Content uploaded by Tadeusz Peryt
Author content
All content in this area was uploaded by Tadeusz Peryt on Jul 23, 2019
Content may be subject to copyright.
Sto lat Pañstwowego Instytutu Geologicznego – zarys historii materialnej
Stanis³aw Wo³kowicz1, Tadeusz M. Peryt1
One hundred years of the Polish Geological Institute – an outline of the material history.
Prz. Geol., 67: 507–518.
Abstract.Established a few months after regaining independence in 1918, the Polish Geo-
logical Institute was carrying out research aimed at ensuring the supply of necessary mineral
raw resources to the domestic industry. The director of the Institute, Prof. J. Morozewicz as well
as the state authorities were aware of the fact that for the proper functioning of the Institute
suitable headquarter was needed. Therefore, already in the mid-1919, the appropriate area and
financial resources were allocated for the construction of large buildings, the designer of which
was Prof. M. Lalewicz. The laboratory pavilion was opened in 1926. The main building, which
was put into use in 1936 and rebuilt after the destruction during World War II, has been the pride
of the Institute until today. The extension of the state and a wide range of research issues meant
that already in 1921, it was necessary to establish the Upper Silesian Station in D¹browa Górnicza, whose activity was focused on the coal
geology. The Geological Station in Borys³aw, operating in the structure of the PGI since 1920, was transformed three years later into
the Oil and Salt Department of the PGI, which closely co-operated with the Carpathian oil industry. The Holy Cross Mountain research
group was located during 1937–1955 in the family home of Jan Czarnocki. After World War II, due to the significant intensification
of geological research and exploration in Poland, new regional divisions of the Institute were established that currently have their
headquarters in Kraków, Sosnowiec, Wroc³aw, Kielce, Gdañsk and Szczecin; all have the rank of branches. The organizational structu-
re of the PGI is of an extremely regional nature, and the research issues of individual branches are mostly related to the recognition of
the geological structure and mineral resources occurring in a given region. In addition, the Polish Geological Institute possesses
8 core repositories.
Keywords: History of the Polish Geological Institute, Warsaw headquarters, PGI regional branches
Pañstwowy Instytut Geologiczny (PIG) zosta³
powo³any uchwa³¹ Sejmu Ustawodawczego z dn. 30 maja
1919 r. – w nastêpstwie wniosku nag³ego z³o¿onego przez
grupê pos³ów w dn. 3 kwietnia 1919 r. (ryc. 1) – do pe³nie-
nia funkcji pañstwowej s³u¿by geologicznej. Od tego czasu
z powodzeniem wype³nia wszystkie podstawowe zadania
realizowane przez nowoczesne pañstwowe s³u¿by geolo-
giczne, a od 18 lat, na podstawie ustawy Prawo wodne,
pe³ni równie¿ funkcjê pañstwowej s³u¿by hydrogeologicz-
nej. Od dziesiêciu lat PIG ma status Pañstwowego Instytu-
tu Badawczego (PIG-PIB).
Chocia¿ pierwotnie – jeszcze przed odzyskaniem nie-
podleg³oœci (Graniczny i in., 2005) – planowano istnienie
Pañstwowego Instytutu Geologicznego jako bytu niepo-
dzielnego, to szybko okaza³o siê, ¿e ze wzglêdów praktycz-
nych najw³aœciwsz¹ form¹ organizacyjn¹ jest taka, która
zak³ada istnienie regionalnych ekspozytur. Ich liczba wzra-
sta³a z czasem i pó³ wieku temu by³o ich szeœæ. Dziœ maj¹
one rangê oddzia³ów (ryc. 2), a poniewa¿ PIG-PIB posiada
7 magazynów rdzeni wiertniczych (nie licz¹c magazynów
w oddzia³ach: Karpackim i Œwiêtokrzyskim) oraz kilka in-
nych obiektów w ró¿nych czêœciach kraju (ryc. 2; Janicki,
2019), uk³ad organizacyjny PIG-PIB ma wybitnie regio-
nalny charakter.
1919–1939
Ju¿ we wniosku nag³ym, a póŸniej w uchwale sejmo-
wej, zwracano uwagê na koniecznoœæ budowy odpowied-
niego gmachu w Warszawie, a zanim on powsta³, pierwsz¹
siedzib¹ Pañstwowego Instytut Geologicznego sta³ siê Pa³ac
507
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
S. Wo³kowicz T.M. Peryt
1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; stanislaw.wolko-
wicz@pgi.gov.pl; tadeusz.peryt@pgi.gov.pl
Ryc. 1. Wniosek nag³y (druk sejmowy nr 313), który zapocz¹tkowa³
proces prowadz¹cy do powo³ania PIG uchwa³¹ sejmow¹ w dn.
30.05.1919 r.
Fig. 1. Urgent motion (parliamentary print No. 313) that initiated
the process leading to the establishment of the Polish Geological
Institute by the Polish parliament on 30 May 1919
PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY
– STO LAT W S£U¯BIE NIEPODLEG£EJ
Staszica na Krakowskim Przedmieœciu w Warszawie, w któ-
rego Sali Lustrzanej w dn. 7 maja 1919 r. odby³o siê uro-
czyste otwarcie. Instytutowi przypad³o 15 pomieszczeñ na
drugim piêtrze. Ale ju¿ 9 stycznia 1919 r. dyrektor PIG
Józef Morozewicz (ryc. 3) przygotowa³ stosowny memo-
ria³ uzasadniaj¹cy potrzebê budowy siedziby placówki.
Podkreœli³, ¿e musi to byæ nowy budynek o specjalnym
przeznaczeniu, ze szczegó³owo okreœlo-
nymi dzia³ami, pracowniami i laboratoria-
mi, zlokalizowany z dala od miejskiego
gwaru (Urban, Graniczny, 2009). Sekcja
Górniczo-Hutnicza Ministerstwa Prze-
mys³u i Handlu tydzieñ póŸniej zwróci³a
siê z proœb¹ o poparcie tej sprawy na
Radzie Ministrów, a mianowicie o wy-
jednanie potrzebnych na budowê gmachu
kredytów w ci¹gu dwóch lat 1919–1920.
W œlad za uchwa³¹ Sejmu z dn. 30 maja
1919 r., wzywaj¹c¹ rz¹d m.in., aby w mo¿-
liwie najkrótszym czasie poczyni³ kroki
celem wzniesienia odpowiedniego gma-
chu na potrzeby geologiczne Pañstwa
Polskiego, minister przemys³u i handlu
w dn. 23 lipca zwróci³ siê z proœb¹ do
Sekcji Budowlanej Ministerstwa Robót
Publicznych o w³¹czenie do projektu
bud¿etu na drugie pó³rocze 1919 r. sumy
1 mln marek na budowê siedziby PIG.
Trzy miesi¹ce po decyzji Sejmu po-
wo³uj¹cej PIG, instytut uzyska³ parcelê
pod budowê gmachu miêdzy ulicami Ra-
kowieck¹, Wiœniow¹ i Kazimierzowsk¹,
o powierzchni 22 500 m2, i bezzw³ocznie
zorganizowano konkurs w trybie zam-
kniêtym na sporz¹dzenie projektu budo-
wy. Do konkursu zaproszono wybitnych
ówczesnych architektów: profesorów
Mariana Lalewicza, Franciszka M¹czyñ-
skiego i Oskara Wiktora Sosnowskiego oraz architekta
Juliusza Nagórskiego. W komisji oceniaj¹cej zasiadali m.in.
profesor Stanis³aw Noakowski i Czes³aw Przybylski. Ter-
min nadsy³ania projektów wyznaczono na 1 grudnia 1919.
Laureatem konkursu zosta³ profesor Marian Lalewicz (1876–
1944) – uznawany za reprezentanta akademickiego klasycy-
zmu, autor projektów wielu budynków w Petersburgu
i Warszawie. Projekt gmachu PIG by³ jedn¹ z pierwszych
prac Lalewicza po powrocie do Polski i stanowi wyj¹tek
wœród jego inicjatyw realizowanych w odrodzonej Polsce
(Wagner, 2010). W tym przypadku autor z rozmys³em
nawi¹zywa³ do ró¿nych form architektury rodzimej, m.in.
do twórczoœci Antonio Corazziego (ryc. 4). Zdaniem Wagnera
(2010) istniej¹ równie¿ analogie pomiêdzy wystrojem wnêtrz
sali muzealnej (obecnie im. P.E. Strzeleckiego) a renesan-
sowymi kru¿gankami okalaj¹cymi dziedziniec zamku na
Wawelu (ryc. 5).
