Content uploaded by Fatma Nur Başaran
Author content
All content in this area was uploaded by Fatma Nur Başaran on May 10, 2019
Content may be subject to copyright.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
578
ÇANAKKALE ÇAN İLÇESİ DÜZ DOKUMA ÖRNEKLERİ
ÇANAKKALE ÇAN DISTRICT PLAIN WEAVING SAMPLES
Öğr. Gör. Hanife YARMACI *, Doç.Dr. Fatma Nur BAŞARAN **
*Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Yenice Meslek Yüksekokulu,Tekstil Giyim Ayakkabı ve Deri
Bölümü, Çanakkale, Türkiye
**Gazi Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, Bölüm/Anabilim Dalı, Ankara, Türkiye
hanifegunes@comu.edu.tr
ÖZET
Maddi kültür değerlerimiz içinde bölgelere göre zengin konu, teknik, motif, renk ve ürün
çeşitleriyle varlığını sürdüren, en önemli el sanatlarımızdan biri dokumacılık sanatıdır. Teknik
olarak kullanılan araçlara göre çeşitlilik gösteren dokumacılık sanatı, günlük kullanım
ihtiyacını karşılanmak, yaşam alanlarını süslemek ve çeyiz hazırlamak geleneklerinin yanında,
bazı bölgelerde ağırlıklı olarak gelir elde etmek için dokunmuş ve ailelerin geçim kaynağı
haline gelmiştir. Maddi kültür değerlerimizin yaşatılması, yok olmaya yüz tutmuş örneklerin
kayıt altına alınarak gelecek nesillere aktarılmasını sağlamak için hazırlanan bu bildiride,
Çanakkale İli Çan İlçesi ve Köylerinde yakın tarihe kadar yoğun olarak dokunmuş ve
günümüzde yerli halk tarafından aktif olarak kullanılan düz dokumalar konu alınmıştır.
Çan yöresi düz dokumaları üretim şekilleri, kullanım alanlarına göre, yörede kilim,
siisana, çöpten, çul, meldin, torba, heybe gibi geleneksel isimlerle bilinmektedir. Bu çalışmada,
araştırma sahasında detaylı olarak incelenen ve kayıt altına alınan Çan düz dokumalarında
kullanılan iplik çeşitleri ve üretim şekilleri, dokumaların teknik, renk, motif ve kompozisyon
özellikleri konu olarak ele alınmış ve orijinal fotoğraflarla desteklenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Geleneksel, Dokuma, Çan, Kilim, Çanakkale
ABSTRACT
One of the most important handicrafts which keeps its existence with rich subjects,
techniques, motifs, colors and product varieties according to the regions within our material
cultural values are weaving arts. The art of weaving, which varies according to the tools used
technically, has been woven to gain income mainly in some regions as well as traditions of
meeting daily necessities, embracing living spaces and preparing dowry, and becoming a
source of livelihood for the families. In this declaration, plain weavings which are intensively
woven and used actively by the local people have been taken up in the Çanakkale Province
Çan District and Villages as a result of the retirement of our material cultural values and the
destruction of the samples which have been destroyed.
Çan region plain weaves are known with traditional names such as rugs, siisana, scrap,
sack, handkerchief, bag, saddlebag according to their usage areas. In this study, yarn varieties
and production forms, technical, color, motif and composition characteristics of weaves used
in banned plain weaves examined and recorded in detail in the research are discussed and
supported with original photographs.
Keywords: Traditional, Weaving, Çan, Kilim, Çanakkale
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
579
1. GİRİŞ
Kültür, varlığımızın ilişkilerini belirleyen, sosyal süreçte öğrendiğimiz uygulama ve
inançların, maddi ve manevi öğelerin tamamıdır (Güvenç, 1984:101). Bir toplumun kültürü, o
toplumun tarihi geçmişini, bireylerin hayatını, çeşitli zamanlardaki eylemlerini, geçinme ile ilgili
ekonomik ve sosyal faaliyetlerini içermektedir (Hünerel ve Er,2012:180). Ulusların
geçmişlerini, geleceğe bağlayan en önemli köprülerden birisi de kültür varlıklarıdır. Maddi
kültür varlıkları arasında dokumacılık büyük bir yere sahiptir. Dokumacılık sanatı içinde düz
kirkitli dokumalar, kendi arasında teknik açıdan, kilim, cicim, sumak, sili (zili) isimlerle çeşitlilik
göstermektedir. Genellikle çadır, ev, saray, cami tabanlarında, eşyaların üzerinde, kapı ve
pencere önlerinde yaygı ve örtü olarak kullanılmışlardır. Çoğunlukla koyunyünü, keçi kılı, deve
yünü, pamuk ve bazen bunların arasında keten, ipek, sırma ipliklerinden oluşan atkı, çözgü
ve desen ipliklerinin çeşitli şekillerde birleşmesi ile meydana gelen dokumalardır. Kendine has
teknikleri, renk ve kompozisyon özellikleri bakımından zengin olan bu dokumalar, kullanılan
doğal hammadde özelliklerinden dolayı rutubet etkisi altında çürümeye maruz kalmakta ve
zamanla kullanılamaz hale gelmektedir (Resim 1). Bu nedenle düz dokuma yaygılar halı kadar
dayanıklı olmadığı ve çabuk yıprandığı için eski örnekleri günümüze kadar ulaşamamakta,
tarihi aydınlatabilecek çok eski örnekleri yok olup gitmektedir (Aytaç, 1989:36).
