequent
relevant resolutions and to restore international peace and security in the area).
Zatem wobec faktu, że Irak zgodził się na wycofanie swych wojsk (choć w ciągu
trzech tygodni, a nie tygodnia, jak chcieli Amerykanie), można argumentować,
iż operacja wojskowa (przynajmniej w takim zakresie, w jakim została prze-
prowadzona) nie była konieczna
32
. Interwencja „Pustynna Burza” potwierdziła
jednak, że wobec szeroko ujętego upoważnienia do użycia wszelkich środków nie
jest konieczne czekanie na rezultaty dyplomatycznych sankcji czy skutki sankcji
ekonomicznych, jeśli przekroczono termin na wywiązanie się z nałożonych przez
Radę zobowiązań. Treść rezolucji nr 678 z jednej strony nie zastrzega, że cho-
dziło Radzie jedynie o wycofanie się na pozycje sprzed inwazji. Z drugiej jednak
strony interpretacja, zgodnie z którą w celu zapewnienia pokoju konieczne było
zniszczenie potencjału wojskowego Iraku, również nie znalazła uznania wśród
niektórych członków RB33. Dlatego nie dziwią zarzuty o nieproporcjonalne dzia-
łania w stosunku do zagrożenia, choć bowiem interweniujący byli świadomi, że
RB nie upoważniła ich do obalenia reżimu Saddama Husajna, to zrobili wiele, aby
osłabić ten reżim, by nie zagrażał nie tylko Kuwejtowi, lecz także innym państwom
w regionie
34
. Szczególne w tym kontekście kontrowersje budziło atakowanie celów
w Bagdadzie (uzasadniane koniecznością zniszczenia zaplecza armii irackiej)
czy wycofujących się wojsk z Kuwejtu (słynny incydent z autostradą śmierci)35.
W przypadku sytuacji w Libii w 2011 r. Rada chciała być precyzyjniejsza
(mając na względzie doświadczenia z obiema interwencjami państw zachodnich
30 Zob. też uwagi nt. złamania podstawowych zasad peacekeeping przy tworzeniu UNPROFOR, w:
Y. Akashi, The use of force in a United Nations peacekeeping operation: Lessons learnt from the safe
areas mandate, Fordham International Law Journal 1995, nr 19(2), s. 311 i nast. Por. jednak Ch. Aoi,
Legitimacy…, op. cit., s. 55.
31 A/47/277 – S/24111, 17.06.1992 (zob. zwł. par. 44).
32 Szerzej zob. J. Quigley, The United States and the United Nations…, op. cit., s. 8 i nast.
33 W G.S. Swan, Presidential undeclared warmaking…, op. cit., s. 95; N. Blokker, Outsourcing the
use of force…, op. cit., s. 215.
34 J.H. Westra, International Law…, op. cit., s. 112; S.L. Silliman, The Iraqi Quagmire…, op. cit.,
s. 771.
35 Zob. J. Quigley, The United States and the United Nations…, op. cit., s. 12 i nast.

Część II • Wnioski i refleksje
256
w Iraku) i wydawało się, że jasno stwierdziła, iż upoważnia do użycia wszel-
kich koniecznych środków wyłącznie w celu ochrony cywilów i zamieszkanych
przez nich terenów zagrożonych atakiem (protect civilians and civilian populated
areas under threat of attack). W tej samej rezolucji RB wykluczyła możliwość
obcej okupacji w jakiejkolwiek formie jakiejkolwiek części libijskiego teryto-
rium. Takie sformułowanie nie wykluczało możliwości użycia sił lądowych, gdyż
okupacja w rozumieniu art. 42 regulaminu haskiego z 18 października 1907 r.36
dotyczy sytuacji, gdy dane siły sprawują władzę nad danym terytorium (władza
jest ustanowiona i może być wykonywana), a nie sytuacji, gdy są jedynie na
nim obecne. Aby osiągnąć powyższy cel (ochrony cywilów), Rada w rezolucji
nr 1973 ustanowiła strefy zakazu lotów w przestrzeni powietrznej Libii. Niemniej
sposób przeprowadzenia operacji państw NATO w Libii („Zjednoczony Obrońca”)
szybko wzbudził wątpliwości co do czystości intencji interweniujących oraz pro-
porcjonalności zastosowanych środków. Siły NATO nie ograniczyły się bowiem
do patrolowania strefy zakazu lotów i ochrony cywilów, lecz zaangażowały się
w akcje ofensywne w postaci ostrzału stanowisk wojsk rządowych czy rezydencji
Muammara Kaddafiego, wspierając tym samym stronę powstańczą i przyczynia-
jąc się do obalenia reżimu tego przywódcy. Dodatkowo państwa koalicji szkoliły
opozycję, pomagały jej w tworzeniu odpowiednich struktur dowodzenia, wsparły
ją swoimi oddziałami sił specjalnych, dostarczały broń37, do czego nie zamiesz-
czono upoważnienia w rezolucji RB38. Tym samym stało się oczywiste, że celem
państw zachodnich była zmiana reżimu (na co z pewnością nie było przyzwolenia
ze strony Rosji czy Chin)39. Można oczywiście argumentować, że jedynie zmiana
reżimu gwarantowała trwałą ochronę ludności cywilnej, a warunku w postaci braku
operacji lądowej skutkującej okupacją państwa zachodnie nie złamały.
Interwencje w Iraku w 1991 r. oraz w Libii uświadomiły członkom Rady,
że raz dane upoważnienie do użycia siły może być nadużywane, jeśli chodzi
o zastosowane środki i zakres czasowy. Co charakterystyczne, amerykańskie
36 Dz.U. 1927, nr 21, poz. 161.
37
Zob. np. Ch.S. Chivvis, Toppling Qaddafi. Libya and the Limits of Liberal Intervention, Cambridge
University Press, New York 2014, s. 3 i nast.; Y.R. Kassim, The Geopolitics of Intervention. Asia and the
Responsibility to Protect, Springer, Cham 2014, s. 5 i nast.; N. Ronzitti, NATO’s intervention in Libya:
A genuine action to protect a civilian population in mortal danger or an intervention aimed at regime chan-
ge?, Italian Yearbook of International Law 2011, nr 21(3), s. 14. Zob. też A. Cowell, S. Erlanger, France
becomes first country to recognize Libyan rebels, The New York Times, 10.03.2011, http://www.nytimes.
com/2011/03/11/world/europe/11france.html [dostęp: 30.01.2016]; R. Booth, Arming Libya rebels not
allowed by UN resolutions, legal experts warn US, The Guardian, 30.03.2011, http://www.theguardian.
com/world/2011/mar/30/arming-libya-rebels-america-warned [dostęp: 15.05.2015]; B. Whitaker, Is France
right to arm Libyan rebels?, The Guardian, 30.06.2011, http://www.theguardian.com/commentisfree/2011/
jun/30/france-arm-libyan-rebels [dostęp: 30.01.2016].
38
Szerzej zob. O. Corten, V. Koutroulisy, The illegality of military support to rebels in the Libyan war:
Aspects of jus contra bellum and jus in bello, Journal of Conflict & Security Law 2013, nr 18(1), s. 59.
39 N. Ronzitti, NATO’s intervention in Libya…, op. cit., s. 10 i nast.

257Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
ataki przeprowadzane na wybrane obiekty w Iraku już po zakończeniu inter-
wencji nadal (mimo krytyki) były uzasadniane rezolucją nr 678 i koniecznością
zapewnienia poszanowania stref zakazu lotów40. Co więcej, operacja w 2003 r.
była również uzasadniana brzmieniem rezolucji nr 67841, mimo że interpretacja
tego aktu w dobrej wierze musiała prowadzić do wniosku, że jej celem było
jedynie odrestaurowanie Kuwejtu, a nie niszczenie możliwości prowadzenia
jakichkolwiek działań zbrojnych ze strony Iraku42. Problem polega jednak na
tym, że po pierwsze, nie ma ustalonych reguł interpretacji rezolucji RB43, a po
drugie, przyjmuje się, iż autoryzacja Rady obowiązuje do momentu jej odwołania
przez ten organ, co z kolei może być zablokowane przez danego stałego członka
(tzw. reverse veto) zaangażowanego w działania zbrojne44. Rada powinna była
więc zachować ostrożność po doświadczeniach z blankietowym charakterem rezo-
lucji nr 678. W przypadku Libii RB początkowo także nie ograniczyła czasowo
upoważnienia do użycia siły, lecz później przyjęła rezolucję wyraźnie wskazu-
jącą datę graniczną stosowania autoryzowanych przez nią środków zbrojnych45.
Przypadek libijski pokazuje również, że wobec braku porozumienia między
członkami RB konieczne jest nie tylko wykluczenie pewnych środków, lecz
także wyraźne wskazanie, co Rada ma na myśli, mówiąc „o wszelkich koniecz-
nych środkach”, jeśli pragnie się uniknąć dyskusji na temat złamania warunków
autoryzacji46. Niewątpliwie RB przydałoby się instrumentarium do weryfikacji
40
Zob. H. Neuhold, Collective security after ‘Operation Allied Force’, Max Planck Yearbook of United
Nations Law 2000, nr 73(4), s. 92 i nast.; W. Czapliński, Reforma ONZ – zasady użycia siły w stosunkach
międzynarodowych, w: J. Symonides (red.), Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 676; A.J. Bellamy, International law and the war with
Iraq, Melbourne Journal of International Law 2003, nr 4, s. 497, 506.
41
Zob. list z 20 marca 2003 r. od stałego przedstawiciela Stanów Zjednoczonych przy Narodach
Zjednoczonych skierowany do przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa, rezolucję nr S/2003/351 z 21 mar-
ca 2003 r., a także przemówienie Tony’ego Blaira do parlamentu z 18 marca 2003 r., w którym odwoływał
się on do opinii Lorda Goldsmitha, że wystarczającą podstawą interwencji są rezolucje nr 678, 687 oraz
1441, dostępne na stronie http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200203/cmhansrd/vo030318/
debtext/30318-06.htm [dostęp: 30.01.2016]. Zob. też R. Wedgwood, w: Debate: Adjudicating Operation
Iraqi Freedom (March 29-April 1, 2006), 100 Proceedings of the Annual Meeting (American Society of
International Law), s. 179, 180; I. Johnstone, When the Security Council…, op. cit., s. 240; A.J. Bellamy,
International law…, op. cit., s. 499, J.H. Westra, International Law…, op. cit., s. 144.
42 E. Papastavridis, Interpretation of Security Council resolutions under Chapter VII in the aftermath
of the Iraqi crisis, International and Comparative Law Quarterly 2007, nr 56(1), s. 83, 112; Ph. Sands, w:
Debate: Adjudicating Operation Iraqi Freedom…, op. cit., s. 191; O. Corten, Opération Iraqi Freedom:
peut-on admettre l’argument de l’autorisation implicite du Conseil de Securité?, Revue Belge de Droit
International 2003, nr 36, s. 205, 224 i nast.
43 Zob. E. Papastavridis, Interpretation…, op. cit., s. 86.
44 A.A. Majid, Is the Security Council…, op. cit., s. 988; T. Hostovsky-Brandes, A. Zemach, Controlling
the execution of a Security Council mandate to use force: Does the Council need a lawyer?, Fordham
International Law Journal 2013, nr 36, s. 657, 666.
45 Rezolucja nr S/RES/2016 z 27 października 2011 r.
46 Zob. rezolucję Institut de Droit International z 9 września 2011 r. nt. Authorization of the Use of
Force by the United Nations, w której podkreślono, że RB powinna określić cel, zakres, ale i sposób