Nastêpnie komisja konkursowa poleci³a laureatowi
opracowanie planów w formie przyjêtej przez Departa-
ment Budownictwa Ministerstwa Robót Publicznych.
Ostatecznie projekt zosta³ zatwierdzony w dn. 7.09.1920 r.
i jesieni¹ roku 1920 wykonano czêœæ robót ziemnych
i za³o¿ono fundamenty pawilonu po³udniowego. Prace
budowlane ci¹gnê³y siê jednak bardzo d³ugo, na co wp³yw
mia³a szalej¹ca inflacja. Formalny odbiór pawilonu po-
³udniowego odby³ siê w dn. 24.06.1926 r, ale ju¿ w dn.
2.01.1926 r. Tygodnik Ilustrowany zamieœci³ informacjê
o zakoñczeniu budowy (ryc. 6). Warto przytoczyæ ostatni
akapit tej notatki dziennikarskiej: Jest nadzieja, ¿e – po
szczêœliwie pokonanym kryzysie finansowym pañstwa, tak
bogato od przyrody uposa¿onego, jakiem jest Rzplita – roz-
poczêta budowa Instytutu, którego dzia³alnoœæ wi¹¿e siê
508
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 2. Siedziby Pañstwowego Instytutu Geologicznego, obszary dzia³ania poszcze-
gólnych jego czêœci oraz magazyny rdzeni wiertniczych
Fig. 2. Seats of the Polish Geological Institute, activity areas of its particular parts and
location of core repositories
Ryc. 3. Józef Morozewicz (trzeci z prawej) przed sza³asem
pasterskim w Tatrach (1912 r.), na prawo od niego: Walery Goetel
i Ludwik Kowalski, na lewo: W³adys³aw Pawlica, Stefan Kreutz
i Konstanty To³wiñski (Wójcik, 2004)
Fig. 3. Józef Morozewicz (third from the right) in front of a she-
pherd cabin in the Tatra Mts. (1912); right of him, Walery Goetel
and Ludwik Kowalski, left of him: W³adys³aw Pawlica, Stefan
Kreutz and Konstanty To³wiñski (Wójcik, 2004)
z rozwojem gospodarstwa narodowego i obron¹ granic
pañstwa, bêdzie wreszcie do po¿¹danego doprowadzona
koñca. Dziœ ju¿ jednak – z okazji wykoñczenia pierwszego
pawilonu – œwiêcimy jedn¹ z najrzadszych i najpiêkniej-
szych uroczystoœci narodowych. Oto powsta³a œwi¹tynia,
wzniesiona ku czci nauki polskiej, w której nie czczym fra-
zesem, nie efektownem przemówieniem, ale mrówczym tru-
dem badawczym, wznios³em ods³anianiem prawdy
krzepiony bêdzie i rozwijany duch narodowy. Dlatego te¿
wszyscy przyjm¹ wieœæ wzniesienia nowego gmachu
Pañstw. Instytutu Geologicznego z g³êbok¹ radoœci¹.
Pawilon ten sk³ada³ siê z dwóch trójkondygnacyjnych
pawilonów po³¹czonych ³¹cznikiem (ryc. 7). Znalaz³y siê
tutaj laboratoria i pracownie naukowe oraz pomieszczenia
mieszkalne dla pracowników (w tym szeœciopokojowy
apartament dyrektora na pierwszym piêtrze) oraz dwa
pokoje goœcinne (Lalewicz, 1934). W roku 1923 po³o¿ono
fundamenty pod budowê pawilonu g³ównego (muzealne-
go), lecz ze wzglêdu na brak œrodków finansowych gmach
pawilonu w stanie surowym zosta³ ukoñczony w 1929 r.,
a w dniu 22 grudnia tego¿ roku nast¹pi³o poœwiêcenie mu-
rów, w obecnoœci m.in. ministra E. Kwiatkowskiego, pre-
zesa Najwy¿szej Izby Kontroli S. Wróblewskiego, i prezesa
Polskiej Akademii Umiejêtnoœci K. Kostaneckiego. W 1930 r.
nast¹pi³o oddanie czêœci pawilonu g³ównego do u¿ytku
i ostateczna przeprowadzka z Pa³acu Staszica (Urban, Gra-
niczny, 2009). Prace budowlane postêpowa³y jednak bar-
dzo powoli, g³ównie ze wzglêdu na niedostatek finansów,
a tak¿e fakt, ¿e w miêdzyczasie zaistnia³a dodatkowa
potrzeba budowlana – pawilon geofizyczny (Morozewicz,
1938), który zosta³ ostatecznie ukoñczony na prze³omie
1936 i 1937 r. (https://www.pgi.gov.pl/o-instytucie-geo-
logicznym/4812-z-dziejow-budowy-gmachow-instytutu-
geologicznego.html). Ostatecznie w czerwcu 1936 r. za-
koñczono prace budowlane w pawilonie g³ównym – jak to
podsumowa³ Morozewicz (1938): Po 16 latach nieustan-
nych zabiegów i molestowañ, otrzymaliœmy nareszcie
gmach, czyni¹cy zadoœæ wszystkim potrzebom instytutu,
maj¹cego zbadaæ budowê geologiczn¹ Polski i jej bogac-
twa kopalne.
509
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 4. Szkic architektoniczny budynku Muzeum Pañstwowego
Instytut Geologicznego wykonany przez prof. Mariana Lalewicza
Fig. 4. Architectural sketch of the PGI Museum building made by
prof. Marian Lalewicz
Ryc. 5. Widok sali g³ównej Muzeum Pañstwowego Instytutu
Geologicznego. Kartka pocztowa, 1936 r.
Fig. 5. View of the main hall of the PGI Geological Museum,
postcard, 1936
Ryc. 6. Informacja Tygodnika Ilustrowanego z dn. 2 stycznia 1926 r.
o oddaniu do u¿ytku pawilonu „chemiczno-mechanicznego”
Pañstwowego Instytutu Geologicznego
Fig. 6. Information of the Tygodnik Ilustrowany published on
January 2, 1926 on completion of the construction of the “chemical-
-mechanical” pavilion of the Polish Geological Institute
Ryc. 7. Zachodnia czêœæ pawilonu po³udniowego tu¿ po ukoñczeniu
budowy w 1926 r. Nar. Arch. Geol. PIG-PIB
Fig. 7. Western part of the southern pavilion just after completion
of construction in 1926. NGA, PGI-NRI
Ryc. 8. Stacja geologiczna w Borys³awiu (po prawej stronie wido-
kówki). Archiwum prywatne Krystyny i Stanis³awa Wo³kowiczów
Fig. 8. Geological Station in Borys³aw (right side of postcard).
Private archive of Krystyna and Stanis³aw Wo³kowicz
Józef Grzybowski (1869–1922), profesor Uniwersyte-
tu Jagielloñskiego w Krakowie, zaproponowa³ w 1909 r.
za³o¿enie archiwum geologicznego, które gromadzi³oby
materia³y zwi¹zane z zag³êbiem borys³awskim (Wo³kowicz
i in., 2017). Trzy lata póŸniej Izba Pracodawców w Prze-
myœle Naftowym podjê³a decyzjê o powo³aniu Stacji Geo-
logicznej w Borys³awiu (ryc. 8), której kierownikiem
zosta³ dr Boles³aw Kropaczek (Studencka, 1986). Po I woj-
nie œwiatowej podjêto kroki prowadz¹ce do reaktywowa-
nia dzia³alnoœci stacji w ramach PIG. Jej kierownikiem
zosta³ dr Konstanty To³wiñski (ryc. 3), ale ju¿ w pocz¹tkach
maja 1920 r. zarówno on, jak i kilku innych geologów kar-
packich opuœcili PIG i przeszli do Pañstwowego Urzêdu
Naftowego (PUN), zwi¹zanego z Ministerstwem Skarbu
(Rühle, 1960). W 1923 r. PUN zosta³ zlikwidowany,
a tematyka naftowa powróci³a do PIG, w którym powo³ano
Wydzia³ Naftowo-Solny z siedzib¹ w Borys³awiu; w roku
1924 jej kierownikiem zosta³ ponownie dr K. To³wiñski.