Resim 1. Rutubetten çürümüş düz dokuma örnekleri (Kalburcu Köyü, Çan,Yarmacı,2016)
Gerek dokunduğu yerin özelliklerini taşıması, gerekse o bölgeye ekonomik katkı
sağlaması açısından önemli olan Çanakkale ili Çan ilçesi düz dokumacılığı çok eski tarihlere
dayanmaktadır. Deniz (1998) bir çalışmasında, Kazdağı’nda yaşayan Türkmenlerin
sonbaharda Çan’da açılan halı kilim pazarına geldiklerini belirtmektedir. Çan ilçesinde
yaklaşık 10 yıl öncesine kadar halı-kilim pazarının açılması yine yörede dokumacılığın köklü
bir tarihinin olduğunu göstermektedir (Deniz, 1998:24).
Çan, 1945 yılında ilçe olmuştur. Sosyal yapı olarak bölgedeki yerleşimlerle ilgili kesin
bir bilgi bulunmamaktadır. Çeşitli medeniyetlere ait izler, antik kalıntılardan anlaşılmaktadır.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
580
Tarihçi Heredat, “Gergisle” adı verilen topluluğun yerleşim yeri olarak Çan bölgesine işaret
etmektedir. Bölge Roma döneminde Sergis veya Nargis adıyla anılmaktadır. Gergis bölgesi
olarak tanımlanan yerin Çan ile Çanakkale arasında dağlık arazide bulunduğu ve Çan
bölgesine yerleşmiş ilk toplulukların “Gergisliler” olduğu kuvvetle muhtemeldir (Eren, 1994:
15).
Çan ilçesi ve köylerinde yaşayan halkın geçim kaynağı, son 20 yıl öncesine kadar
hayvancılık ve dokumacılıktır. Yörede çeyiz hazırlama geleneği içerisinde kilim dokumalar
oldukça önemlidir. Her genç kızın çeyizinde mutlaka 4-5 tane kilim dokuma yer almaktadır
(Başaran, 2001). Yöre halkı tarafından yün, çok kıymetli olup para kazandıran bir hammadde
olarak görülmektedir. Bu sebeple günlük kullanımları için hazırlanan dokumaların çözgü ve
atkılarında yün, kıl, pamuk ve keten iplikleri kullanıldığı görülmektedir. Yün ipliği, yapılan tüm
dokumaları renklendirmek, süslemek amacı ile kullanılmıştır. Bu çalışmada, yörenin düz
dokuma geleneğini oluşturan kilim, siisana, çul, kıldan, çöpten, meldin ve seccade isimli
dokumaların kullanılan araç-gereç, dokuma tekniği, renk, motif ve desen özellikleri yönünden
bilimsel araştırma teknikleri ile incelenip kayıt altına alınarak tanıtılması ve gelecek nesillere
aktarılması amaçlanmıştır.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Bu çalışmada yerinde inceleme ve tarama yöntemi kullanılmış, Çanakkale İli Çan İlçesi
ve köylerinde var olan düz dokuma örnekleri konu alınmıştır. Yerinde inceleme işlemlerinde
bilgi formu ve görüşme kayıtları oluşturarak ve dokumaların detaylı fotoğraf çekimleri yapılarak
teknik özellikleri kayıt altına alınmıştır. Fotoğraf çekimleri üzerinden kompozisyon ve motif
çizimleri yapılmıştır.
Çalışmanın evrenini Çanakkale İli ve İlçeleri, örneklem grubunu ise Çan İlçe Merkezi ve
dokumacılığın yoğun olarak yapıldığı Kalburcu, Semedeli, Helvacı, Karakoca, Derenti, Mallı,
Dumanlı ve Kurular Köylerinden random yöntemi ile elde edilen 49 adet düz dokuma örneği
oluşturmaktadır (Tablo 1).
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
581
Tablo 1. İncelenen Çan bölgesi düz dokuma türleri
Çalışma süresince yörede incelenen düz dokumaların büyük çoğunluğu kilimlerden
oluşmakta (%33); bunu aynı değerler siisana ve çul (%16) ve azalan değerlerle çöpten (%13),
seccade (%10), kıldan (%8) ve meldin (%4) adıyla anılan dokuma türleri takip etmektedir
(Tablo 1).
3. BULGULAR
3.1. Çan İlçesi Düz Dokumalarının Teknik Özellikleri
Çan düz dokumalarında evde, açık ya da kapalı ortamlarda kolayca kurulabilen ve
oldukça basit bir dokuma prensibine sahip olan ıstar tezgâhı kullanılmaktadır. Bölgedeki bu
tezgâhlar iki yan tahta (a) ve bu yan tahtalardaki alt ve üst oyuklara yerleştirilen iki levent (b,c),
bir çözgü gücüsü, bir ağızlık gücüsü ve bir varan gelenden (f) oluşmaktadır. Yörede kullanılan
tezgâhlar ahşap malzemeden yapılmıştır (Resim 2).
Resim 2. Çan yöresi ıstar tezgâhı (Karakoca Köyü, Yarmacı,2017)
Düz Dokuma Türleri
n
%
Kilim
16
33
Siisana
8
16
Çul
8
16
Çöpten
6
13
Seccade
5
10
Kıldan
4
8
Meldin
2
4
TOPLAM
49
100
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
582
Dokuma sırasında çözgülerin arasından geçirilen atkı ipliklerini sıkıştırmak için, yörede
tamamen ağaç veya metal ve tutma yeri ağaç, dişli kısmı metal olan kirkitler kullanılmıştır
(Resim 3).
Resim 3. Çan yöresinde kullanılan kirkit örnekleri
Dokumanın eninin daralmaması ve dokuma esnasında kıvrılma olmaması için değişik
boyutlarda ayarlanabilen metalden yapılmış araçlara birçok yörede olduğu gibi Çan
bölgesinde de “çımbar” denmektedir (Resim 4).