Część II • Wnioski i refleksje
258
realizacji jej rezolucji, jednak póki ono nie funkcjonuje, Rada zmuszona jest
do bardzo ostrożnego, wąskiego określania mandatów wszelkich misji na wzór
rezolucji w sprawie Bośni i Hercegowiny
47
. Charakterystyczne jest bowiem to, że
w przypadku tej operacji nie padały (lub padały w minimalnym stopniu) zarzuty
o przekroczenie ram autoryzacji.
Oczywiście dyskusja wokół wyjścia poza ramy autoryzacji udzielonej przez RB
w przypadku interwencji w Iraku w 1991 r. czy w Libii nie miała tak destrukcyj-
nego wpływu na autorytet Rady, jak interwencja w Iraku w 2003 r. czy w Kosowie
w 1999 r. W tych dwóch krajach bowiem państwa zachodnie uciekły się do uży-
cia siły zbrojnej z pełną premedytacją48, mimo braku wyraźnego upoważnienia
ze strony RB. W obu przypadkach interweniujące państwa powoływały się na
rezolucje RB (odpowiednio nr 1441 oraz 1199 i 1203) stwierdzające istnienie
zagrożenia dla pokoju w danej sytuacji i tym samym istnienie dorozumianego
upoważnienia (implied authority) dla państw zachodnich do przeprowadzenia
operacji zbrojnej49. Jednak kwalifikacja sytuacji jako zagrożenia dla pokoju nie
oznacza jeszcze autoryzacji do użycia siły50. KNZ w rozdziale VII wyraźnie
przewiduje, że RB nie tylko stwierdza istnienie zagrożenia dla pokoju (czy jego
złamanie lub akt agresji), lecz także decyduje o rodzaju środków do zastosowania
w takiej sytuacji
51
. Tymczasem państwa zachodnie zdawały się argumentować, że
wobec inercji Rady (czy precyzyjniej braku podporządkowania się woli państw
zachodnich) mogą same decydować o użyciu danych środków, jeśli zaistniała
sytuacja zagraża pokojowi52.
Warto również podkreślić, że w przypadku interwencji w Iraku w 2003 r.
Stany Zjednoczone wykazały się wręcz schizofrenią, gdyż choć ubiegały się
o autoryzację użycia siły ze strony RB (wobec braku szans przyjęcia odpowied-
niej rezolucji swój projekt ostatecznie wycofały), to jednocześnie twierdziły, że
kontroli jakichkolwiek środków przedsięwziętych na podstawie upoważnienia, które z kolei powinno
być wąsko interpretowane i wdrażane. Rezolucja dostępna na stronie http://www.justitiaetpace.org/idiE/
resolutionsE/2011_rhodes_10_%20D_en.pdf [dostęp: 30.01.2016].
47 T. Hostovsky-Brandes, A. Zemach, Controlling…, op. cit., s. 679 i nast.
48 J.H. Westra, International Law…, op. cit., s. 131 i nast.
49 Szerzej zob. W.G. Sharp, SR, Operation Allied Force: Reviewing the lawfulness of NATO’s use
of military force to defend Kosovo, Maryland Journal of International Law & Trade 1999, nr 23, s. 295,
318–319.
50
Ch. Schreuer, Is there a legal basis for the NATO intervention in Kosovo?, International Law Forum
du droit international 1999, nr 1, s. 151; O. Corten, Opération Iraqi Freedom…, op. cit., s. 212.
51 RB musi najpierw stwierdzić zagrożenie dla pokoju (art. 39 KNZ) i zdecydować o zastosowaniu
środków tymczasowych (art. 40 KNZ) lub niewymagających użycia siły (art. 41 KNZ), a dopiero póź-
niej, gdy te środki są niewystarczające lub ich zastosowanie nie przyniesie pożądanego efektu, decyduje
o zastosowaniu środków militarnych (art. 42 KNZ).
52 Nie bez powodu przywoływano wcześniejszy przykład ludobójstwa w Rwandzie i braku wczesnej
reakcji ONZ. W przypadku Kosowa znaczenie miało również poparcie sekretarza generalnego dla zbrojnej
ochrony ludności. Zob. Secretary’s General Annual Report to the General Assembly, Press Release SG/
SM7136, GA/9596, 20.09.1999.

259Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
owo upoważnienie już istnieje53. Zlekceważyły wyraźny sprzeciw Rady wobec
interwencji zbrojnej w Iraku (widoczny nie tylko w braku poparcia dla projektu
rezolucji autoryzującej użycie siły, lecz także w ostrożnych sformułowaniach
rezolucji nr 1441 wykluczających automatyzm w tym zakresie)54, co jest jaw-
nym przykładem marginalizacji Rady, jeśli chodzi o legitymizację interwencji55.
Trzeba jednak przyznać, że zarówno w przypadku interwencji w Kosowie, jak
i w Iraku w 2003 r. państwa interweniujące zabiegały o jakieś usankcjonowanie
ich działalności w formie rezolucji RB określających kierunek zmian w krajach,
w których doszło do podjęcia misji. I rzeczywiście, Rada przyjmowała rezolucje
odnoszące się do sytuacji już po zakończeniu operacji wojskowej (odpowiednio
nr 1244 z 10 czerwca 1999 r. oraz 1483 z 22 maja 2003 r.), co niektórzy traktują
jako następczą autoryzację
56
. Fakt jednak, że w odpowiednich rezolucjach nie
padają słowa potępienia zachodniej akcji zbrojnej, nie oznacza, że pozostali człon-
kowie uznali jej legitymację, a jedynie to, że szans na wyrażenie jakichkolwiek
krytykujących uwag nie było ze względu na zagrożenie wetem ze strony jednego
z interweniujących państw zachodnich. Trudno też, aby Rada nie podejmowała
decyzji co do sytuacji w danym państwie czy regionie, gdy w końcu pojawia
się szansa na konsensus. Przywoływane rezolucje w sprawie Kosowa czy Iraku,
bardzo ostrożnie formułowane, nie zawierają jakiegokolwiek stwierdzenia uspra-
wiedliwiającego obie interwencje
57
, tym samym nie jest to następcza autoryzacja,
jak choćby w przypadku operacji ECOWAS (Economic Community Of West
African – Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej) w Sierra Leone58.
Świadczyć może o tym też fakt, że chociaż sytuacja w Iraku po oficjalnym zakoń-
czeniu działań wojennych nadal wymagała użycia środków zbrojnych, Rada nie
zdecydowała się na wykorzystanie „wszelkich możliwych środków”, aby zapewnić
bezpieczeństwo
59
. Można próbować argumentować, że przyjęcie rezolucji nr 1244
i 1483 jest dowodem na to, że RB nie uznała interwencji w Iraku czy w Kosowie
za agresję, gdyż wówczas zgodnie z prawem międzynarodowym (w związku ze
złamaniem normy o charakterze peremptoryjnym, czyli bezwzględnie obowiązują-
cym) musiałaby nie uznawać skutków takiej operacji
60
. Niemniej taki wniosek jest
53 G. Corn, D. Gyllensporre, International legality, the use of military force, and burdens of persuasion:
Self-defense, the initiation of hostilities, and the impact of the choice between two evils on the perception
of international legitimacy, Peace Law Review 2010, nr 30(2), s. 484, 497 i nast.
54 Szerzej zob. A.J. Bellamy, International law…, op. cit., s. 510–511.
55 Ch. Gray, The US national security strategy and the new ‘Bush Doctrine’ on preemptive self-defense,
Chinese Journal of International Law 2002, nr 1, s. 437, 444.
56 H. Neuhold, Collective security…, op. cit., s. 100.
57 I. Johnstone, When the Security Council…, op. cit., s. 232.
58 Zob. rezolucję nr S/RES/1132 z 8 października 1997 r. oraz S/PRST/1998/5 z 29 grudnia 1998 r.
59 Zob. rezolucję nr S/RES/1483.
60
Zob. art. 41 przepisów dotyczących odpowiedzialności państwa za czyny niezgodne z pra wem
międzynarodowym (Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts), 2001
(aneks do rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 56/83 z 12 grudnia 2001 r.) oraz art. 42 przepisów