Zadania Wydzia³u Naftowo-Solnego PIG i Stacji Geolo-
gicznej (tak¿e kierowanej przez dr. K. To³wiñskiego) by³y
rozdzielone: do stacji nale¿a³a œcis³a wspó³praca z prze-
mys³em i górnictwem naftowym, a zadaniem Wydzia³u
Naftowo-Solnego PIG by³o systematyczne badanie budo-
wy geologicznej Karpat (Miecznik, 2018). W 1932 r. stacja
przekszta³ci³a siê w Karpacki Instytut Geologiczno-Nafto-
wy, a badania geologiczne Karpat przejê³a centrala w War-
szawie i prowadzi³a je do 1940 r., poprzez powsta³¹
w wyniku reorganizacji instytutu w roku 1937 Karpack¹
Grupê Terenow¹.
Wkrótce po powstaniu PIG niezbêdne okaza³o siê po-
wo³anie do ¿ycia Stacji Geologicznej w D¹browie Górni-
czej (ryc. 9), której zadaniem mia³o byæ rozpoznawanie
budowy geologicznej Górnego Œl¹ska, we wspó³pracy
z górnictwem wêglowym. Organizacjê stacji rozpocz¹³ w
1921 r. Arnold Saryusz Makowski (ryc. 10), pracownik
formuj¹cego siê w tym czasie Wydzia³u Wêgli. Lokal dla
stacji uzyska³ w budynku Szko³y Górniczo-Hutniczej, tzw.
Sztygarki, ju¿ wtedy powszechnie znanej i cenionej pla-
cówki kszta³cenia kadr górniczych (za³o¿onej w 1889 r.)
w D¹browie Górniczej (Jureczka, Zdanowski, 2004). Œrod-
ki na dzia³alnoœæ stacji uzyskano od Rady Przemys³owców
Górniczych w D¹browie Górniczej i przy wsparciu dyrek-
cji kopalni urz¹dzono placówkê, która formalnie powsta³a
w 1924 r. i otrzyma³a nazwê Stacja Geologiczna w D¹bro-
wie Górniczej z siedzib¹ tymczasow¹ w Szkole Sztygarów
(ryc. 9; Rühle, 1960).
W 1923 r. kierownictwo stacji obj¹³ Stanis³aw Dokto-
rowicz-Hrebnicki (ryc. 10), który rozpocz¹³ prace zwi¹za-
ne z wykonaniem mapy szczegó³owej Polskiego Zag³êbia
Wêglowego w skali 1 : 25 000. W ostatnich latach przed
wybuchem wojny w zwi¹zku z projektem powiêkszenia
stacji i rozszerzenia zakresu wykonywanych prac geolo-
gicznych pozyskano nowy, obszerny budynek po stacji na-
dawczej radia w Katowicach-Brynowie, ale dalsze dzia³ania
przekreœli³ wybuch wojny (Jureczka, Zdanowski, 2004).
Przedwojenne wersje statutu instytutu nie przewidy-
wa³y odrêbnej komórki organizacyjnej prowadz¹cej bada-
nia z zakresu geologii regionalnej. Opieraj¹c siê jednak na
uprawnieniach wynikaj¹cychz§6,amianowicie: Dyrek-
tor Instytutu mo¿e tworzyæ spoœród pracowników Instytutu
specjalne grupy w celu prowadzenia badañ geologicznych
na okreœlonych obszarach Pañstwa lub nad okreœlonymi
zagadnieniami, w 1937 r. zosta³y zorganizowane specjalne
grupy terenowe, a mianowicie: Œwiêtokrzyska (J. Czarnoc-
ki), Wo³ynia, Podola i Polesia (doc. dr Z. Sujkowski), Kar-
packa (doc. dr H. Œwidziñski) oraz grupa czwartorzêdu
Polski. Grupy te rozwinê³y ¿yw¹ dzia³alnoœæ naukow¹
(Rühle, 1960).
Od 1937 r. kierownikiem grupy œwiêtokrzyskiej
z³o¿onej z 22 osób by³ Jan Czarnocki (ryc. 11), a baz¹ gru-
py by³ dom rodzinny Jana Czarnockiego w Kielcach (ryc.
510
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 9. D¹browa Górnicza – lata 30. XX w., w g³êbi po prawej gmachy Szko³y Górniczej (Sztygarka, po prawej), w której mieœci³a siê
przedwojenna siedziba Stacji Terenowej PIG (A); fot. St. Doktorowicz-Hrebnicki. Sztygarka (B); zdjêcie udostêpnione przez Muzeum
Miejskie „Sztygarka” w D¹browie Górniczej (https://dabrowa_gornicza.fotopolska.eu)
Fig. 9. D¹browa Górnicza – the1930s, right side in the background, edifices of Mining School (Sztygarka to the right) where the pre-war
seat of the Upper Silesian Station of the PGI was located (A); photo by St. Doktorowicz-Hrebnicki). Sztygarka in 1932 (B); courtesy of
the Municipal Museum “Sztygarka” in D¹browa Górnicza (https://dabrowa_gornicza.fotopolska.eu)
Ryc. 10. Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki (z lewej) i Arnold
Saryusz-Makowski (fot. sprzed 1.09.1939)
Fig. 10. Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki (left) and Arnold
Saryusz-Makowski (photo before 1 Sept. 1939)
12, 13). Dom Czarnockiego (przy ulicy, która w ci¹gu
ostatnich stu lat nosi³a kolejno nazwê: Szeroka, Boles³awa
Markowskiego, Wschodnia, Józefa Stalina, Stefana ¯e-
romskiego) pozostawa³ siedzib¹ œwiêtokrzyskiej placówki
PIG a¿ do 1955 r.; dziœ stoi tam blok mieszkalny, ale miej-
sce historycznego domku znaczy pami¹tkowy g³az, a wy-
budowane tu osiedle mieszkaniowe nosi imiê Jana
Czarnockiego. W trakcie II wojny œwiatowej dom ten by³
gniazdem ruchu oporu o wspania³ej karcie – m.in. kwater¹
dla cichociemnych, tam mieszka³ pp³k. Jan Kamieñski,
oficer Oddz. III KG AK od chwili zrzutu 8/9 IV 1944 r. do
opuszczenia kraju w 1946 r.; tam te¿ znajdowali schronie-
nie dzia³acze polityczni (Rühle, Tyski, 1989; Tyski, 1994).
511
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 11. Portret Jana Czarnockiego pêdzla Stefanii Pupko.
Ze zbiorów rodzinnych Katarzyny Paw³owskiej
Fig. 11. Portrait of Jan Czarnocki painted by Stefania Pupko.
Family collection of Katarzyna Paw³owska
Ryc. 12. Dom Jana Czarnockiego – pierwsza siedziba Stacji
Œwiêtokrzyskiej. Ze zbiorów Katarzyny Paw³owskiej ofiarowa-
nych Muzeum Historycznemu w Kielcach)
Fig. 12. House of Jan Czarnocki – the first seat of the Holy Cross
Mountain Station. Collection of Katarzyna Paw³owska given to
the National Museum in Kielce)
Ryc. 13. Kazimierz Kowalewski podczas pracy w bazie terenowej
w Kielcach przy ul. ¯eromskiego 29 (dom Jana Czarnockiego),
1930. Fot. Jan Czarnocki, nr inw. MNKi/D/1039 – Muzeum
Narodowe w Kielcach
Fig. 13. Kazimierz Kowalewski during work at the field base
in Kielce (29 ¯eromski Street – Jan Czarnocki House), 1930.