Resim 4. Çan yöresinde kullanılan çımbar örnekleri
Çan yöresinde çözgü ipliklerine “din” adı verilmektedir. Çözgü iplikleri genellikle elde
eğirilmiş iki ipliğin çıkrık veya tekrar iğ ile bükülmesi ile elde edilmektedir. Yörede, yün, kıl,
yün-pamuk karışımı, pamuk-keten karışımı ile elde edilmiş iki katlı çözgü iplikleri kullanılmıştır.
Araştırma bölgesinde geçmiş yıllarda sadece iplik yapmak için keten bitkisi yetiştirildiği
bilinmektedir. Keten bitkisi yetiştirildiği dönemde genellikle evlerin bahçelerine veya küçük
arazilere eylül ayında ekilip, haziran ayının sonu veya temmuz ayının ilk haftası, elle yolunarak
hasat yapıldığı yöre halkı tarafından ifade edilmiştir. Demetler halinde hazırlanan keten
saplarının, dere kenarında oluşturulan havuzlar içinde 10-14 gün süre ile çürütüldüğü, daha
sonra yörede “şak şak” adı verilen bir aparat ile kırılarak elde tarama işleminden sonra iğ
yardımı ile eğrildiği bilinmektedir. Günümüzde bölgede keten ekimi yapılmamaktadır.
Bölgede incelenen düz dokumaların boyutları, kaliteleri ve iplik özellikleri çeşitlilik
göstermektedir. Bu sebeple yörede kullanılan isimlerine göre gruplandırarak, her bir grubun
kendi içinde ağırlıklı ortalamaları alınmıştır. Elde edilen veriler Tablo 2’de sunulmuştur.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
583
Tablo 2: Çan bölgesinde incelenen dokumaların ortalama teknik özellikleri
Ortalama
Değerler/
Dokuma
türleri
Boyut
Kalite
İplik Özellikleri
En
(cm)
Boy
(cm)
Çözgü
(adet)
Atkı
(adet)
Çözgü
Atkı
İlave Desen
İpliği
Kilim
135
240
40
64
Yün
87,50%
Yün
100
%
Yün
100%
Yün+Pamuk
6,25%
Pamuk
6,25%
Meldin
134
279
40
33
Pamuk
100%
Keten
100
%
Yün
50%
-
50%
Çöpten
132
281
32
47
Pamuk
66%
Yün
17%
Yün
17%
Keten+Pamuk
17%
Keten+Yün
83%
-
83%
Keten
17%
Siisana
129
246
41
73
Yün
100%
Yün
100
%
Yün
100%
Çul
144
222
42
40
Yün
12,50%
Kıl
100
%
Yün
100%
Kıl
87,50%
Seccade
66
113
52
55
Yün
100%
Yün
40%
Yün
100%
Kıl
60%
Kıldan
154
263
40
54
Pamuk
100%
Kıl+Yün
100
%
-
-
Tablo 2’den elde edilen bilgilere göre, Çan yöresinde incelenen kilim dokumaların;
ortalama eni 135 cm., boyu 240 cm., ortalama kaliteleri 40 x 62 adet/cm. olduğu tespit
edilmiştir. Çözgü ipliklerinde % 87.50 yün, % 6.25 yün ve pamuk karışımı, % 6.25 pamuk atkı
ve ilave desen ipliklerinde %100 yün kullanılmıştır. Meldin dokumaların; ortalama eni 134 cm.
boyu 279 cm. olarak elde edilmiştir. Ortalama kaliteleri 40 x 33 adet/cm.’dir. Çözgüde pamuk,
atkıda keten ipliği kullanılmıştır. Çöpten dokumaların; ortalama eni 132 cm. boyu 281 cm. dir.
Ortalama kaliteleri 32 x 47 adet/cm.’dir. Çöpten dokumalarda kullanılan çözgü ipliklerinin
%87.50’si yün, %6.25’i yün ve pamuk karışımı, %6.25’i pamuktur. Atkı ve ilave desen
ipliklerinin tamamında yün kullanılmıştır. Siisana dokumaların ortalama eni 129 cm. boyu 246
cm., kaliteleri 41 x 73 adet/cm. olup, çözgü, atkı ve ilave desen ipliklerinde yün kullanılmıştır.
Çul dokumaların ortalama eni 144 cm. boyu 222 cm’dir. Kaliteleri 42 x 40 adet/cm’dir.
İncelenen çul dokumaların çözgü iplikleri %87.50 kıl, %12.50 yün olup, atkıları tamamen kıldır.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
584
İlave desen ipliği olarak yün kullanılmıştır. Seccade dokumaların ortalama eni 66 cm. boyu
113 cm’dir. Kaliteleri 52 x 55 cm olup incelenen seccade dokumaların çözgülerin tamamı
yündür. Atkı ipliklerine bakıldığında % 40 yün %60 kıl ipliği kullanıldığı görülmektedir. İlave
desen ipliği olarak sadece yün kullanılmıştır. Kıldan dokumaların ortalama eni 154 cm. boyu
263 cm.’dir. Kaliteleri 40 x 54 olup çözgülerinde pamuk atkılarında yün ve kıl kullanılmıştır.
Kıldan dokumalarda ilave desen ipliği kullanılmamıştır.
3.2. Çan Düz Dokumalarının Teknik, Renk, Motif ve Kompozisyon Özellikleri
Çan yöresinde keten, pamuk ve kıl iplikleri kendi doğal renkleri ile kullanılmış, herhangi
bir boyama işlemi uygulanmamıştır. Yün ipliklerinin ise çile haline getirilerek bağlandığı ve
geleneksel yöntemlerle doğal, sentetik ve bunların karışımları ile boyandığı yöre halkının
ifadelerinden anlaşılmaktadır. Günümüzde yörede boyama ve dokumacılık sanatları yok
olmaya yüz tutmuş sanatlar arasında yer almaktadır.