Część II • Wnioski i refleksje
260
zbyt daleko idący, gdyż przecież nawet gdy dojdzie do agresji, Rada musi podjąć
działania na rzecz odbudowy pokoju i bezpieczeństwa, co jednak nie oznacza
akceptacji dla przyczyny takiego kroku. Powyższe rezolucje dają jednak dowód,
na to, że państwa zachodnie podchodzą do RB instrumentalnie, wykorzystując jej
autorytet do legitymizacji swoich działań i utrwalania przeprowadzonych przez
Zachód zmian w danym regionie.
2. AGRESYWNA SAMOOBRONA
W kontekście ewolucji prawa do samoobrony największe znaczenie ma trwająca
od 2001 r. interwencja w Afganistanie oraz ściśle łączona z nią, przede wszystkim
przez Stany Zjednoczone, operacja w Iraku w 2003 roku.
W odpowiedzi na ataki z 11 września 2001 r. na cele w Stanach Zjednoczonych
Rada Bezpieczeństwa przyjęła rezolucje nr 1368 oraz 1373 (obie z 2001 r.), odno-
sząc się do konieczności zwalczania terroryzmu wszelkimi środkami i uznając go
za zagrożenie dla pokoju. W tych samych rezolucjach wzmiankowano prawo do
samoobrony, zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej, co można było odczytywać
jako bezprecedensowe przyznanie prawa do obrony w odpowiedzi na ataki ter-
rorystyczne61. Należy więc podkreślić, że interwencja w Afganistanie, do której
doszło w miesiąc po atakach z 11 września, była uzasadniana nie upoważnieniem
ze strony RB, lecz prawem do samoobrony, które Rada jedynie potwierdziła62.
Artykuł 51 KNZ dopuszcza samoobronę w przypadku napaści zbrojnej. Nie
precyzuje, czy napaści tej może dokonać wyłącznie państwo, czy także strona
niepaństwowa. Biorąc jednak pod uwagę to, że francuska wersja karty mówi
o zbrojnej agresji, której zgodnie z przyjętymi regulacjami dopuścić się może
wyłącznie państwo63, i przywołując orzecznictwo Międzynarodowego Trybunału
dotyczących odpowiedzialności międzynarodowych organizacji (Articles on Responsibility of International
Organizations), 2011 (aneks do rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 66/100 z 9 grudnia 2011 r.).
61 J. Kranz, Między wojną a pokojem: świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej, w: idem (red.),
Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, Instytut Wydawniczy EuroPrawo,
Warszawa 2009, s. 129, ale zob. S. Preiser, „Operation Enduring Freedom” and the UN Charter: The
terrorist attacks of 11 September 2001 and the subsequent military response, International Peacekeeping
2004, nr 8, s. 213, 223–225.
62 Zob. list stałego przedstawiciela Stanów Zjednoczonych do przewodniczącego Rady Bezpie czeń-
stwa czy przywołanie przez NATO art. 5 paktu północnoatlantyckiego mówiącego właśnie o samoobronie.
Szerzej nt. reakcji organizacji międzynarodowych na ataki z 11 września zob. G.K. Walker, The lawfulness
of Operation Enduring Freedom’s self-defense responses, Valparaiso University Law Review 2002–2003,
nr 37(2), s. 489, 499.
63 Zob. np. rezolucję Zgromadzenia Ogólnego nr 3314 z 14 grudnia 1974 r., a także oparty na niej
art. 8 bis statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, DzU 2003, nr 78, poz. 708 (artykuł został
wprowadzony rezolucją Zgromadzenia Państw Stron Statutu nr RC/Res.6 11 czerwca 2010 r.). Szerzej
zob. P. Grzebyk, Odpowiedzialność karna za zbrodnię agresji, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2010, s. 89.

261Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
Sprawiedliwości (także tego przyjętego po 2001 r.)
64
, można wnioskować, że
działania w samoobronie na podstawie art. 51 KNZ mogą być podjęte wyłącznie
w przypadku ataku zbrojnego ze strony innego państwa. Ponadto przywołane
rezolucje nr 1368 i 1373 nie stwierdzają, że atak ze strony niepaństwowej jest
napaścią zbrojną65, mówią jedynie, że akty terrorystyczne są zagrożeniem dla
pokoju, co zresztą Rada czyniła już wcześniej66.
Karta jednak wspomina także o naturalnym prawie do samoobrony, którego
zakres określa prawo zwyczajowe. Można więc przyjąć, że podjęcie działań przez
NATO wobec Al-Kaidy i ich akceptacja przez większość państw doprowadzi-
ły do wykształcenia się normy prawa zwyczajowego, zgodnie z którą państwo
może podjąć działania obronne wobec zbrojnej napaści ze strony niepaństwowego
uczestnika, przynajmniej jeśli chodzi o działania określane jako terrorystyczne67.
Problem polega na tym, że aby zaatakować daną grupę terrorystyczną, konieczne
może być użycie siły na terytorium innego państwa. Praktyka państw po 2001 r.
wskazuje, że działalność danej grupy terrorystycznej na terytorium innego państwa
traktuje się jako dowód jego niemożności czy braku chęci zwalczania terroryzmu
(do czego owo państwo jest zobowiązane choćby na podstawie wspomnianych
wyżej rezolucji RB) i tym samym przyzwolenie na prowadzenie działań zbrojnych
na jego terytorium wymierzonych w terrorystów
68
. Co za tym idzie – zaczęto
dopuszczać prawną możliwość atakowania terrorystów na terytorium innego pań-
stwa bez zabiegów o uzyskanie zgody z jego strony, co nie było akceptowane przed
2001 r.69 Biorąc jednak pod uwagę fakt, że nie ma uniwersalnej prawnie wiążącej
definicji terroryzmu, a państwa nierzadko określają swoich przeciwników, by ich
64 Zob. np. MTS, wyrok w sprawie działań militarnych i paramilitarnych w i przeciwko Nikaragui,
27.06.1986, par. 195; MTS, Opinia doradcza w sprawie budowy muru na palestyńskich terytoriach oku-
powanych, 09.07.2004, par. 139; MTS, wyrok w sprawie działalności zbrojnej na terytorium Konga,
19.12.2005, par. 106 i nast. Szerzej zob. M. Kowalski, Armed attack, non-state actors and a quest for the
attribution standard, Polish Yearbook of International Law 2010, nr 30, s. 101.
65 L. Mills, Bereft of life? The Charter prohibition on the use of force, non-state actors and the place
of the International Court of Justice, New Zealand Yearbook of International Law 2011, nr 9, s. 35, 48.
66 Zob. rezolucje nr S/RES/405 oraz S/RES/419 z 1977 r.
67 J. Kranz, Między wojną…, op. cit., s. 131.
68
Zob. R.L. Van Steenberghe, Self-defence in response to attacks by non-state actors in the light
of recent state practice: A step forward?, Leiden Journal of International Law 2010, nr 23, s, 183–184,
206 i nast. (tam przywołano m.in. atak Izraela w 2006 r. na terytorium Libanu przeciwko Hezbollahowi,
operację Turcji w 2008 r. na terytorium Iraku przeciwko Kurdyjskiej Partii Pracy oraz operację Izraela
na przełomie 2008/2009 r. w Gazie). Charakterystyczne jest również to, że w Pakcie Unii Afrykańskiej
o nieagresji i wspólnej obronie z 31 stycznia 2005 r. (tekst traktatu dostępny na stronie: http://www.au.int/
en/sites/default/files/treaties/7788-file-african_union_non_aggression_and_common_defence_pact.pdf.
[dostęp: 30.01.2016]) przyjęto, że nie tylko wysyłanie, lecz także wspieranie grup zbrojnych stanowi akt
agresji (art. 1).
69
Przykładowo z potępieniem spotkały się amerykańskie ataki na Libię w 1986 r. (zob. rezolucję
nr A/RES/41/38) czy ataki na cele w Afganistanie i Sudanie w 1998 r. (w odpowiedzi na zbombardowanie
ambasad w Tanzanii i Kenii). Szerzej zob. R. Sifris, Operation Iraqi Freedom: United States v Iraq – the
legality of the war, Melbourne Journal of International Law 2003, nr 4, s. 521, 537–538.