Photo by Jan Czarnocki, inv. No. MNKi/D/1039 – National
Museum in Kielce
Ryc. 14. Ruiny pawilonu chemicznego w 1946 r. (na zdjêciu
W³adys³aw Po¿aryski i Krystyna Po¿aryska). Arch. PIG-PIB
Fig. 14. W³adys³aw Po¿aryski and Krystyna Po¿aryska in ruins
of chemical pavilion in 1946. Archive of the PGI-NRI
1945–1985
Obydwa budynki w wyniku dzia³añ zwi¹zanych z II
wojn¹ œwiatow¹ by³y powa¿nie uszkodzone pociskami i –
wielokrotnie podpalane – obraca³y siê w ruinê (ryc. 14;
Ryka, 1995). Ju¿ w lipcu 1945 r. rozpoczê³a siê ich odbudo-
wa i jesieni¹ 1946 r. z Krakowa (gdzie zarz¹dzeniem Mini-
stra Przemys³u z dnia 3 marca 1945 r. zosta³ reaktywowany
Pañstwowy Instytut Geologiczny) do Warszawy prze-
nios³a siê dyrekcja instytutu, a w miarê oddawania do u¿yt-
ku nowych pomieszczeñ – kolejne komórki organizacyjne
(ryc. 15).
W Krakowie ówczesn¹ siedzib¹ PIG by³ budynek
liceum przy ul. Kochanowskiego 5, w którym zatrudnienie
znalaz³o ponad 60 geologów w czterech wydzia³ach: Wêgli,
Rud, Geologii Regionalnej i Geofizyki Stosowanej oraz
w pracowni chemicznej, archiwach i bibliotece,awWar
-
szawie – nieco póŸniej – utworzono kilka innych wy-
dzia³ów, oddzia³ów i dzia³ów (Rühle, 1960). Najd³u¿ej w
Krakowie przebywali pracownicy Wydzia³u Geologii Rud
i Oddzia³u Geologii Soli, bo a¿ do 1952 r., kiedy to oddano
do u¿ytku nowy gmach przy ul. Rakowieckiej 4 o kubaturze
512
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 15. Wschodnia fasada PIG po odbudowie, widok z 1960 r.
(po lewej stronie gara¿e – samowola budowlana z pierwszych lat
powojennych, usuniêta w latach 90.). Arch. PIG-PIB
Fig. 15. Eastern fasade of the PGI after reconstruction – view
from 1960 (left – garages being an act of builiding lawlessness in
the first post-war years and demolished in 1990s). Archive of
the PGI-NRI
Ryc. 16. Budowa gmachu PIG przy ul. Rakowieckiej 4. A–po
-
cz¹tek, B– blisko koñca (zdjêcie zamieszczone w tygodniku
Stolica z dn. 28.11.1951 r.). Arch. PIG-PIB
Fig. 16. The construction of the PGI building. A– beginning,
B– close to the end (lower photo, published in weekly Stolica on
28 November 1951). Archive of the PGI-NRI
Ryc. 17. G³ówny gmach Instytutu Geologicznego („A”) w 1970 r.,
po prawej budynek laboratoryjny („B”). Arch. PIG-PIB
Fig. 17. Main building of the PGI (“A”) in 1970, to the right – lab
building (“B”). Archive of the PGI-NRI
Ryc. 18. Stanis³aw Tyski na otworze wiertniczym (lata 50.). Ze
zbiorów rodziny
Fig. 18. Stanis³aw Tyski at the drill site (1950s). Family collection
46 tys. m3(ryc. 16, 17). Decyzja o budowie tego gmachu
by³a wynikiem przekonania dyrektora J. Czarnockiego
o ¿ywio³owym rozwoju geologii w zmienionych warun-
kach powojennych. Sprawy budowy zosta³y powierzone Sta-
nis³awowi Tyskiemu (ryc. 18), który zosta³ inspektorem
budowy (Tyski, 1999). Jan Czarnocki widzia³ koniecznoœæ
rozbudowania zaplecza laboratoryjnego i prowadzenie we
w³asnym zakresie druku map i opracowañ; wyda³ przy tym
dyspozycjê, ¿eby projekt gmachu nie przewidywa³ po-
mieszczeñ reprezentacyjnych.
In¿ynier arch. prof. Marek Leykam (w³aœciwie Maury-
cy Jan Lewiñski, syn wybitnego geologa, profesora Uni-
wersytetu Warszawskiego Jana Lewiñskiego) zamierza³
postawiæ budynek w kszta³cie podkowy, z frontem wzd³u¿
ulicy Rakowieckiej, ale na takie rozwi¹zanie nie zgodzi³
siê Wydzia³ Urbanistyczny Ministerstwa Budownictwa:
by³a zgoda na tylko jeden wolno stoj¹cy budynek i z za³o¿e-
niami takimi, ¿e musi on byæ odpowiednio daleko odsuniêty
od ulicy Rakowieckiej (…) to musi siê wydawaæ, ¿e budy-
nek ten nie bêdzie wy¿szy od budynku Sztabu Generalnego
s¹siaduj¹cego z Instytutem Geologicznym
(Tyski, 1999). W rezultacie budynek Instytutu
Geologicznego przy ulicy Rakowieckiej ma
17 m wysokoœci, przy czym dwie kondygnacje
posz³y w dó³, i jest odsuniêtyo7modosiulicy
Rakowieckiej. Wykonany przez SPB biurowiec
nale¿y do serii budowli o wyraŸnych cechach
konstruktywizmu. Budowa by³a skomplikowa-
na, gdy¿ ka¿dy z trzech segmentów budynku
(drukarnia, pracownia geologii technicznej, pra-
cownie do kameralnej pracy geologicznej)
musia³ byæ posadowiony na oddzielnym funda-
mencie (ryc. 19; Tyski, 1999). Budowê gmachu
komplikowa³y te¿ gabaryty du¿ej maszyny off-
setowej uniemo¿liwiaj¹ce monta¿ po zakoñcze-
niu budowy gmachu (Bolewski, Rühle, 1978),
trzeba wiêc by³o j¹ wprowadziæ na w³aœciwe
miejsce przed zakoñczeniem robót murarskich.
Za ¿ycia J. Czarnockiego do u¿ytku oddano czê-
œæ nisk¹ budynku, dwupiêtrow¹, gdzie mieœci³y
siê biura i pracownie geologii technicznej;
dyrektor J. Czarnocki by³ na jego otwarciu
(Tyski, 1999). Budynek – oddany do u¿ytku
w 1952 r. (budynek A, im. Jana Wy¿ykowskiego) – pe³ni
obecnie funkcjê gmachu g³ównego PIG.
Przed g³ównym wejœciem do budynku A (od ul. Wiœ-
niowej) znajduje siê g³az narzutowy (najwiêkszy z wydo-
bytych w obrêbie miasta) o kubaturze ok. 10 m3i masie ok.
30 t, bêd¹cy pomnikiem przyrody (ryc. 19). Na g³az ten
natrafiono w 1938 r. podczas budowy kolektora przy ul.
Podchor¹¿ych. Jest to gnejs biotytowy z licznymi iniekcja-
mi, w³aœciwymi skandynawskim arterytom. G³az ustawio-
no przed instytutem w dn. 23 kwietnia 1959 r., o czym
informuje stosowna tablica (Juskowiak, Ryka, 1960; Tyski,
1960). Na terenie instytutu znajduj¹ siê tak¿e inne pomni-
ki przyrody – zespó³ 3 g³azów narzutowych (od strony
ulicy Rakowieckiej) oraz 2 zabytkowe drzewa (widoczne
z ul. Wiœniowej).
Wiosn¹ 1945 r. Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki i Tade-
usz Bocheñski rozpoczêli starania reaktywuj¹ce dzia³alnoœæ
Instytutu w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym i w lipcu
1945 r. uzyskali lokale w budynkach kopalni „Saturn”
w Czeladzi (ryc. 20), w których ponownie rozpoczêto orga-
nizacjê Stacji Terenowej. Jej kierownikiem zosta³ Józef
Krzy¿kiewicz. W 1949 r. pojawi³a siê nazwa Stacja Gór-
noœl¹ska i okreœlenie „Górnoœl¹ska” ju¿ na trwa³e zosta³a
513
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 19. Wejœcie do instytutu – widoczne trzy czêœci budynku
(biurowa po lewej i laboratoryjna po prawej); 1960 r. Arch.
PIG-PIB
Fig. 19. The entrance to the institute – three parts of the building
(office part to the left and laboratory part to the right); photo 1960.