Geçmişte yörede siyah renk için boyarmadde olarak bal kabağı, meşe kobağı, mordan
maddesi olarak saçıkıbrız; kahverengi renk için, meşe kobağı, mordan olarak odun külü;
kırmızı renk için dil kanatan ve ayrık bitkilerin köklerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca eski
dokuyucular, mavi renk elde etmek için hazır paket boya kullanıldığını belirtilmişlerdir.
Çan düz dokumaları teknik, renk motif ve kompozisyon özelliklerine göre değişik
özellikler göstermektedir. Bölgede dokumalarda kullanılan iplik ve kullanım yerleri arasındaki
çeşitlilik, düz dokumaların farklı isimlerle anılmasına neden olmuştur. Yörede kilim, çul,
siisana, kıldan, çöpten, meldin ve seccade olmak üzere 7 farklı teknik, renk ve kompozisyona
sahip dokuma türü tespit edilmiştir.
Kilim Dokumalar: Yörede kilim dokumaların kompozisyonlarını, zeminde dokumanın enini
kaplayacak şekilde çeşitli kalınlıklardaki şeritler oluşturmaktadır. Bu şeritler farklı renklerle,
kilim tekniği kullanılarak dokunmuş olup yörede “çubuk” olarak isimlendirilmektedir. Kilimin
dokumaya başlandığı ve bitirildiği yerler desensiz olarak tek veya birkaç renkle kilim dokuma
tekniği ile 15-20 cm. dokunmuştur. Desenlendirme geniş çubuk içerisinde sumak, cicim ve zili
tekniklerin birlikte kullanılması ile yapılmıştır (Resim 5). Dokumanın geneline bakıldığında
cicim ve zili teknikleri daha ağırlıklı olmasına rağmen, bu dokuma türü genel olarak yörede
“kilim” ismiyle ifade edilmektedir.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
585
Resim 5. İğsıran (Isıran) Kilimi
Kilimlerde kırmızı, bordo, mavi, lacivert, pembe, turuncu, sarı, hardal sarısı, siyah,
beyaz ve yeşil tonları genellikle yüzeye eşit bir şekilde dağılmıştır. Çan kilim dokumalarının
kompozisyon özellikleri ve teknik özellikleri bir biri ile benzer özellikler taşımaktadır. Kilimlerin
boyutları kullanılacak alana göre değişiklik göstermektedir. Yaklaşık 10 yıl öncesine kadar
koridorlar için yolluk boyutlarında kilimlerin dokunduğu ve hala günümüzde kullanıldığı
bilinmektedir.
Yörede kilim dokumalarda aynı kompozisyon şemaları içerisine farklı (koçboynuzu,
ağsalı, kanatlı vb.) motifler yerleştirilmiştir (Resim 6). Kilim dokuma yörede düz dokumalar
arasında en değerli olanıdır ve genellikle çeyizlik olarak hazırlanmaktadır. Günümüzde yaygın
olarak evlerde özellikle mutfaklarda kullanılmaktadır.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
586
Resim 6. Çan yöresi kilim motifi örnekleri
Çul Dokumalar: Çan yöresinde atkısı çözgüsü keçi kılı, ilave desen atkısı yün olan
dokumalara “çul” adı verilmektedir. Bu dokumalarda sık/seyrek cicim ve düz, çapraz zili
teknikleri kullanılmıştır. Çul dokumaların kompozisyonlarında baş ve son kısımlarında geniş
bordür, kenar kısımlarında ince bordür bulunmaktadır.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
587
Resim 7. Zülüfçük çul kompozisyon çizimi
Çul dokumaların kompozisyon özellikleri ağırlıklı olarak geometrik şekiller içermektedir.
Dokumanın yüzeyi baklava dilimi gibi motiflerle bezenebildiği gibi; kare, dikdörtgen, altıgen,
çubuk ve verev motif dizilimine de rastlanmaktadır (Resim 8). Çul dokumalarda kullanılan
renkler, kilim dokumalarda kullanılan renklerle benzerlik göstermektedir.
Resim 8. Farklı çul motifi örnekleri
Siisana Dokumalar: Çan yöresinde dokunmuş düz dokumalar arasında en değer verilen
dokuma grubudur. Genellikle camilere ölümlük olarak verildiği yöreden elde edilen bilgiler
arasındadır. Kompozisyondaki zemin renkleri veya motifleri ile bilinen düz dokumalara
“siisana” dokuma denmektedir. Yörede tüccarlar tarafından çok cüzi rakamlara toplanmış olan
bu dokumaların sarı, kırmızı, mavi, taraklı ve parmaklı olmak üzere 5 farklı kompozisyonu
bulunmaktadır. Atkısı, çözgüsü ve ilave desen atkısı yün olan bu dokumalarda kilim, kontürlü
kilim, seyrek cicim, zili ve sumak dokuma teknikleri kullanılmıştır. Sumak tekniği sadece sarı
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
588
ve taraklı siisanada kullanılmış olup mavi, kırmızı ve parmaklı siisanalarda bu tekniğe
rastlanmamıştır.
Resim 9. Sarı siisana kompozisyon çizimi (Yarmacı,2017).