Część II • Wnioski i refleksje
262
delegitymizować, właśnie mianem terrorystów, kształtowanie się powyższej normy
oznacza w istocie podważenie zasady zakazującej użycia siły w stosunkach mię-
dzynarodowych. Dodatkowo od 2001 r. Stany Zjednoczone prowadzą nieustającą
wojnę z Al-Kaidą i siłami z nią sprzymierzonymi, co oznacza, że wpisują wszelkie
ataki na terrorystów (czy to w Afganistanie, czy to w Pakistanie, Jemenie, Somalii,
Syrii) w ten sam konflikt. Tym samym usprawiedliwiają te ataki wykonywaniem
ciągłego prawa do samoobrony70.
Operacja w Afganistanie była prowadzona jednak nie tylko przeciwko Al-Kai -
dzie, lecz także przeciwko rządowi talibów. Problem polega jednak na tym,
że odwołując się do zasad przypisania odpowiedzialności zidentyfikowanych
w orzecznictwie czy to Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (zasada
efektywnej kontroli, zgodnie z którą jedynie w przypadku wysyłania grup zbroj-
nych lub sytuacji, w której dane państwo nie tylko finansuje, koordynuje czy
nadzoruje działania, lecz także wydaje konkretne polecenia co do podejmowanych
przez te grupy kierunków i rodzajów działań, można ich działalność przypisać pań-
stwu, sama pomoc nie jest więc wystarczająca)71, czy nawet Międzynarodowego
Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii (zasada ogólnej kontroli, według której
dla przypisania odpowiedzialności wystarczające jest wykazanie, że dane państwo
było włączone w planowanie i nadzór działań, lecz nie jest konieczne wykaza-
nie, że państwo to wydawało konkretne rozkazy, instrukcje co do poszczegól-
nych operacji)72, nie można było działań Al-Kaidy przypisać reżimowi talibów.
Talibowie bowiem nie kierowali działaniami Al-Kaidy ani jej nie kontrolowali, nie
akceptowali też działalności tej organizacji jako własnej73. Niemniej tolerowali
jej obecność na terytorium Afganistanu i współpracowali z nią choćby w przy-
padku zwalczania opozycji. A samo tolerowanie terrorystów nie oznacza jeszcze
aprobowania ich aktów czy uznania, że działają oni w imieniu państwa niejako
w charakterze jego organów
74
. Stany Zjednoczone jasno stwierdziły jednak, że nie
zamierzają czynić rozróżnienia pomiędzy tymi, którzy dokonują ataków terrory-
stycznych, a tymi, którzy terrorystom udzielają schronienia75. Możliwe jest więc
70 T. Stein, Preemption and terrorism, International Peacekeeping 2005, nr 9, s. 155, 161.
71
MTS, wyrok w sprawie działań militarnych i paramilitarnych w i przeciwko Nikaragui, 27.06.1986,
par. 115–116.
72 MTKJ, wyrok izby apelacyjnej w sprawie Prokurator przeciwko Dusko Tadic, IT-94-1-A, 15.07.1999,
par. 137.
73 Zob. R.T. Williams, Dangerous precedent: America’s illegal war in Afghanistan, University of
Pennsylvania Journal of International Law 2011–2012, nr 33, s. 563, 570 i nast. Por. jednak B.A. Feinstein,
Operation Enduring Freedom: Legal dimensions of an infinitely just operation, Journal of Transnational
Law & Policy 2001–2002, nr 11, s. 201, 216.
74 Zob. art. 8 oraz 11 przepisów dotyczących odpowiedzialności państwa za czyny niezgodne z pra-
wem międzynarodowym (2011). Zob. też F. Mégret, ‘War’? Legal semantics and the move to violence’,
European Journal of International Law 2002, nr 13, s. 383; A. Cassese, Terrorism is also disrupting some
crucial legal categories of international law, European Journal of International Law 2002, nr 12, s. 993.
75 Zob. np. SC/7143 z 12 września 2001 r. czy S/2001/946 z 7 października 2001 r.

263Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
przyjęcie, że w istocie Amerykanie dążyli do rozszerzenia zasad odpowiedzialności
państwa za działania strony niepaństwowej operującej na jego terytorium. Tym
samym odpowiedzialność państwa istniałaby nie tylko w przypadku aktywnego
wsparcia terrorystów, lecz także w przypadku pasywnego zachowania polegają-
cego jedynie na tolerowaniu ich obecności na swoim terytorium76. O ile jednak
można zrozumieć, że państwo ponosi odpowiedzialność za pomoc terrorystom,
tak jak ponosi odpowiedzialność za pomoc innemu państwu w popełnianiu czy-
nu zabronionego prawem międzynarodowym77, to warto zarazem pamiętać, że
w świetle przepisów dotyczących odpowiedzialności państwa za czyny niezgod-
ne z prawem międzynarodowym nawet w przypadku jego łamania nie można
w stosunku do danego państwa użyć siły zbrojnej niezgodnie z obowiązującym
prawem78.
Zachód dążył do obalenia rządów talibów w Afganistanie i w związku z tym
atakował szereg celów (niepowiązanych z Al-Kaidą) na terytorium tego kraju.
Tym samym można mieć poważne wątpliwości, czy przy korzystaniu z prawa do
samoobrony państwa zachodnie działały w zgodzie z zasadą proporcjonalności
oraz konieczności79. O ile bowiem można przyjąć, że zaatakowanie terytorium
Afganistanu było konieczne, gdyż władze tego państwa nie chciały wydać terro-
rystów80, to już obalenie reżimu talibów trudno uzasadnić. Celem samoobrony
powinno być bowiem odparcie ataku, a nie zmiana reżimu. Celem samoobrony
nie jest również budowa warunków pokoju i bezpieczeństwa, gdyż za realizację
tego zadania odpowiada RB81.
Operacja wymierzona w rząd talibów spotkała się z krytyką ze strony niektó-
rych państw oraz doktryny i nie została w pełni zaakceptowana, o czym może
też świadczyć negatywna reakcja na interwencję w Iraku w 2003 r. Jednym z ofi-
cjalnych argumentów za tym atakiem był bowiem fakt, że władze Iraku udzielają
schronienia terrorystom. Warto jednak nadmienić, że choć rezolucje RB nr 1368
i 1373 podkreślały, iż państwa nie mogą wspierać terroryzmu, to nie wskazywano,
76 Zob. R. Sifris, Operation Iraqi Freedom…, op. cit., s. 534; D. Jinks, State responsibility for the acts
of private armed groups, Chicago Journal of International Law 2003, nr 4, s. 83, 88; W.K. Lietzau, Old
laws, new wars: Jus ad bellum in an age of terrorism, Max Planck Yearbook of United Nations Law 2004,
nr 8, s. 414; F. Naert, The impact of the fight against terrorism on the ius ad bellum after 11 September,
Military Law & Law of War Review 2004, nr 43, s. 55, 80.
77 D. Jinks, State responsibility…, op. cit., s. 90.
78 Art. 50 przepisów dotyczących odpowiedzialności państwa za czyny niezgodne z prawem między-
narodowym (2011).
79 Obowiązywanie zasady konieczności i proporcjonalności na podstawie prawa zwyczajowego po -
twierdził MTS m.in. w wyroku w sprawie działań militarnych…, par. 194. Zob. też, w kontekście Afga-
nistanu, J. Gardam, Necessity, Proportionality and Use of Force by States, Cambridge University Press,
Cambridge 2004, s. 145; S. Preiser, ‘Operation Enduring Freedom’…, op. cit., s. 238 i nast.
80
Zob. też C.M. Scott Holcomb, Operation Enduring Freedom: The use of force in self-defense against
Al Qaida and the Taliban, Military Law & Law War Review 2001, nr 40, s. 115, 119.
81 N. Ronzitti, The expanding law of self-defence, Journal of Conflict & Security Law 2006, nr 11,
s. 343, 352.

Część II • Wnioski i refleksje
264
że gdy łamią tego typu zobowiązania, automatycznie możliwe jest użycie siły
przeciwko nim.
Operacja Iraqi Freedom była przede wszystkim realizacją po raz pierwszy
doktryny Busha o samoobronie wyprzedzającej
82
. Z tym, że o ile Amerykanie
używali terminu „samoobrona przechwytująca” (preemptive), która zdaniem wielu
prawników jest dopuszczalna, gdy atak jest nieuchronny i poważny (imminent,
serious)
83
, to w istocie mieli na myśli samoobronę prewencyjną
84
. Różnica polega
głównie na perspektywie czasowej zagrożenia atakiem i prawdopodobieństwie
jego wystąpienia. O ile bowiem samoobrona preempcyjna ma za zadanie uprzedzić
atak, który niechybnie w krótkim czasie miałby nastąpić, to celem samoobrony
prewencyjnej jest zniszczenie możliwości dokonania ataku, który jedynie mógłby
zostać przeprowadzony w przyszłości. To uprawnienie do prewencyjnej samo-
obrony miałoby znajdować zastosowanie w szczególności w przypadku groźby
użycia broni masowego rażenia. Nie bez powodu więc w oficjalnej argumentacji
Amerykanie podkreślali nie tylko fakt powiązania Iraku z grupami terrorystycz-
nymi, lecz także możliwość uzyskania przez te grupy od władz irackich broni
masowego rażenia85.
Dopuszczalność samoobrony wyprzedzającej jest kwestionowana na gruncie
KNZ, gdyż zgodnie z literalnym brzmieniem art. 51 państwo musi przyjąć na
siebie pierwsze uderzenie, zanim odpowie zbrojnie. Nie oznacza to, że należy
bezczynnie czekać, aż dane państwo (ewentualnie dana grupa terrorystyczna) roz-
winie możliwość ataku bronią masowego rażenia. W takich przypadkach bowiem
decyzje o użyciu odpowiednich środków powinna podjąć RB, jednak w strategiach
Stanów Zjednoczonych przyjętych w 2002 i 2006 r. nie przewidziano jakiejkolwiek
roli dla Rady
86
. Zwolennicy samoobrony wyprzedzającej podkreślają, że KNZ
(podpisana przecież jeszcze przed atakiem atomowym na Hiroszimę i Nagasaki)
82 Ch. Aoi, Legitimacy…, op. cit., s. 104; W.K. Lietzau, Old laws, new wars…, op. cit., s. 383, 402,
który tamże podkreśla, że interwencja z 2003 r. była „zapewne najczystszym przykładem samoobrony
wyprzedzającej w ostatnich latach” (perhaps the purest example of anticipatory self-defense in recent
years). Tzw. doktryna Busha znalazła odzwierciedlenie w Narodowej Strategii Bezpieczeństwa z 17 wrześ-
nia 2002 r. (http://www.state.gov/documents/organization/63562.pdf [dostęp: 14.10.2016]), na jej temat
szerzej zob. Ch. Gray, The US national…, op. cit., s. 439 i nast.; Ch. Henderson, The Bush Doctrine:
From theory to practice, Journal of Conflict & Security Law 2004, nr 9, s. 3; M.N. Schmitt, U.S. security
strategies: A legal assessment, Harvard Journal of Law & Public Policy 2003–2004, nr 27, s. 737, 754
i nast.
83 Zob. Report of the High-level Panel on Threats, Challenges and Change. A more secure world: Our
shared responsibility, 01.12.2004, par. 188–192.
84 N. Ronzitti, The expanding…, op. cit., s. 347.
85 SC/7658 z 5 lutego 2003 r. Charakterystyczne, że 20 stycznia 2003 r. (zaledwie kilka tygodni przed
wystąpieniem Colina Powella na 4701. spotkaniu RB z 5 lutego 2003 r., na którym przedstawił on pre-
zentację „Iraq: Failing to Disarm”) Rada Bezpieczeństwa przyjęła rezolucję nr 1456, w której szczególną
uwagę zwracano na niebezpieczeństwo związane z użyciem broni ABC przez terrorystów.
86 Ch. Gray, The Bush Doctrine revisited: The 2006 National Security Strategy of the USA, Chinese
Journal of International Law 2006, nr 5(3), s. 555, 563.

265Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
nie może być traktowana jako pakt samobójców87, w szczególności gdy istnieje
zagrożenie użyciem broni masowego rażenia bądź mamy do czynienia z wystą-
pieniem syndromu bitej kobiety, czyli sytuacją, w której państwo podejmuje akcję
wyprzedzającą przeciwko innemu państwu, które wielokrotnie łamało zobowią-
zania88. Jako precedens wskazuje się bombardowanie przez Izrael budowanych
reaktorów nuklearnych w Osirak w 1981 r.89 Warto jednak pamiętać, że atak ten
został jednomyślnie potępiony przez RB90. Jeśli natomiast chodzi o interwen-
cję w Iraku w 2003 r., to paradoksalnie pokazała ona, jakie niebezpieczeństwa
związane są z dopuszczeniem samoobrony wyprzedzającej nawet w przypadku
zagrożenia bronią masowego rażenia91, zwłaszcza wobec braku zasad dotyczących
oceny dowodów92. Niemniej konsekwentnie (jak sama administracja amerykań-
ska podkreśla93) forsowane przez Amerykanów zmiany w rozumieniu prawa do
samoobrony wpływają na praktykę państw.
3. INTERWENCJA HUMANITARNA (CZYTAJ PRODEMOKRATYCZNA)
W niemal każdym przypadku interwencji państw zachodnich podnoszono
kwestie humanitarne jako uzasadnienie interwencji zbrojnej, dlatego właśnie
ich operacje zbrojne przyczyniły się w ogromnym stopniu do rozwoju prawa do
interwencji humanitarnej, a następnie zbrojnego wymiaru odpowiedzialności
za ochronę. W przypadku obu wojen irackich podnoszono konieczność inter-
wencji ze względu na dokonywane przez reżim Husajna zbrodnie, choć należy
87 Ch. Pierson, Preemptive self-defense in an age of weapons of mass destruction: Operation Iraqi
Freedom, Denver Journal of International Law & Policy 2004, nr 33(1), s. 150, 161; J. Nyamuya Maogoto,
Rushing to break the law? The ‘Bush Doctrine’ of pre-emptive strikes and the UN Charter on the use of
force, University of Western Sydney Law Review 2003, nr 7, s. 1–2.
88
M. Skopets, Battered nation syndrome: Relaxing the imminence requirement of self-defense in
international law, American University Law Review 2006, nr 55(3), s. 753, 761.
89 Inne przykłady to choćby amerykańska blokada Kuby w 1962 r., izraelski atak na Egipt, Syrię,
Jordanię w 1967 r. czy ostrzał obozów terrorystów w Libii w 1986 r. Szerzej zob. Ch. Pierson, Preemptive…,
op. cit., s. 174.
90 Rezolucja nr S/RES/487 z 19 czerwca 1981 r.
91
Zob. R. Sifris, Operation Iraqi Freedom…, op. cit., s. 531; Ch. Gray, The Bush Doctrine revisited…,
op. cit., s. 561.
92
M.E. O’Connell, Lawful self-defense to terrorism, University of Pittsburgh Law Review 2001–2002,
nr 63, s. 889.
93 Można odwołać się do słów Condoleezzy Rice, która stwierdziła, że Stany Zjednoczone „od dawna
przywoływały prawo do samoobrony wyprzedzającej – poczynając od kryzysu kubańskiego z 1962 r. po
kryzys na Półwyspie Koreańskim z 1994 r.” (has long affirmed the right to anticipatory selfdefence –
from the Cuban Missile Crisis in 1962 to the crisis on the Korean Peninsula in 1994) – Condoleezza Rice
discusses President’s National Security Strategy, Waldorf Astoria Hotel, New York, 01.10.2002, http://
georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2002/10/20021001-6.html [dostęp: 30.01.2016].
Zob. też J. Dearsley, The use of force in international law. A case study – the invasion of Iraq, 2003,
Canterbury Law Review 2004, nr 10, s. 121, 139 i nast. Charakterystyczne, że prezydent Barack Obama nie
odrzucił całkowicie doktryny Busha. Ch. Gray, President Obama’s 2010 United States National Security
Strategy and international law on the use of force, Chinese Journal of International Law 2011, nr 10, s. 35.

Część II • Wnioski i refleksje
266
podkreślić, że w obu przypadkach – w 1991 i 2003 r. – kwestie humanitarne
miały znaczenie drugorzędne. Aspekt humanitarny miał jedynie wzmocnić legi-
tymację interwencji, a nie być główną przesłanką ich dokonania. Znaczące było
również to, że RB w kolejnych rezolucjach (np. tej nr 688 z 1991 r.) dostrzegała
problem naruszeń praw człowieka, ale nie decydowała się na upoważnienie do
choćby ograniczonych środków zbrojnych, co jednak nie powstrzymywało państw
zachodnich od ustanawiania stref zakazów lotów w celu ochrony m.in. ludności
kurdyjskiej. Z kolei w przypadku interwencji w Bośni i Hercegowinie konieczność
zapewnienia pomocy humanitarnej i ochrony ludności cywilnej miała już zna-
czenie pierwszorzędne, a sama operacja Deliberate Force dla rozwoju koncepcji
interwencji humanitarnej odegrała rolę przełomową94. Po pierwsze, interwencja
w Bośni i Hercegowinie potwierdziła, że jest możliwe traktowanie naruszeń praw
człowieka w ramach jednego państwa jako zagrożenia dla pokoju i bezpieczeń-
stwa95. Co za tym idzie – prawa człowieka ostatecznie przestały być traktowane
jako wewnętrzna sprawa państw, co do której inne państwa i organizacje nie
powinny interweniować w myśl art. 2, ust. 7 KNZ. I mimo oporów np. Chin,
które początkowo obawiały się udzielenia upoważnienia do użycia siły w celu
ochrony ludności, przy ostatecznym głosowaniu nad rezolucją nr 836 stanowią-
cą główną podstawę do użycia siły ze względów humanitarnych przez NATO,
również one głosowały aprobująco. Tym samym Rada potwierdziła, że środki
zbrojne, którymi dysponuje na podstawie rozdziału VII, mogą być użyte w celu
ochrony ludności96. Po drugie, była to pierwsza interwencja państw NATO poza
obszarem państw członkowskich i to właśnie ze względów humanitarnych, co
wskazywało na nową rolę, jaką Sojusz i tym samym państwa zachodnie mogą
odgrywać. Po trzecie, właśnie ta interwencja pobudziła dyskusję na temat istnienia
kolejnego wyjątku od zakazu użycia siły, a mianowicie interwencji w sytuacji
łamania praw człowieka
97
. Z pewnością bez Bośni nie byłoby operacji w Kosowie,
a przynajmniej nie w tak krótkim czasie98. Nie powinno więc dziwić, że mimo
94 R.C. Hendrickson, NATO’s Secretary…, op. cit., s. 95.
95 Zob. rezolucje nr S/RES/713 z 25 września 1991 r., S/RES/743 z 21 lutego 1992 r. czy S/RES/815
z 30 marca 1993 r. Wśród innych przykładów uznania naruszeń praw człowieka jako zagrożenia dla
pokoju można przywołać rezolucje nr S/RES/688 z 5 kwietnia 1991 r. ( Irak), S/RES/733 z 23 stycznia
1992 r. oraz S/RES/794 z 3 grudnia 1992 r. ( Somalia), S/RES/940 z 31 lipca 1994 r. ( Haiti), S/RES/918
z 17 maja 1994 r., S/RES/929 z 22 czerwca 1994 r., S/RES/955 z 8 listopada 1994 r. ( Rwanda). Zob. też
I. Popiuk-Rysińska, Ewolucja systemu zbiorowego bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych po zimnej
wojnie, Elipsa, Warszawa 2013, s. 84 i nast.; M.P. Roch, Military intervention…, op. cit., s. 478.
96 Ch. Aoi, Legitimacy…, op. cit., s. 46, 54.
97 Zob. M.P. Roch, Military intervention…, op. cit., s. 477; A. Pellet, Brief remarks on the unilateral
use of force, European Journal of International Law 2011, nr 11(2), s. 385–386.
98 Zob. przemówienie prezydenta Stanów Zjednoczonych Williama Jeffersona Clintona z 24 marca
1999 r. – Address to the Nation on Airstrikes against Serbian Targets in the Federal Republic of Yugoslavia
(Serbia and Montenegro), http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=57305 [dostęp: 30.01.2016], gdzie
powiedział on: „Odebraliśmy podobną lekcję w Bośni zaledwie kilka lat temu. Świat i w tym przypadku
nie zadziałał odpowiednio wcześnie, aby powstrzymać wojnę. I nie zapomnijmy, do czego doszło: niewinni

267Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
wcześniejszych przykładów potępienia jednostronnych (bez upoważnienia ze
strony RB) interwencji ze względów humanitarnych, państwa zachodnie uznały,
że ich interwencja w Kosowie jest nie tylko moralnie, lecz także prawnie uzasad-
niona. Legitymacja miała płynąć wprost z KNZ, która przecież jako jeden z celów
organizacji wymienia popieranie praw człowieka i zachęcanie do poszanowania
tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich (art. 1 ust. 3)99. Ponadto
zakaz użycia siły z art. 2 ust. 4 miałby dotyczyć wyłącznie agresywnych działań,
mających na celu zajęcie danego terytorium, nie zaś przypadku wdrażania praw
człowieka (najważniejsze znaczenie ma zatem motywacja)100. Problem jednak
w tym, że interwencja zbrojna zawsze wiąże się z naruszeniem integralności
terytorialnej
101
. Legalność operacji miała również wynikać z faktu, że wobec
naruszeń praw człowieka i wyczerpania pozostałych środków reakcji nie było
innej możliwości, jak interweniować zbrojnie, a RB w swoich wcześniejszych
rezolucjach przyjęła, że istnieje zagrożenie dla pokoju102 – z tym że, jak wzmian-
kowano wyżej, stwierdzenie zagrożenia dla pokoju nie oznacza automatycznego
upoważnienia do użycia siły. Upoważnienie to miałoby również wynikać z prawa
ludzie zostali stłoczeni w obozach koncentracyjnych, snajperzy zabijali dzieci idące do szkoły, boiska
piłkarskie oraz parki zamieniono w cmentarze, ćwierć miliona ludzi zabito, nie dlatego, że coś zrobili,
ale dlatego kim byli. Dwa miliony Bośniaków zostało uchodźcami. To było ludobójstwo w sercu Europy,
nie w 1945 r. ale w 1995; nie na chropowatym nagraniu kroniki filmowej z czasów naszych rodziców czy
dziadków, ale w naszych czasach, sprawdzające nasze człowieczeństwo i determinację” (We learned some
of the same lessons in Bosnia just a few years ago. The world did not act early enough to stop that war,
either. And let’s not forget what happened: innocent people herded into concentration camps, children
gunned down by snipers on their way to school, soccer fields and parks turned into cemeteries, a quarter
of a million people killed, not because of anything they have done but because of who they were. Two
million Bosnians became refugees. This was genocide in the heart of Europe, not in 1945 but in 1995;
not in some grainy newsreel from our parents’ and grandparents’ time but in our own time, testing our
humanity and our resolve).
99 W tym kontekście przywoływano również art. 55 i 56 KNZ. Zob. N.J. Wheeler, Reflections on the
legality and legitimacy of NATO’s intervention in Kosovo, The International Journal of Human Rights
2000, nr 4(3–4), s. 144, 148.
100 B. Simma, NATO, the UN and the use of force: Legal aspects, European Journal of International
Law 1999, nr 10(1), s. 1 i nast.
101
J.I. Charney, Anticipatory humanitarian intervention in Kosovo, American Journal of International
Law 1999, nr 93(4), s. 834–835.
102
Zob. wypowiedź stałego przedstawiciela Zjednoczonego Królestwa przy Narodach Zjednoczonych
na forum RB 24 marca 1999 r. – „Podjęte działania są legalne. Są uzasadnione jako wyjątkowe środki
mające na celu zapobieżenie druzgocącej katastrofie humanitarnej (…). Wszelkie środki niewymagające
użycia siły zostały zastosowane, aby uniknąć tej sytuacji. W tych okolicznościach i jako wyjątkowy śro-
dek na podstawie dojmującej potrzeby humanitarnej należy uznać, że interwencja zbrojna jest prawnie
uzasadniona. Proponowane użycie siły jest skierowane wyłącznie w celu odwrócenia katastrofy humani-
tarnej, i jest to minimum, jakie uważamy za konieczne dla osiągnięcia tego celu” (The action being taken
is legal. It is justified as an exceptional measure to prevent an overwhelming humanitarian catastrophe.
(…) Every means short of force has been tried to avert this situation. In these circumstances, and as an
exceptional measure on grounds of overwhelming humanitarian necessity, military intervention is legally
justifiable. The force now proposed is directed exclusively to averting a humanitarian catastrophe, and is
the minimum judged necessary for that purpose), SC/6657.

Część II • Wnioski i refleksje
268
zwyczajowego wywodzonego z doświadczeń zarówno przeprowadzonych, jak
i nieprzeprowadzonych (jak w przypadku Rwandy w 1994 r.) operacji
103
. Nie
bez znaczenia było poparcie sekretarza generalnego ONZ Kofiego Annana dla
koncepcji interwencji humanitarnej104. Państwa zachodnie musiały być jednak
świadome, że nie ma powszechnego opinio iuris o istnieniu prawa do interwen-
cji humanitarnej, gdyż wówczas o odpowiednią rezolucję mogłyby zabiegać
w Zgromadzeniu Ogólnym zgodnie z procedurą „Zjednoczeni dla Pokoju”105
– którą przecież Zachód sam stworzył, a która daje możliwość rekomendowania
środków przymusu przez Zgromadzenie Ogólne ONZ106. Powód nieskorzystania
z tej możliwości był oczywisty – brak gwarancji, że projekt rezolucji uzyskałby
wymaganą większość dwóch trzecich głosów, a w takim przypadku państwom
zachodnim trudno byłoby udowodnić zasadność swej operacji
107
. Co też cha-
rakterystyczne, zaczęto argumentować, że niektóre interwencje być może nie są
zgodne z prawem (lawful), lecz z pewnością są legitymizowane (legitimate)108.
Takie rozróżnienie miało jednak, w opinii autorki, na celu jedynie zaciemnienie
obrazu obowiązujących norm prawnych109.
W przypadku interwencji w Kosowie problematyczne było to, przy założe-
niu dopuszczalności interwencji humanitarnych, czy rzeczywiście zostały speł-
nione przesłanki zazwyczaj identyfikowane w literaturze jako konieczne do
103 Zob. zestawienie wcześniejszych interwencji podejmowanych ze względów humanitarnych np. w:
K.W. Alexander, NATO’s intervention in Kosovo: The legal case for violating Yugoslavia’s national sove-
reignty in the absence of Security Council approval, Houston Journal of International Law 2000, nr 22(3),
s. 403, 417 i nast.; F. Harhoff, Unauthorised humanitarian interventions – armed violence in the name of
humanity?, Nordic Journal of International Law 2001, nr 70, s. 65, 84 i nast.; J. Zajadło, Dylematy…,
op. cit., s. 130 i nast.
104 K.J. Kille, R.C. Hendrickson, Secretary-General leadership across the United Nations and NATO:
Kofi Annan, Javier Solana, and Operation Allied Force, Global Governance 2010, nr 16, s. 505 i nast.
105 Szerzej zob. A. Pellet, Brief remarks…, op. cit., s. 390.
106
Kanada i Zjednoczone Królestwo nawet rozważały skorzystanie z procedury „Zjednoczeni dla
Pokoju”, jednak w obawie przed niemożnością uzyskania wymaganej liczby głosów lub ustanowieniem
groźnego precedensu porzuciły ten pomysł. Zob. N.D. White, The relationship between the UN Security
Council and General Assembly in matters of international peace and security, w: M. Weller (red.), The
Oxford Handbook…, op. cit., s. 309 i nast. Z kolei Ruth Wedgwood oraz J.H. Westra podkreślają, że w przy-
padku Iraku (2003) celowo rezolucje RB kończyły się słowami „pozostaje zainteresowana problemem”
(remains seized of the matter), aby wykluczyć Zgromadzenie Ogólne z procedowania. Ruth Wedgwood
w: Debate: Adjudicating Operation Iraqi Freedom…, op. cit., s. 186; J.H. Westra, International Law…,
op. cit., s. 145 i nast. Zob. też A.J. Carswell, Unblocking the UN Security Council: The uniting for peace
resolution, Journal of Conflict & Security Law 2013, nr 18(3), s. 453.
107 O tym, że w przypadku Kosowa wcale nie byłoby łatwo uzyskać wymaganą liczbę głosów, świad-
czyć może to, jak licznie interwencję państw NATO potępiły różne organizacje, ruchy czy poszczególne
państwa. Szerzej zob. O. Corten, Opération Iraqi Freedom…, op. cit., s. 237 i nast.; A. Orakhelashvili,
Changing ius cogens through state practice? The Case of the prohibition of the use of force and its
exceptions, w: M. Weller (red.), The Oxford Handbook…, op. cit., s. 174.
108 J. Kranz, Między wojną…, op. cit., s. 141.
109
Zob. też T. Iwanek, The 2003 invasion of Iraq: How the system failed, Journal of Conflict & Security
Law 2010, nr 15(1), s. 89–90.

269Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
usprawiedliwienia takiego działania
110
. Wątpliwości budziło bowiem istnienie
masowych zbrodni przed interwencją i fakt, że sama interwencja przyczyniła się
do katastrofy humanitarnej111. Dodatkowo pojawiały się pytania, czy faktycznie
w swoich działaniach NATO zachowywało zasadę proporcjonalności, jak rów-
nież kwestia, czy rzeczywiście operacja była niezbędna do zapobieżenia dalszym
naruszeniom.
Niemniej interwencja w Kosowie (podobnie jak późniejsza w Libii, przepro-
wadzona już z upoważnienia Rady) dowiodła, że suwerenność nie jest tarczą chro-
niącą państwo w sytuacji łamania praw człowieka112, przynajmniej w niektórych
(wybiórczych) przypadkach113. Możliwość traktowania interwencji w Kosowie
jako precedensu114 skłoniła jednak państwa zachodnie do bardziej restrykcyjnego
podejścia do problemu interwencji humanitarnej, co było widoczne w pracach nad
tzw. odpowiedzialnością za ochronę (responsibility to protect, R2P). Koncepcja
odpowiedzialności za ochronę pojawiła się w raporcie Międzynarodowej Komisji
ds. Interwencji i Suwerenności Państwa (International Commission on Intervention
and State Sovereignty, ICISS)115. Raport „Odpowiedzialność za ochronę” zapo-
czątkował pracę nad koncepcją R2P o tym samym tytule w ramach Narodów
Zjednoczonych116. Co za tym idzie – po Kosowie interwencja humanitarna nie
110
Zob. propozycję warunków i sposobów weryfikacji ich spełnienia w: F. Harhoff, Unauthorised
humanitarian…, op. cit., s. 109 i nast.
111 J. Reed Struble, R.A.C. Alton, The legacy of Operation Allied Force: A reflection on its legality
under United States and international law, Michigan State International Law Review 2012, nr 20(2), s. 293,
315 i nast.
112
T. Dingott Alkopher, Fighting for Rights. From Holy Wars to Humanitarian Interventions, Ashgate,
Farnham 2013, s. 128; C. Powell, Libya: A multilateral constitutional moment?, American Journal of
International Law 2012, nr 106, s. 298, 300.
113 R. Kwiecień, Suwerenność państwa. Rekonstrukcja i znaczenie idei w prawie międzynarodowym,
Zakamycze, Kraków 2004, s. 159.
114 J. Currie, NATO’s humanitarian intervention in Kosovo: Making or breaking international law?,
Canadian Yearbook of International Law 1998, nr 36, s. 303, 305; W.G. Sharp, SR, Operation Allied
Force…, op. cit., s. 314; K.W. Alexander, NATO’s Intervention…, op. cit., s. 406.
115 International Commission on Intervention and State Security, Report of the International Commis-
sion on Intervention and State Security, Responsibility to Protect, International Development Research
Centre 12.2001, s. VII, http://www.responsibilitytoprotect.org/index.php/about-rtop/core-rtop-documents
[dostęp: 30.01.2016].
116 Poparcie dla tworzącej się normy dotyczącej odpowiedzialności za ochronę zostało wyrażone
najpierw w raporcie tzw. Wysokiego Panelu powołanego przez sekretarza generalnego ONZ w celu
opracowania przed 60. rocznicą utworzenia ONZ rekomendacji dotyczących radzenia sobie z globalnymi
zagrożeniami dla bezpieczeństwa (The High-level Panel on Threats, Challenges and Change, A More
Secure World, Our Shared Responsibility, United Nations 2004, A/59/565, par. 203), a następnie w raporcie
sekretarza generalnego ONZ opracowanym w ramach przygotowań do 60. sesji Zgromadzenia Ogólnego
i podsumowania implementacji Deklaracji Milenijnej (Secretary-General, In Larger Freedom: Towards
Development, Security and Human Rights for All, A/59/2005, 21.03.2005, par. 7, 132, 135), gdzie odpo-
wiedzialność za ochronę była rozpatrywana w kontekście praw człowieka – wolności do życia w godności.
W końcu i państwa przyjęły istnienie obowiązków zarówno państw, jak i społeczności międzynarodowych,
wynikających z R2P, w dokumencie końcowym przyjętym na szczycie w 2005 r. (General Assembly,
World Summit Outcome, 24.10.2005, A/RES/60/1, par. 138–139). W kolejnych latach (poczynając od

Część II • Wnioski i refleksje
270
zniknęła, lecz została wchłonięta przez wymiar zbrojny R2P117. Z tym że w przyj-
mowanych na forum ONZ dokumentach podkreślano, iż nawet w przypadku zbrod-
ni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości, ludobójstwa czy czystek etnicznych
nadal konieczne jest przestrzeganie ograniczeń co do prawa użycia siły, a więc siły
można użyć wyłącznie w samoobronie lub z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa.
W konsekwencji odpowiedzialność za ochronę nie zyskała wymiaru normy prawnej
stanowiącej wyjątek od zakazu użycia siły z KNZ, lecz jedynie wskazówki, w naj-
lepszym wypadku doktryny, którą miały wdrażać organy ONZ (przede wszyst-
kim RB) w swej działalności
118
. W istocie R2P nie przyznawała nowych uprawnień
RB, lecz przez podkreślenie, że to właśnie Rada ma podejmować decyzje o użyciu
siły w sytuacji naruszeń praw człowieka, wykluczała możliwość jednostronnej
interwencji któregokolwiek państwa pod pretekstem humanitarnym119.
Warto podkreślić, że do 2012 r. koncepcja R2P nie budziła większych wątpli-
wości wśród państw120, lecz interwencja państw zachodnich w Libii niemal R2P
uśmierciła (przynajmniej jej zbrojny wymiar)
121
. Tak jak wspomniano wyżej,
interwencja w Libii była podjęta na podstawie rezolucji RB i początkowo trakto-
wana jako sztandarowy przykład realizacji czy wręcz tryumfu koncepcji doktryny
odpowiedzialności za ochronę
122
. Zwracano uwagę na to, że w końcu Rada stosun-
kowo szybko podejmuje decyzje o użyciu siły, aby chronić życie ludności cywil-
nej, i daje odpowiednio silne instrumentarium do wypełnienia tego mandatu123.
W przypadku Libii jednak, choć istniało upoważnienie ze strony RB do użycia
siły, problemem był sposób realizacji interwencji zbrojnej, który wskazywał, że jej
głównym celem w pewnym momencie nie była tylko ochrona ludności cywilnej,
2009 r.) sekretarz generalny ONZ przygotowywał raporty dotyczące implementacji odpowiedzialności
za ochronę (A/63/677, 12.01.2009; A/64/864, 14.07.2010; A/65/877, 27.06.2011; A/66/874, 25.07.2012;
A/67/929, 09.07.2013; A/68/947, 11.07.2014), nad którymi Zgromadzenie Ogólne debatowało (zob. np.
A/RES/63/308, 7.10.2009).
117 F.A. Holst, M.D. Fink, A legal view on NATO’s campaign in Libya, w: K. Engelbrekt, M. Mohlin,
Ch. Wagnsson, The NATO Intervention in Libya: Lessons Learned from the Campaign, Routledge, London,
New York 2014, s. 68.
118
P. Grzebyk, Miejsce interwencji zbrojnej w koncepcji „odpowiedzialność za ochronę” (R2P),
Stosunki Międzynarodowe – International Relations 2015, nr 51(3), s. 61, 76; A. Garwood-Gowers, The
Responsibility to Protect and the Arab Spring: Libya as the exception, Syria as the norm?, University of
New South Wales Law Journal 2013, nr 36(2), s. 594, 598–599.
119
D. Berman, Ch. Michaelsen, Intervention in Libya: Another nail in the coffin for the Responsibility-
-to-Protect?, International Community Law Review 2012, nr 14, s. 337, 345; R.E. Van Landingham, The
STARS ALIGNED: The legality, legitimacy, and legacy of 2011’s humanitarian intervention in Libya,
Valparaiso University Law Review 2012, nr 46, s. 859–860.
120 R. Thakur, Reconfiguring the UN system of collective security, w: M. Weller (red.), The Oxford
Handbook…, op. cit., s. 196.
121 D. Berman, Ch. Michaelsen, Intervention…, op. cit., s. 337 i nast.
122 Ibidem, s. 350; R. Thakur, Reconfiguring…, op. cit., s. 195.
123 P.R. Williams, C. (Betsy) Popkent, Security Council Resolution 1973 on Libya: A moment of legal
and moral clarity, Case Western Reserve Journal of International Law 2011, nr 44, s. 225, 227 i nast.

271Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
lecz zmiana reżimu (co spotkało się z potępieniem ze strony Rosji i Chin)
124
.
Świadczyć może o tym przede wszystkim zaangażowanie Francji i Wielkiej
Brytanii w szkolenie, organizację i dozbrajanie opozycji. Nie tylko jednak cel
operacji budził wątpliwości, lecz także spełnienie innych przesłanek koniecznych
do interwencji w myśl zasad R2P125. Nie było bowiem wiadomo, czy na koncep-
cję R2P można powoływać się w przypadku konfliktu wewnętrznego, gdy Rada
w swej rezolucji (nr 1973) mówi jedynie o możliwości popełnienia zbrodni prze-
ciwko ludzkości, a do tego typu zbrodni jeszcze nie doszło – pamiętajmy bowiem,
że interwencja zbrojna w założeniu miała być ostatecznym środkiem reakcji, nie
zaś prewencji. Czy odpowiedź na groźbę naruszeń była proporcjonalna, biorąc
pod uwagę długość i skalę operacji? I wreszcie legitymację operacji podważał
ostateczny wynik, na który składały się: destabilizacja regionu, proliferacja broni
i ogromna fala uchodźców.
Interwencja w Libii w 2011 r. prowokuje również pytanie, czy w istocie pań-
stwa zachodnie po 1989 r. nie propagowały interwencji humanitarnej jako takiej,
lecz interwencję prodemokratyczną, a więc taką, która prowadzi do ustanowienia
demokratycznego reżimu, respektującego rządy prawa, w tym prawa człowieka126.
Tego typu interwencje były podejmowane przez państwa zachodnie, niejednokrot-
nie bez uprzedniego upoważnienia ze strony RB127, a z pewnością taki charak-
ter miały omawiane w niniejszym tomie interwencje w Afganistanie w 2001 r.,
w Iraku w 2003 r. czy w Libii w 2011 r.128 Państwa, podkreślając prawo ludności
do zmiany reżimu, próbowały wesprzeć tę ludność, gdy istniała realna szansa na
wprowadzenie demokratycznych rządów129.
124 J.H. Michaels, Able but not willing. A critical assessment of NATO’s Libya intervention, w:
K. Engelbrekt, M. Mohlin, Ch. Wagnsson, The NATO Intervention…, op. cit., s. 17 (autor podkreś la jed-
nak brak premedytacji, ibidem, s. 18 i nast.); N. Blokker, Outsourcing the use of force…, op. cit., s. 204.
125
R.A.C. Alton, J. Reed Struble, The constitutionality and advancement of international humanitarian
ideals in Libya by NATO and United States’ Operations Odyssey Dawn and unified protector, Tulane
Journal of International & Comparative Law 2014, nr 23(1), s. 1, 22 i nast.
126 G.H. Fox, Regime change, w: Oxford Public International Law, Max Planck Encyclopedia of
Public International Law, 01.2013. Zob. też R. Kuźniar, Liberalny interwencjonizm Zachodu po zimnej
wojnie – przesłanki i konsekwencje, Stosunki Międzynarodowe – International Relations 2015, nr 51(3),
s. 29 i nast.
127 Przykładami tego typu interwencji mogą być operacje w Grenadzie w 1983 r., Panamie w 1989 r.,
na Haiti w 1994 r. Szerzej zob. S. van den Driest, Pro-democratic intervention and the right to political
self-determination: The case of Operation Iraqi Freedom, Netherlands International Law Review 2010,
nr 57(1), s. 29, 39 i nast. (autor ten podkreśla, że koncepcja prodemokratycznej interwencji – w tym
terapeutycznej okupacji – została wkomponowana w amerykańską strategię bezpieczeństwa z 2002 r.
w ramach koncepcji budowania państwowości, ibidem, s. 49).
128 Zob. też O. Corten, Opération Iraqi Freedom…, op. cit., s. 207.
129 M. Payandeh, The United Nations, Military Intervention, and Regime Change in Libya, Virginia
Journal of International Law 2012, t. 52, s. 388; zob. też par. 2 rezolucji nr S/RES/1973.

Część II • Wnioski i refleksje
272
4. KONKLUZJE – NIEZNOŚNA ŁATWOŚĆ ZMIANY NIEZMIENIALNEGO
W przypadku większości interwencji państw zachodnich padały zarzuty o agre-
sję (w szczególności w odniesieniu do interwencji w Iraku w 2003 r.130). To dość
normalne, zawsze bowiem państwo, w którym siły interweniują, oraz państwa je
wspierające będą używać argumentów prawnych, by podważyć pozycję interwenta
(praktykę tę określa się mianem lawfare). Właśnie w celu formułowania prawnych
zarzutów została stworzona definicja agresji
131
. Odrzucając jednak retorykę państw,
do której uciekały się one w toku dyskusji nad daną sytuacją w RB, nie można nie
zauważyć, że państwa zachodnie wielokrotnie nadinterpretowały lub wręcz łamały
zasady użycia siły czy próbowały ustanowić nowe ramy zwyczajowego prawa jej
użycia przez naruszanie dotychczasowych (making by breaking). Niemniej w przy-
padku użycia siły jest to kwestia zmiany norm mających charakter ius cogens132,
która może być dokonana przez normę o takim samym charakterze. Tu pojawia
się dylemat, kiedy łamanie prawa jest jedynie tolerowane, co nie oznacza jeszcze
uznania go za nową normę
133
, a kiedy stanowi precedens kształtujący nową normę
i to taką, o której bezwzględnym charakterze państwa są przekonane. Interwencje
państw zachodnich i towarzysząca im argumentacja z pewnością przyczyniły się
do podważenia autorytetu RB, której rola była już z góry pomijana w przyjmo-
wanych choćby przez Stany Zjednoczone (ale i przez innych stałych członków
Rady, np. Rosję) strategiach bezpieczeństwa narodowego. Praktyka interwencji
zachodnich forsowała niebezpieczną interpretację, zgodnie z którą państwa mogą
podejmować jednostronnie działania, jeśli RB w przeszłości zajmowała się daną
sytuacją. Ponadto państwa zachodnie przyczyniły się do rozszerzania prawa do
samoobrony – wbrew literalnemu brzmieniu KNZ – nie tylko na odpowiedź na
ataki zbrojne strony niepaństwowej, lecz także na działania prewencyjne. Zachód
ustanowił precedensy w postaci interwencji określanych wówczas jako humanitar-
ne, lecz podejmowanych bez upoważnienia RB, a te, do których był upoważniony
(przypadek Libii), wykonywał w sprzeczności z przyznanym mandatem, forsując
prawo do zmiany reżimu na demokratyczny. Zachodnia interwencja w Libii niemal
zniszczyła koncepcję R2P i dzisiaj to Chiny czy Brazylia muszą przypominać
o podstawach wynikających z KNZ.
130 Szerzej zob. J. Quigley, The United States and the United Nations…, op. cit., s. 47; W. Czapliński,
Interwencja w Iraku z punktu widzenia prawa międzynarodowego, Państwo i Prawo 2004, nr 1, s. 18;
J. Symonides, Wojna z Irakiem a prawo międzynarodowe, Rocznik Strategiczny 2003/04, s. 366 i nast.
131
Zob. Ch. Scott Bartman, Lawfare: Use of the Definition of Aggressive War by the Soviet and Russian
Federation Governments, Cambridge Scholars Publishing 2010.
132
Szerzej zob. A. Orakhelashvili, Changing ius cogens…, op. cit., s. 165 i nast.; T. Iwanek, The
2003 invasion…, op. cit., s. 92.
133 Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, opinia doradcza z 8 grudnia 1927 r. w sprawie
ePCIJ Jurisdiction of the European Commission of the Danube, Advisory Opinion, Ser. B, nr 14, s. 36–37.

273Patrycja Grzebyk • Wpływ zachodnich interwencji zbrojnych na ewolucję prawa do użycia siły
Charakterystyczne jest jednak to, że nawet w przypadkach, które powszechnie
uznaje się za złamanie prawa międzynarodowego, jak operacja w Iraku w 2003 r.,
interweniujące państwa odwoływały się do Karty Narodów Zjednoczonych jako
podstawowego dokumentu regulującego zasady użycia siły oraz do poszczególnych
rezolucji RB. Niemniej wykorzystując niejasne terminy, brak kontroli sądowej
decyzji RB i możność zablokowania nieprzychylnych rezolucji, państwa zachodnie
wykazały, jak elastyczne są normy dotyczące użycia siły i jak łatwo je w istocie
obejść134. Państwa zachodnie, a w szczególności Stany Zjednoczone, wydają się
przekonane o swojej wyjątkowej roli135, jednak zapominają, że rozchwiane przez
nie zasady użycia siły będą (i już są) wykorzystywane przez inne podmioty. Tym
samym powoli wracamy do stanu bezprawia, gdzie więksi i silni mogą więcej.
Nie ma znaczenia, jak dobre miały intencje państwa zachodnie, piekło już sobie
nimi wybrukowały.
134 Warto przywołać wypowiedź Madeleine Albright (sekretarz stanu USA w 1999 r.) do Robina Cooka
(ministra spraw zagranicznych Zjednoczonego Królestwa), gdy wyraził on wątpliwości co do legalności
interwencji w Kosowie. Albright jego obiekcje skwitowała krótkim: „Znajdź sobie jakichś nowych praw-
ników” (Get yourself some new lawyers) – K. Annan, Interventions: A Life in War and Peace, Penguin
Press, New York 2012, s. 94.
135
M.E. O’Connell, American exceptionalism and the international law of self-defense, Denver Journal
of International Law & Policy 2002–2003, nr 31, s. 43 i nast.