Archive of the PGI-NRI
Ryc. 20. CzeladŸ, kopalnia Saturn
Fig. 20. CzeladŸ, Saturn Mine
Ryc. 21. Zdjêcie grupowe czêœci pracowników Oddzia³u Górnoœl¹skiego, 1970 r.
W pierwszym rzêdzie siedz¹ od lewej: Józef Porzycki, Janina Soboñ-Podgórska,
Anna Kotasowa, Zdzis³aw Dembowski, Stanis³aw Bukowy, Alina Siewniak,
Anatol Zieliñski; w drugim rzêdzie siedz¹ od lewej: £ucja Musia³, Genowefa
Kotlicka, Stanis³awa Knafel, Sonia Dybova-Jachowicz, x – osoba zas³oniêta,
Maria Tabor, Teresa Migier; stoj¹ od lewej: Józef Ryszka, Wiktor Zaj¹czkowski,
Adam Kotas, Andrzej Ró¿kowski, Kazimierz Piekarski, Stefan Kotlicki, Stefan
Cebulak
Fig. 21. Group photo of some employees of the Upper Silesian Branch in 1970
w nazwie placówki, która póŸniej zmieni³a siê w Górno-
œl¹sk¹ Stacjê Terenow¹, a nastêpnie w Oddzia³ Górnoœl¹ski.
Po J. Krzy¿kiewiczu kierownikami stacji byli: Stanis³aw
Siedlecki, Karol Bojkowski, a od 1958 r. – Zdzis³aw Dem-
bowski (ryc. 21; Jureczka, Zdanowski, 2004). W drugiej
po³owie lat 50. rozpoczêto budowê nowego obiektu
w Sosnowcu, zakoñczon¹ w 1960 r. (ryc. 22). W styczniu
1961 r. przeprowadzono siê do nowego gmachu, którego
czêœæ zosta³a przeznaczona na mieszkania dla
pracowników stacji (Jureczka, Zdanowski, 2004).
Dyrektor instytutu E. Rühle (ryc. 23) w 1965 r.
wyda³ zarz¹dzenie, na podstawie którego stacja
zosta³a przemianowana na Oddzia³ Górno-
œl¹ski; w 1987 r. otrzyma³ on imiê Stanis³awa
Doktorowicza-Hrebnickiego.
W kwietniu 1945 r. Jan Czarnocki wyst¹pi³
do dyrektora PIG Karola Bohdanowicza z pro-
pozycj¹ utworzenia w Kielcach Stacji PIG dla
ocalenia przed zniszczeniem materia³ów znaj-
duj¹cych siê w parcelowanych maj¹tkach. Na
propozycjê tê prof. K. Bohdanowicz odpowie-
dzia³ odmownie, nie uwa¿a³ bowiem za mo¿li-
we skierowanie szczup³ych kadr specjalistów
do innych poza central¹ oœrodków (Paw³owska,
1971). Wówczas Czarnocki poprosi³ dyrektora
PIG o zwolnienie go z zajmowanego stanowi-
ska zastêpcy dyrektora i wspólnie z E. Massal-
skim zainicjowa³ powstanie Instytutu Badañ
Regionalnych (IBR) w Kielcach, który oficjal-
nie zacz¹³ dzia³aæ z dn. 1 grudnia 1945 r. Na czele IBR sta³
przewodnicz¹cy, a pracami naukowymi kierowa³ dyrektor,
którym do koñca 1947 r. by³ w³aœnie J. Czarnocki (Rembal-
ski, Wójcik, 1979).
W czerwcu 1947 r., kiedy J. Czarnocki zosta³ powo³any
na stanowisko dyrektora instytutu w Warszawie, problema-
tyka badañ geologicznych w regionie œwiêtokrzyskim –
którymi on kierowa³ – powróci³a do PIG, gdzie w 1948 r.
powsta³a Œwiêtokrzyska Stacja PIG w Kielcach (Kowal-
czewski, 2004), której wkrótce, po œmierci J. Czarnockie-
go, nadano imiê tego wielkiego geologa. W tym te¿ czasie
zmieni³a siê siedziba stacji (któr¹ dotychczas by³ dom
J. Czarnockiego) – w styczniu 1955 r. sta³ siê ni¹ barak
po³o¿ony na placu przysz³ej budowy w³aœciwego gmachu
przy ul. Zgoda 21. Budowa rozpoczê³a siê pod koniec
1958 r., a budynek zosta³ oddany do u¿ytku w styczniu
1961 r. (ryc. 24). Jak na owe czasy by³ on nowoczeœnie
i znakomicie wyposa¿ony; wg najlepszych wzorów urz¹-
dzono laboratoria i pracownie, archiwum rdzeni wiertni-
czych (próbek geologicznych) i archiwum dokumentacji
geologicznych, bibliotekê oraz muzeum. W pierwszej
po³owie lat 50. kieleck¹ placówk¹ PIG kierowa³ Stanis³aw
Paw³owski, a od 1955 do 1982 r. – Czes³aw ¯ak (ryc. 25).
W 1965 r. Stacjê Œwiêtokrzysk¹ przemianowano na
Oddzia³ Œwiêtokrzyski im. J. Czarnockiego.
Z inicjatywy Edwarda Rühle, Stanis³awa Soko³owskiego,
Stanis³awa Wdowiarza, Jadwigi Burtan, Ireny Drathowej
i kilku innych pracowników powsta³a idea reaktywowania
Karpackiej Stacji Terenowej w Krakowie. Instytut uzyska³
budynek willowy przy ul. J. Lea 15, a kierownikiem stacji
514
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 22. Gmach Oddzia³u Górnoœl¹skiego w Sosnowcu w 1960 r.
Fig. 22. Edifice of the Upper Silesian Branch in Sosnowiec in 1960
Ryc. 23. Edward Rühle (po prawej) z Rafa³em Unrugiem
Fig. 23. Edward Rühle (right) and Rafa³ Unrug
Ryc. 24. Gmach Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego PIG w Kielcach,
przy ul. Zgoda 21, wkrótce po otwarciu (1961)
Fig. 24. Edifice of the Holy Cross Mountain Branch of the PGI
in Kielce, 21 Zgoda Street, soon after the opening (1961)
Ryc. 25. Zdjêcie grupowe pracowników Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego w 1970 r.
Siedz¹ (od lewej): Alicja Szczeciñska, Tymoteusz Wróblewski, Henryk Jurkiewicz,
Czes³aw ¯ak, Teresa Jerschina, Stanis³aw Kêdzierski; w pierwszym rzêdzie
stoj¹ (od lewej): Jerzy £abêcki, Ludwik Lenartowicz, Zbigniew Rubinowski,
Alfreda Moæko-Maszoñska, Maria Nowak, Ewa Wróblewska, Micha³ Pietrzyk,
Edward Maszoñski, Jerzy Woiñski, Danuta Markiewicz, x?, Zbigniew
Kowalczewski
Fig. 25. Group photo of employees of the Holy Cross Mountain Branch in 1970
zosta³ Henryk Œwidziñski (ryc. 26). W 1952 r. prezes Cen-
tralnego Urzêdu Geologii otrzyma³ od Sztabu Generalnego
Wojska Polskiego budynek przy ul. Grzegórzeckiej 81
(obecnie: Skrzatów 1; ryc. 27), do którego po adaptacji na
potrzeby placówki naukowej w 1954 r. przenios³a siê sta-
cja, przemianowana nastêpnie w Oddzia³ Karpacki PIG.
Kierownikiem by³ wtedy – od 1953 r. do czerwca 1960 r.
– Marian Ksi¹¿kiewicz (ryc. 28). Wczeœniej – od wrzeœnia
1949 r. do pocz¹tku 1953 r. – kierownikiem stacji by³
Jan Wdowiarz, a nastêpnie obowi¹zki kierownika pe³nili
Tadeusz Kuciñski i Andrzej Michalik (Poprawa, 2004). Po
M. Ksi¹¿kiewiczu – którego imiê nadano oddzia³owi
w 1986 r., kierownikami byli pocz¹tkowo Stanis³aw Wdo-
wiarz (lipiec 1960 r. – wrzesieñ 1968 r.), a nastêpnie
– Wac³aw Sikora (paŸdziernik 1968 r. – listopad 1978 r.;
ryc. 29).