Resim 9’da görülen sarı Siisana dokumanın zemin rengi sarı olup kırmızı, mavi, yeşil
ve pembe renklerle seyrek cicim tekniği kullanarak, yıldız motifi yüzeye simetrik olarak
yerleştirilmiştir. Düz ve verev zili teknikleriyle zemin büyük baklava dilimi şeklinde
bölünmüştür. Yıldız motiflerinden arta kalan zemine Gördes düğümü ile 1-1.5 cm.
uzunluklarında dokuma renklerinde püskül bırakılmıştır. Dokumayı kırmızı zeminli geniş bir
bordür çevrelemektedir. Bordür içinde balıksırtı sumak tekniği (Acar, 1982; 72) ile çengel
motifi, eşit aralıklarda sürekli tekrar etmiştir.
Taraklı Siisana Kırmızı Siisana
Parmaklı Siisana Mavi Siisana
Resim 10. Siisana Dokuma Örnekleri
Kırmızı ve mavi siisana dokumalarda ilikli kilim tekniği kullanılmış olup, atkısı çözgüsü
yündür. Resim 10’da incelenen dokumaların kaliteleri yaklaşık olarak 60 x 80 adet/cm.’dir.
Kırmızı siisana dokumalarının başlangıcında kırmızı, mavi, yeşil ve beyaz renklerde çubuk adı
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
589
verilen şeritler dokunmuştur. Bordür olarak yeşil renkle dokumanın dış çevresi yörede “farda”
olarak bilinen, literatürde ilikli kilim olan teknikle çevrelenmiştir (Soysaldı, 2009: 35). Orta
zemin kırmızı renkte düz kilim tekniği ile dokunmuştur. Eski örneklerde kırmızı ve mavi
siisanaların sadece fardalı olarak dokunduğu yöre halkı tarafından ifade edilmektedir. 2010
yılında dokunmuş bir kırmızı siisana örneği incelendiğinde; renklerin eski örneklerle benzer
olduğu, farda tekniğinin kullanıldığı, fakat ilave olarak sık seyrek çiçim tekniği ile yıldız
motiflerinin siisanayı çevreleyen fardaların içine yerleştirildiği görülmektedir.
Çöpten Dokumalar: Çan bölgesi düz dokumalarında kullanılan ipliklerin, günlük ihtiyaçlardaki
kullanım alanına göre özenle seçildiği sahada yapılan inceleme sonucu elde edilen sonuçlar
arasındadır. Dağlık bir araziye sahip bir bölgede yaşayan halk ihtiyaçlarını kendi yöntemleri
ile karşılamıştır. Buğdaylarını yıkayıp kurutarak değirmenlerde un yaptırmışlardır. Buğday
yıkama işlemini dere kenarlarında yaptıkları için suya dayanıklı ve nemi emen yaygılara ihtiyaç
duyulmuştur. Bu ihtiyaç doğrultusunda ürettikleri, çözgüsü pamuk ve keten karışımı veya
sadece pamuk, atkısı keten, yün ve ilave desen atkısı yün olan düz dokumalara yörede
“çöpten” denmektedir.
Resim 11. Çöpten dokuma ve kompozisyon çizimi (Başaran,2017)
Resim 11’de incelenen dokumanın kompozisyonunda ince çubuklar arasında bırakılan
büyük boşluğa seyrek cicim tekniği ile yörede katır nalı olarak ifade edilen motif, dokumanın
enini kaplayacak şekilde eşit aralıklarla dokunmuştur. İnce çubukların her iki tarafına “yedi
bele” motifi (Resim 12) seyrek cicim tekniği ile eşit aralıklarda dokunmuştur.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
590
Resim 12. Yedi bele motifi teknik çizimi
Yörede kilim tekniği ile dokunmuş dokumalar da mevcuttur (Resim 16). Bu dokumalar
geçmişte yöre deyimiyle dışarı işleri için dokunmakta ve evlerin içinde yaygı olarak
kullanılmamaktadır.
Resim 13. Çöpten dokuma örnekleri
Meldin Dokumalar: Çan bölgesinde dokumacılık sanatı ihtiyaçlara göre çeşitlenmiştir.
Yörede eski bir gelenek olan tarhana yapımında kullanmak ve ovalama işlemini kolaylaştırmak
için “meldin” adı verilen dokumalar üretilmiştir. Meldin dokumaların çözgüsü pamuk, atkısı
ketendir. Yün malzeme, üzerinde tarhana ovalandığında tarhananın içine karışma ihtimali göz
önünde bulundurularak kullanılmamıştır. Dokumanın başlangıç ve bitiş yerlerine yedi bele
(yedi bala) motifi, cicim tekniği ile dokumanın enini kaplayacak şekilse tek sıra olarak, sarı,
kırmızı, yeşil ve kahverengi renklerinde dokunmuştur.
Resim 14. Meldin dokuma örneği (Rabia Çöllü tarafından 1978 yılında üretilmiştir)
Kıldan Dokumalar: Soğuktan korunmak, yer zemini oluşturmak ve odalarda tozu engellemek
için çözgüsü yün, yün ve kıl karışımı, atkısı kıl ve yün olan kilim tekniği ile oluşturulan düz
dokumalara yörede “kıldan dokumalar” denilmektedir. Kıldan dokumaların kompozisyonunda
ince çubuklar yer almaktadır. Kompozisyonlarını üçlü veya dörtlü çubuklar oluşturmaktadır. Kıl
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
591
dokumalarda ağırlıklı olarak siyah, ince çubuklarda ise koyu kırmızı, koyu kahverengi vb. gibi
kiri daha az gösteren renkler kullanılmıştır.