Po wznowieniu dzia³alnoœci PIG Stanis³aw Doktorowicz-
-Hrebnicki ju¿ w marcu 1945 r. rozpocz¹³ pracê nad utwo-
rzeniem Wydzia³u Geologii Wêgli. Zorganizowa³ w tym
celu stacje geologiczne instytutu dla obu zag³êbi wêglowych
– górnoœl¹skiego i dolnoœl¹skiego – w Czeladzi i Szczawnie
Zdroju (w 1947 r.; Tyski, 1994), które w póŸniejszych
latach przekszta³ci³y siê w samodzielne Oddzia³y Instytutu
– Górnoœl¹ski w Sosnowcu i Dolnoœl¹ski we Wroc³awiu
(Ciuk, 1975). Stacja dolnoœl¹ska w Szczawnie Zdroju,
poza problematyk¹ wêglow¹, zajmowa³a siê z³o¿ami rud
metali i surowców skalnych w Sudetach i na bloku przed-
sudeckim (Piwocki i in., 2004). W 1949 r. stacja ta zosta³a
przeniesiona do Wroc³awia, gdzie decyzj¹ dyrektora PIG
Jana Czarnockiego z dnia 30 kwietnia 1949 r. zosta³a
powo³ana regionalna placówka Pañstwowego Instytutu
Geologicznego we Wroc³awiu pod nazw¹ Instytut Dolno-
œl¹ski. Inicjatorem jej powstania i pierwszym kierowni-
kiem by³ prof. Henryk Teisseyre (ryc. 30). Pierwsza
siedziba nowej jednostki PIG mieœci³a siê w Katedrze Geo-
logii Ogólnej Uniwersytetu Wroc³awskiego przy ul. Prusa.
Wkrótce rozpoczê³a siê odbudowa i adaptacja budynku
przy ul. Jaworowej 19 (ryc. 30), w którym oddzia³ mieœci
siê do dzisiaj (Sawicki, 1999; Cwojdziñski, 2004). Od
1951 r. Instytut Dolnoœl¹ski nosi³ nazwê Stacji Terenowej
Pañstwowego Instytutu Geologicznego, a od 1965 r.
Oddzia³u Dolnoœl¹skiego PIG (od 1989 r. im.
Henryka Teisseyre’a). W 1962 r. funkcjê kie-
rownika obj¹³ Leszek Sawicki i pe³ni³ j¹ do roku
1977.
515
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 26. Henryk Œwidziñski. Arch. AGH
Fig. 26. Henryk Œwidziñski. Archive of the AGH
Ryc. 27. Siedziba Oddzia³u Karpackiego w Krakowie na ul.
Skrzatów 1 (zdj. 1974)
Fig. 27. Seat of the Carpathian Branch in Kraków, 1 Skrzatów
Street (photo 1974)
¬
Ryc. 28. Marian Ksi¹¿kiewicz (na zdjêciu czwarty od
lewej, w kapeluszu) w gronie geologów karpackich
w trakcie XXIV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geo-
logicznego w Sanoku w 1961 r. Od lewej Wies³aw
Nowak, Józef Go³¹b, Kazimierz ¯ytko (ni¿ej w berecie),
Jadwiga Burtan; na prawo od niego: Marian Kamieñski,
Józef Jakub Zieliñski (ni¿ej), Feliks Mitura (z przodu),
Stanis³aw Wdowiarz (w kapeluszu), Stanis³aw Krajewski
(z brod¹), Zbigniew Zygmunt Obuchowicz (poni¿ej),
Zbigniew Romuald Olewicz (w berecie) i Stanis³aw
Depowski (w berecie). Fot. ze zbiorów Muzeum Ziemi
PAN
Fig. 28. Marian Ksi¹¿kiewicz (fourth from the left,
holding his hat) within a group of Carpathian geologists
during the 24th Congress of the Polish Geological Society
in Sanok in 1961
Gromadzenie materia³ów geologicznych
by³o jednym z zadañ instytutu od chwili jego
powstania (¯elichowska, 1960; Doktór i in.,
2004). Materia³y wiertnicze pocz¹tkowo gro-
madzono w Muzeum Instytutu Geologicznego,
a w 1927 r. Jan Samsonowicz (ryc. 31) zorgani-
zowa³ Archiwum Wiertnicze, którego by³ kie-
rownikiem do 1935 r. Zacz¹tek archiwum
stanowi³y próbki z blisko tysi¹ca otworów wiert-
niczych ofiarowane przez firmê hydrotechniczn¹
Rych³owski, Wehr i S-ka. W œlad za t¹ firm¹
próbki i rdzenie wiertnicze zaczê³y nadsy³aæ
równie¿ inne przedsiêbiorstwa, co umo¿liwi³o
zgromadzenie pokaŸnej kolekcji. W 1930 r. ma-
teria³y wiertnicze ulokowano w nowo wybudo-
wanym gmachu instytutu przy ul. Rakowiec-
kiej; uleg³y one prawie ca³kowitemu zniszczeniu
w czasie powstania warszawskiego. W okresie
powojennym nast¹pi³ rozwój Archiwum Wier-
ceñ w zwi¹zku z olbrzymim wzrostem liczby
wykonywanych otworów wiertniczychiwkon
-
sekwencji rdzeni wiertniczych. Czêœæ rdzeni
pocz¹tkowo przechowywano w piwnicach
nowego gmachu instytutu. W 1953 r. wybudo-
wano magazyn rdzeni w Piasecznie (Starej
Iwicznej) pod Warszaw¹ (ryc. 32); powsta³ wte-
dy tak¿e magazyn w Pu³awach. W tym czasie
dzia³a³ ju¿ – powsta³y w 1950 r. – magazyn rdze-
ni w Leszczach oraz Bierzwiennej k. K³odawy
oraz po³o¿one w pobli¿u magazyny w S³upecz-
ce i Krzewacie. Niezale¿nie od sta³ych maga-
zynów zak³ady instytutu posiada³y sk³ady
tymczasowe w rejonie prowadzonych badañ,
a stacje terenowe/oddzia³y regionalne – w³asne
magazyny rdzeni i próbek. W póŸniejszych
latach powsta³y magazyny rdzeni w Szurpi³ach
k. Suwa³k (w latach 60.), Ho³ownie k. Bia³ej
Podlaskiej (1966), Micha³owie k. Lubina (1979)
i Kielnikach-Przymi³owicach k. Czêstochowy
(w koñcu lat 70.). Wielkoœæ i wyposa¿enie tych
magazynów by³y bardzo ró¿ne. Stosunkowo
w dobrym stanie by³y magazyny w Piasecznie,
Leszczach, Ho³ownie, Kielcach i Sosnowcu, po-
zosta³e zaœ – w znacznie gorszym (Ryka, 1989).
Powierzchnia magazynów w³asnych by³a nieco
wiêksza od 20 tys. m2, na której ³¹cznie z maga-
zynami dzier¿awionymi przechowywano rdze-
nie z przesz³o 11 tys. otworów w ok. 710 tys. skrzynek
(Ryka, 1989).
1990–dziœ
Stan archiwów rdzeni zacz¹³ ulegaæ zdecydowanej po-
prawie dopiero w po³owie ostatniej dekady XX w. W1994 r.
powsta³ magazyn w Halinowie k. Warszawy, unowoczeœ-
niono inne magazyny, w tym w Kielnikach i Leszczach,
który (razem z Bierzwienn¹) jest najwiêkszym archiwum
terenowym Narodowego Archiwum Geologicznego (NAG).
Poniewa¿ obecnie funkcjonuj¹ce magazyny, w których
znajduje siê ponad 800 tys. skrzynek z próbkami, maj¹ nie-
wielk¹ pojemnoœæ umo¿liwiaj¹c¹ gromadzenia nap³y-
waj¹cych rdzeni, w 2012 r. zapad³a decyzja o budowie
516
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 29. Zdjêcie grupowe pracowników Oddzia³u Karpackiego w 1970 r.;
siedz¹ od lewej: Franciszka Szymakowska-Birkenmajer, Jadwiga Burtan,
Leszek Koszarski, Tadeusz Wieser, Tadeusz Kuciñski, Wac³aw Sikora, Jadwiga
Blaicher, Eugenia Piszczak, Józefa Putaj; stoj¹ od lewej: Stanis³aw Uliñski,
Krystyna Stañda, Wojciech Grabski, Iwona Garlicka, Eugeniusz Skrobacki,
Aleksander Garlicki, Nestor Oszczypko, Irena Gucwa, Les³aw Bober, Aurelia
Pelczar, Danuta Poprawa, Kazimierz ¯ytko, Anna Uchacz, Grzegorz Zieliñski,
Anna Bernaœ, Maria Zdybel, Irena Drath, Jan Golonka, Zofia Jasnosz, Józef
¯giet, Jan Jasionowicz, Janina Rojkowa, Fryderyk Matoga, Stanis³aw Maœlanka
Fig. 29. Group photo of employees of the Carpathian Branch in 1970
Ryc. 30. Zdjêcie grupowe pracowników Oddzia³u Dolnoœl¹skiego w 1970 r.
W dolnym rzêdzie (siedz¹) od lewej: Maria Chorowska, Henryk Teisseyre,
Leszek Sawicki i Danuta Szymañska, stoj¹ w pierwszym rzêdzie od lewej:
E. Pluta, Barbara Berezowska, Krystyna Gilewska, Stanis³aw Buksiñski, Jerzy
Jerzmañski, Stanis³aw Maciejewski, January Sza³amacha, Józef Kornaœ
Fig. 30. Group photo of employees of the Lower Silesian Branch in 1970
Ryc. 31. Jan Samsonowicz. Arch. PIG-PIB
Fig. 31. Jan Samsonowicz. Archive of the PGI-NRI
centralnego magazynu próbek geologicznych, do którego
zostan¹ przeniesione próbki geologiczne z innych ma-
gazynów PIG-PIB, a tak¿e zbiory próbek Skarbu Pañstwa
z magazynów PGNiG oraz LOTOS. W centralnym magazy-
nie zlokalizowanym w Leszczach, obok istniej¹cego maga-
zynu rdzeni, ma powstaæ hala wysokiego sk³adowania
o powierzchni ok. 7500 m2, mieszcz¹ca 1 mln skrzynek
z próbkami, a tak¿e nowoczesna profilatornia oraz zaple-
cze laboratoryjno-techniczne, umo¿liwiaj¹ce wykonywa-
nie specjalistycznych badañ (patrz III ok³adka). W dniu
8 lipca 2014 r. zosta³a podpisana umowa pomiêdzy
PIG-PIB a NFOŒiGW o dofinansowaniu przedsiêwziêcia
w formie dotacji. Umowa przewidywa³a ukoñczenie inwe-
stycji w 2018 r., ale niestety jej realizacja zosta³a wstrzy-
mana w 2016 r. przez G³ównego Geologa Kraju i dopiero w
paŸdzierniku 2018 r. zosta³a odblokowana (https://www.-
pgi.gov.pl/aktualnosci/-display/11019-rusza-budowa-cen-
tralnego-magazynu-probek-geologicznych-w-leszczach-k-klo-
dawy.html).
W ostatniej dekadzie XX w. w³asne, nowe siedziby uzy-
ska³y dwa oddzia³y: Geologii Morza i Pomorski,awWar
-
szawie w 2007 r. – w zwi¹zku z zamiarem przeniesienia
laboratorium PIG w inne miejsce – instutut zakupi³ teren
wraz z dwoma budynkami przy ul. Jagielloñskiej 76 w War-
szawie. Jak przed trzydziestu laty pisa³ ówczesny dyrektor
PIG Wac³aw Ryka, Pañstwowy Instytut Geologiczny nie-
mal od 20 lat zabiega o budowê odpowiedniego obiektu dla
bazy laboratoryjnej (Ryka, 1989).
W dniu 2 paŸdziernika 1968 r. powsta³a Pracownia
Geologii Ba³tyku, której siedzib¹ by³a okaza³a willa w So-
pocie, przy ulicy Abrahama 40 (ryc. 33), a kierownikiem
by³ W³odzimierz Kroczka. W 1974 r. pracownia zosta³a
przekszta³cona w zak³ad, przeniesiony w latach 1974–1975
do baraku na ulicê Poln¹ 62 w sopockiej dzielnicy Karliko-
wo, a nastêpnie, w 1977 r., w Oddzia³ Geologii Morza.
W latach 1977–1985 w sk³ad oddzia³u wchodzi³a tak¿e
Pracownia Geologii Wybrze¿a w Szczecinie. W 1984 r.
wybudowano w s¹siedztwie baraku nowy budynek – w nie-
drogiej technologii Stolbudu, jednak¿e podpiwniczony,
suchy i doœwietlony (ryc. 34; Kramarska, Zachowicz,
2004). Od wrzeœnia 1998 r. siedziba Oddzia³u Geologii
517
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019
Ryc. 32. Magazyn rdzeni w Piasecznie (Starej Iwicznej) w latach 60.
Fig. 32. Core repository in Piaseczno (Stara Iwiczna) in the 1960s
Ryc. 33. Siedziba Pracowni Geologii Ba³tyku w latach 1968–1984
(Sopot, ul. Abrahama 40)
Fig. 33. Seat of the Baltic Geology Section during 1968–1984
(Sopot, 40 Abrahama Street)
Ryc. 34. Siedziba Oddzia³u Geologii Morza PIG w latach
1984–1998 (Sopot, ul. Polna 32)
Fig. 34. Seat of the Marine Geology Branch of the PGI in
1984–1998 (Sopot, 32 Polna Street)
Ryc. 35. Siedziba Oddzia³u Pomorskiego PIG do paŸdziernika
2000 r. (Szczecin, ul. Storrady 1, trzecie piêtro)
Fig. 35. Seat of the Pomeranian Branch of PGI till October 2000
(Szczecin, 1 Storrady Street, third floor)
Morza znajduje siê przy ulicy Koœcierskiej w Gdañsku-
-Oliwie, w otoczeniu lasów Trójmiejskiego Parku Krajo-
brazowego.
Pracownia Geologii Wybrze¿a Morskiego i Pomorza
Zachodniego w Szczecinie zosta³a powo³ana w 1964 r.
i w 1968 r. przekszta³cona w Zak³ad, by w 1995 r. uzyskaæ
rangê Oddzia³u. Do paŸdziernika 2000 r. siedzib¹ placówki
by³o trzecie piêtro budynku Szczeciñskiego Przedsiêbior-
stwa Budownictwa Przemys³owego przy ul. Storrady 1
(ryc. 35). W 1999 r. kupiono dom przy ulicy Wieniawskie-
go 20 i rozpoczêto prace modernizacyjne, by w dniu
26.10.2000 r. uroczyœcie otworzyæ now¹ siedzibê oddzia³u.
UWAGI KOÑCOWE
Obecny wygl¹d siedzib Pañstwowego Instytutu Geolo-
gicznego – pe³ni¹cego rolê pañstwowej s³u¿by geologicz-
nej (Peryt, 2019) i pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej
(Sadurski i in., 2019) – jest przedstawiony na III i IV stro-
nie ok³adki tego numeru Przegl¹du Geologicznego.
Per³¹ w koronie Pañstwowego Instytutu Geologicznego
(PIG) byli i s¹ ludzie. Niniejszy numer Przegl¹du Geolo-
gicznego zawiera listê Oni budowali PIG – wybranych
osób, szczególnie zas³u¿onych w stuletniej historii PIG,
a tak¿e listê pracowników instytutu, którym przyznano
honorow¹ Z³ot¹ Odznakê PIG w uznaniu za ich wk³ad w
jego funkcjonowanie i rozwój (odznaka ta zosta³a ustano-
wiona w listopadzie 1994 r.). Ale – rzecz jasna – nie tylko
oni przyczynili siê do tego, ¿e konstatacja zwi¹zana z do-
biegaj¹cym stuleciem istnienia instytutu mo¿e byæ tylko
jedna: Pañstwowy Instytut Geologiczny dobrze zas³u¿y³
siê Polsce i dobrze s³u¿y krajowi i spo³eczeñstwu
(Wo³kowicz, 2019).