Resim 15. Kıldan dokuma ve kompozisyon çizimi
Seccade Dokumalar: Çan bölgesindeki çoğu eski dokumalar tüccarlar tarafından yerine
naylon halı, kilim verilerek toplanmıştır. Bu sebeple ulaşılmış örneklerin halkın elinde kalan ve
daha yakın tarihte dokunmuş örnekler olduğu bilinmektedir. Fakat seccade dokumalar,
genellikle kuşaktan kuşağa aktarılması, miras olarak kalması geleneği sayesinde bu
değişimde tamamen yok olmamıştır.
Resim 16. İğsırancık seccade ve kompozisyon çizimi
Yörede “iğsırancık” (Isırancık) seccade olarak bilinen dokumanın başlangıç ve bitiş
yerinde 14 cm. kilim tekniği ile ince çubuklar dokunmuştur. Dokumanın eni 69 cm. boyu 107
cm.’dir. Atkısı çözgüsü ve ilave desen atkısı yün olan dokumanın zeminde kontürlü zili ve
damalı zili teknikleri kullanılmıştır. Mihrap yönü üçlü saplı çiçek motifleri ile belirtilmiştir. Yörede
incelenen dokumanın motifinin tavalardan hamur sıyırmak için kullanılan, iyi sıyıran aracına
benzetilmeye çalışılarak yapıldığı söylenmektedir.
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
592
4. SONUÇLAR VE TARTIŞMA
Çan yöresinde düz dokumalar köklü bir geçmişe sahip olup, ihtiyaçlar doğrultusunda
sürekli geliştirilmiştir. Bölgede sanayinin olmaması, dağlık bir araziye üzerine kurulmuş olması
dokumacılığa olan önemi arttırmış, dokumacılığı gelir kaynağı haline getirmiştir. Bu durum,
Türkiye’nin sanayileşerek kalkınacağına ve kalkınmanın Anadolu’dan başlaması gerektiğine
inanan Merhum Dr. İbrahim Bodur’un Türkiye’nin ilk seramik fabrikasını 1957 yılında Çan
ilçesine kurana kadar devam etmiştir. 1960 ve sonrasında yöre halkı, özellikle genç nüfus
fabrikada çalışmaya başlamış ve dokumacılığa olan ilgi zamanla azalmıştır. Günümüzde Çan
bölgesinde dokumacılık yok denecek azdır. Son yaşayan dokuma ustaları 50-90 yaşları
arasındadır ve dokumacılığa devam etmemektedir. Geçmişte dokunmuş dokumalar yörede
ilçe merkezinde ve köylerinde değerli olarak kabul edilmekte ve hala kullanılmaktadır.
Günümüzde unutulmaya yüz tutmuş bu sanatı canlandırmak, genç kuşakların öğrenmesini
sağlamak amacı ile Çan Halk Eğitim Merkezi 2013 yılında kilim dokuma kursu açılmış olup 15
kursiyer sertifika almıştır.
Resim 17. Çan Halk Eğitim Merkezi atölyesi Resim 18. DAP Projesi kapsamında kurulan atölye
2016-2017 yılında yörede bu geleneği yaşatmak ve unutulmasını engellemek için Çan
Belediyesi Proje Birimi tarafından Doğrudan Yardım Programı’na (DAP) “Uçan Halı” projesi
hazırlanmıştır. Dokuma atölyesi kullanımı için gerekli tadilatları yapılarak tahsis edilen yerde,
proje içeriğine uygun 12 metal dokuma tezgâhı, 2 adet bakır boyama kazanı ve eğitimde
kullanılmak üzere yün iplik ve boyalar alınmıştır. El dokuma halı atölyesinin kurulması amacı
ile Avustralya Hükümeti tarafından finanse edilerek, Avustralya Dışişleri ve Ticaret
Bakanlığı’nın yurtdışı elçilikleri kanalıyla yönetilmiştir.
Tüm canlandırma, yeniden yaşatma çalışmalarına rağmen projelerde üretilen
dokumalar yörenin karakteristik özelliklerinden uzaklaşmaktadır. Dolayısıyla bu araştırma;
Çan ilçesi ve köylerinde üretilmiş düz dokumaların günümüzde üretilmiyor olması, birçok
örneğin tüccarlar tarafından toplanması, çoğunlukla camilerde hasırlar altında çürümeye
V. Uluslar arası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri 5th International Folk Culture and Art Activities Symposium
Sempozyumu, Ankara, 2017 Ankara, 2017
593
terkedilmesi vb. nedenlerle, var olan örneklerinin incelenip belgelenerek gelecek kuşaklara
aktarılması ve planlanacak yeni projelere ışık tutması amacıyla gerçekleştirilmiştir.
5. KAYNAKÇA
Acar, B. B. (1982). Kilim, Cicim, Zili, Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları, s.63-70, Eren
yayınları, İstanbul.
Aytaç, Ç. (1982). El dokumacılığı, s. 36, Milli eğitim basımevi, İstanbul.
Başaran, F.N.; N.Kayabaşı. (2001). Çanakkale İli Yenice İlçesi Kirkitli El Dokumaları. Motif
Halk Oyunları Eğitim Derneği Gençlik Kulübü Dergisi. Yıl:7. Sayı:24. Sayfa 14-17. İstanbul.
Deniz, B. (1998). Ayvacık (Çanakkale) yöresi düz dokuma yaygıları, Atatürk kültür merkezi
yayınları, s. 24, Ankara.
Eren, R. (1994). Çanakkale İli’nin tarih içindeki gelişimi ve folklor incelemeleri, s. 15, İstanbul
ofset yayınları, Çanakkale.
Güvenç, B. (1984). İnsan ve Kültür, Remzi kitap evi, s.101, İstanbul.