Na zakoñczenie niniejszego szkicu chcielibyœmy, para-
frazuj¹c dedykacjê widniej¹c¹ w tekœcie Jaworowskiego
(1989), omawiaj¹cym rolê Pañstwowego Instytutu Geolo-
gicznego w badaniach budowy geologicznej Polski w
ci¹gu pierwszych 70 lat istnienia PIG, stwierdziæ:
Niniejszy numer >Przegl¹du Geologicznego<jest ho³dem
dla tych wszystkich pracowników i wspó³pracowników
instytutu, zmar³ych i ¿yj¹cych, którzy w minionym stuleciu
dobrze przys³u¿yli siê sprawie poznania budowy geologicz-
nej kraju i jego bogactw naturalnych, i w konsekwencji –
w³aœciwemu wype³nianiu zadañ pañstwowej s³u¿by geolo-
gicznej i pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej.
Jest naszym mi³ym obowi¹zkiem podziêkowaæ wielu pracow-
nikom PIG-PIB, a w szczególnoœci Annie Bagiñskiej, £ukaszowi
Borkowskiemu, Monice Cyrklewicz, Joannie Kacprzak i Anicie
Starzyckiej, za pomoc w przygotowaniu tego artyku³u.
LITERATURA
BOLEWSKI A., RÜHLE E. 1978 – Na rocznicê Wydawnictw Geolo-
gicznych. Prz. Geol., 26: 204–211.
CIUK E. 1975 – Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki 1888–1974. Ann.
Soc. Geol. Pol., 45: 469–476.
CWOJDZIÑSKI S. 2004 – Oddzia³ Dolnoœl¹ski im. Henryka Teisseyre’a
we Wroc³awiu – ludzie, praca, wydarzenia. Biul. Pañstw. Inst. Geol.,
410: 87–104.
DOBRACKI R. 2004 – Oddzia³ Pomorski w Szczecinie – historia, ludzie,
zadania. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 410: 121–126.
DOKTÓR S., GRANICZNY M., UBERNA J. 2004 – Historia archiwów
Pañstwowego Instytutu Geologicznego od 1919 roku po dzieñ dzisiejszy.
Biul. Pañstw. Inst. Geol., 410: 59–68.
GRANICZNY M., MIZERSKI W., URBAN H. 2005 – Ma³o znane doku-
menty z kart historii Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Prz. Geol.,
53: 385–389.
https://www.pgi.gov.pl/aktualnosci/display/11019-rusza-budowa-central-
nego-magazynu-probek-geologicznych-w-leszczach-k-klodawy.html
https://www.pgi.gov.pl/o-instytucie-geologicznym/4812-z-dziejow-budo-
wy-gmachow-instytutu-geologicznego.html
JANICKI T. 2019 – Archiwum geologiczne PIG-PIB w drugim 50-leciu
istnienia. Prz. Geol., 67 (6): 454–460.
JAWOROWSKI K. 1989 – Pañstwowy Instytut Geologiczny w bada-
niach budowy geologicznej Polski. Kwart. Geol., 33: 29–54.
JURECZKA J., ZDANOWSKI A. 2004 – Oddzia³ Górnoœl¹ski im. Sta-
nis³awa Doktorowicza-Hrebnickiego w Sosnowcu. Biul. Pañstw. Inst.
Geol., 410: 79–86.
JUSKOWIAK O., RYKA W. 1960 – Petrograficzne spostrze¿enia nad
g³azem narzutowym Instytutu Geologicznego. Prz. Geol., 8: 29–33.
KOWALCZEWSKI Z. 2004 – Oddzia³ Œwiêtokrzyski im. Jana Czarnoc-
kiego w Kielcach 66 lat dzia³alnoœci. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 410:
105–112.
KRAMARSKA R., ZACHOWICZ J. 2004 – Oddzia³ Geologii Morza w
Gdañsku. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 410: 113–120.
LALEWICZ M. 1934 – Gmach Pañstwowego Instytutu Geologicznego
w Warszawie. Architektura i Budownictwo, 3: 67–75.
MIECZNIK J.B. 2018 – Konstanty To³wiñski – wybitny geolog karpacki,
organizator poszukiwañ i badañ z³ó¿ nafty i gazu. Prz. Geol., 66:
209–218.
MOROZEWICZ J. 1938 – ¯ycie Polaka w zaborach i odzyskanej ojczy-
Ÿnie 1865–1937. Warszawa.
PAW£OWSKA K. 1971 – Jan Czarnocki wspó³za³o¿yciel i dyrektor
Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Prz. Geol., 19: 529–531.
PERYT T.M. 2019 – Pañstwowy Instytut Geologiczny jako pañstwowa
s³u¿ba geologiczna – sto lat w s³u¿bie Niepodleg³ej. Prz. Geol., 67 (7):
519–534.
PIWOCKI M., PODEMSKI M., PRZENIOS£O S. 2004 – Udzia³
Pañstwowego Instytutu Geologicznego w odkryciach z³ó¿ surowców
mineralnych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 410: 39–54.
POPRAWA D. 2004 – Oddzia³ Karpacki im. Mariana Ksi¹¿kiewicza
w Krakowie. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 410: 73–78.
REMBALSKI A., WÓJCIK Z. 1979 – O dzia³alnoœci Jana Czarnockiego
w Kielcach w latach 1944–1947. Prz. Geol., 27: 262–264.
RÜHLE E. 1960 – Przegl¹d dzia³alnoœci Instytutu Geologicznego
(1919–1959). Pr. Inst. Geol., 30: 5–55.
RÜHLE E., TYSKI S. 1989 – Wspomnienie o losach wojennych praco-
wników i wspó³pracowników Pañstwowego Instytutu Geologicznego
w czasie drugiej wojny œwiatowej. Kwart. Geol., 33: 13–27.
RYKA W. 1989 – Rola Pañstwowego Instytutu Geologicznego w ¿yciu
spo³ecznym i gospodarce narodowej. Kwart. Geol., 33: 99–116.
RYKAW. 1995 – Pañstwowy Instytut Geologiczny – kartki z kalendarza.
Prz. Geol., 43: 59–63.
SADURSKI A., SKRZYPCZYK L., WONICKA M. 2019 – Powstanie
i rozwój pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej w Pañstwowym Instytu-
cie Geologicznym. Prz. Geol., 67 (7): 535–546.
SAWICKI L. 1999 – We Wroc³awiu, przed piêædziesiêciu laty. Prz.
Geol., 47: 529–533.
STUDENCKA B. 1986 – Boles³aw Kropaczek – odkrywca i³ów babic-
kich. Pr. Muz. Ziemi, 38: 93–128.
TYSKI S. 1960 – G³az narzutowy przed Instytutem Geologicznym. Prz.
Geol., 8: 29.
TYSKI S. 1994 – Garœæ wspomnieñ z historii PIG w czasie II wojny
œwiatowej. Prz. Geol., 42: 125–128.
TYSKI S. 1999 – Wspomnienie o budowie nowego gmachu Pañstwowe-
go Instytutu Geologicznego w latach 1948–1952. Biul. Pañstw. Inst.
Geol., 99–107.
URBAN H., GRANICZNY M. 2009 – Dziewiêædziesi¹ta rocznica utwo-
rzenia Pañstwowego Instytutu Geologicznego na tle zarysu nauk o Ziemi
w Polsce. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 433.
WO£KOWICZ S., GRANICZNY M., WO£KOWICZ K., URBAN H.
2017 – History of the oil industry in Poland until 1939. Geol. Soc. Spec.
Publ., 442: 401–411.
WAGNER A. 2010 – Gmach Pañstwowego Instytutu Geologicznego w
Warszawie – przestrzenno-architektoniczne odniesienia Mariana Lale-
wicza do Klasycyzmów w architekturze polskiej. Kwart. Architekt.
Urbanist., 55: 88–102.
WO£KOWICZ S. 2019 – Ewolucja g³ównych kierunków dzia³ania PIG
w latach 1919–2019. Prz. Geol., 67 (3): 139–145.
WÓJCIK Z. 2004 – Józef Morozewicz: uczony i wspó³organizator Akade-
mii Górniczej w Krakowie. Wyd. Stow. Wychowanków AGH.
¯ELICHOWSKA M. 1960 – Archiwa i Muzeum. Pr. Inst. Geol., 30 (1):
417–432.
518
Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 7, 2019