Hünerel, Z.S.; Er, B. (2012). Halk kültürünün tanıtılmasında el sanatlarının yeri ve önemi,
Yaşam bilimleri dergisi, Cilt 1, Sayı 1, s. 180, Batman Üniversitesi, Batman.
Soysaldı, A. (2009). Düz dokuma teknikleri ve teknik desen çizimleri, Atatürk kültür merkezi
yayını, (ss. 35), Ankara.
Kaynak Kişiler
Emine AKAY (1962) Helvacı Köyü, okuma yazma biliyor.
Fadime ÇÖLLÜ (1945) Karakoca Köyü, okuma yazma biliyor.
Fatma EKİN (1929) Helvacı Köyü, okuma yazma biliyor.
Fatma GEZER (1931) Helvacı Köyü, okuma yazma bilmiyor.
Hanife AKAY (1952) Kalburcu Köyü, okuma yazma biliyor.
Rabia ÇÖLLÜ (1948) Karakoca Köyü, okuma yazma biliyor.
Zeynep SİVRİ(1940) Kalburcu Köyü, okuma yazma biliyor.
Şennur DURAN (1965) Karakoca Köyü, okuma yazma biliyor.
V. ULUSLARARASI
HALK KÜLTÜRÜ VE SANAT ETKİNLİKLERİ
SEMPOZYUMU
5th INTERNATIONAL FOLK CULTURE AND ART
ACTIVITIES SYMPOSIUM
BİLDİRİ KİTABI - 2
12-14 Ekim 2017 – ANKARA
12-14th October 2017 – ANKARA
Yayınevi
Yıl:2018
ISBN: 978-605-68383-0-9
Editör : Doç. Dr. Fatma Nur BAŞARAN
*Bildiri Proğram Kitapçığında Yer Alıp Sunulmamış Bildiriler Bilim Kurulu, Düzenleme Kurulu,
Oturum Başkanlıkları Tarafından Alınan Karar Neticesinde Bildiri Kitabından Çıkarılmıştır.
*Tüm metinler yazarların sorumluluğundadır. Bu kitap sahibinin izni olmaksızın, kitabın
tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi ile çoğaltılması ve dağıtımı
yapılamaz ve kitapta yer alan metinler, eserler ve kaynaklar katılımcılara aittir. Herhangi bir
hukuki sorumluluktan katılımcılar sorumludur.
EROĞLU Ayşe Aslıhan. Azerbaycan
Kilimlerinin Malzeme, Yanış/Motif, Teknik Ve Renk
Açısından Erzurum- Kars Örnekleri İle Karşılaştırılması ..........................................................208
ERTÜRK Devrim. Kültürel Bir Miras Olarak Anadolu’da Konar-Göçerlik: Sarıkeçililer ..........217
GÜLER Mediha, KANDEMİR Mitat. Maraş İşi İğne Tekniklerinin Günümüz Teknolojisinde
Tasarım Ve Uygulama Süreçleri ...............................................................................................229
HATİPOĞLU Murat. Agat (Akik) Taşı Üzerine Efsaneler Ve İnanışlar ................................. .245
HATİPOĞLU Murat. Elmas Mücevher Taşının Halk Kültüründe İnançsal Hikâyeleri ............253
İBRAHİMZADE Kemal, GUSACH Irina. Don Kazaklarının Hayatında ve Yaşam Biçiminde Türk
Gelenek ve Görenekleri ...........................................................................................................268
KAHVECİOĞLU SARI Habibe. Denizli Kocadere Köyünde Bulunan Düz Dokuma Heybe
Örnekleri ...................................................................................................................................278
İÇİNDEKİLER
2. cilt
AKÇA Fadim GÜLDÜR, Gülhan. Türk Hamam Kültüründe Nalın (Beypazarı Yöresi Örneği)..1
AKGÜL, Mustafa, OYMAN N. Rengin. Çorum İli Kargi İlçesi Kargi Bezi Dokuma Ve Desen
Özellikleri ....................................................................................................................................11
AKPINARLI H. Feriha, ARSLAN Pınar. Ankara Çorap Örücülüğünde Motif Ve Kompozisyon
Özellikleri ....................................................................................................................................25
AKPINARLI H. Feriha, BAYKASOĞLU Nursel. Somut Olmayan Kültür Değerlerimizden Ankara
Yöresi Dantel Örnekleri ............................................................................................................. 36
AKTÜRK Mehmet, NAS Emine. Geleneksel Ahşap Baskı Yazmacılık) Sanatı Ve Çağdaş Bir
Materyal Olan Strafor Kalıp Uygulaması ...................................................................................45
ASADOVA Khadica. Azerbaycan Halk Sanati Gürcistan Müze Koleksiyonlarinda ...............57
AYTAÇ Ahmet. Özel Koleksiyonda Bulunan İki Adet Cami Tasvirli Denizli-Çal Halısı ............73
BABALIK Hakkı. Ankara’nın Taşı Çubuk Agat ........................................................................80
BAHAR Tuba, BAYKASOĞLU Nursel. Ankara İli Güdül İlçesi Türk
İşi İşlemelerinden Örnekler .........................................................................................................89
BÜYÜKTÜRKMEN Mustafa. Maraş Abası’nın Motif, Renk Ve Kompozisyon Özellikleri ........100
CANBOLAT Cihan, TARLAKAZAN Elif. Kahramankazan Belediyesi Web Sitesi Tasariminin
İncelenmesi ................................................................................................................................109
ÇELTİKCİ Orhan. Yörüklerde (Konar-Göçer) Göç Hazırlıkları ................................................119
ÇAKMAK Şükran, ÇEĞİNDİR Neşe Yaşar. Ondokuzuncu Yüzyıldan Yirminci Yüzyıla Bursa İli
Gelin Giysilerindeki Form Değişiminin Analizi ...........................................................................132
ÇOLAK Adem, BAŞARAN Fatma Nur. Ankara Vakıf Eserleri Müzesinde Bulunan Sivrihisar Düz
Dokumalarının Teknik, Renk, Motif Ve Kompozisyon Açısından İncelenmesi ........................141
ÇOLAK Adem, KARAKELLE Ayşegül, DÜZAĞAÇ ÇOLAK Merve. Hatay İli Samandağ İlçesi
İğne Örücülüğü ...........................................................................................................................155
DEMİRTAŞ DİKMEN Pelin. Takı Kültürünün Oluşma Sürecinde,
Takıya Yüklenilen Anlamlar ...................................................................................................164
DİĞLER Mustafa, SOYLU Rasim. Nakkaş Osman’ın Surname-İ Humayun Minyatürlerinde
Kompozisyon Düzeni Ve Sanatsal Üretimler ............................................................................169
DURSUN ÇALIŞAN Çiğdem, ABANOZ Gülden, DURSUN Filiz, ÇELEBİ R.
Handan, AKTAŞ Gülay. Ankara Seymen Kıyafetinin İncelenmesi ........................................189
ERDÖNMEZ Canan. Bozkır Kültürü Giyim Ve Aksesuarlarında Derinin Kullanımı ................201
KULA Mustafa. Sanat-Tasarım İşbirliğinde Örnek Proje; Louıs Vuıtton-Yayoı Kusama
Koleksiyonu “Polka Dot” ........................................................................................................290
KURT Gülten. Ankara Etisem Merkezi Çalışmaları Ve Cam Eğitimi ...................................298
MAMMADOVA Arzu. Halk kültüründe “Buta” motifi ve Karabağ
halılarında kullanım şekilleri .................................................................................................306
ORTAÇ H. Serpil, PAKIR Fatmanur. Amasya İli Arkeoloji Müzesinde Bulunan El İşlemeli
Peşkirler ................................................................................................................................315
ÖZGÖREN SOLAK Cansu, ÇEĞİNDİR Neşe Yaşar, ÇORUH Esen. Ödünç Olanın Yeniyle
İmtihanı “Ankara İli Çubuk İlçesi Sarısu Köyü Geleneksel Gelin Giysisi Örneği” ................322
ÖLMEZ Filiz Nurhan, AKKUŞ İhsan. Eber Köyü Zili Dokumaları ....................................234
ÖZDER Lale, SÖYÜK Mihrinaz. Ankara’da Bulunan Kukla Atölyeleri Ve Kukla Yapımının
Değerlendirilmesi ..................................................................................................................347
ÖZELMAS KAHYA Saliha, ARGA ŞAHİNOĞLU Meyrem. Bolu Kıbrıscık Yöresi Geleneksel
Kadın Giysilerinin İncelenmesi .............................................................................................364
ÖZKAN TAĞI Sema, ÇOLAK Emel. Edirne Arkeoloji ve Etnografya Müzesinde Bulunan
“Ölümlük Halılar” ...................................................................................................................381
ÖZKAN TAĞI Sema, KARABACAK Cennet Şeyma. Ebru Sanatının Kumaş Yüzeyine
Uygulanmasında Farklı Boya Türlerinin Denenmesi ..........................................................391
ÖZTÜRK Fatma. Kültürel Mirasımız Kırkyamanın Günümüz Sanatlarına Yansımaları ...400
PAŞAYEV Nazim. Orta Asya, Azerbaycan Ve Anadolu Halılarında Stilize Edilmiş İnsan
Figürleri ................................................................................................................................407
SALTIK Ekrem. Ekoloji Emperyalizmi Bağlaminda Somut Olmayan Bir Kültür Mirasi Olarak
Angora ..................................................................................................................................419
SOMÇAĞ Hatice. Beypazarı’nda Mest Yapımı Ve Son Mest Ustaları ..............................434
SOYSALDI Aysen, KEMER Gözde. Ankara-Beypazarı Parmaklı Kilimleri ......................445
SOYSALDI Aysen, ÇATALKAYA GÖK Ebru. Halk Kültüründeki Geleneksel Tekstillerde Gül
Motifi .....................................................................................................................................454
SÖYLEMEZOĞLU Feryal, YANAR Ayşem, ERDOĞAN Zeynep. Ankara El Sanatları
Hakkında Yazılan İlk Bitirme Tezlerinden Örnek Çalışma ..................................................466
TAGİROVA Fyaridya. Tatar Lingvokültüründe Havlu (Peşkir, Silgi) ..................................475
TARLAKAZAN Burak E. Sahip Olduğu Sembollerle Marka Kimliği Olarak Kahramankazan
Ve Bir Maskot Önerisi “Kanka” .............................................................................................488
TOĞRUL Çiğdem, ETİKAN Sema. Günümüz Avanos Çömlekçiliğinde Ürün Süsleme
Teknikleri ...............................................................................................................................502
UĞURLU Aydın. Geleneksel Sanatlarda Akademik Eğitim Süreci ......................................514
UĞURLU Servet Senem. Avunya Dokumalarında El Motifi .................................................523
ULUBATLI KÖSEOĞLU Sevinç. Tarihsel Süreç İçerisinde Kahramankazan Seramikleri ..534
TOZUN Hatice, UZGİDİM Gözde. Saime Sirel Koleksiyonuna Ait Metal İşlemeli Örtülerde
Oluşan Bozulmaların Tespiti Ve Korunmasına Yönelik İncelemeler ....................................542
YANAR Ayşem. Coğrafi İşaret Tescili Alan El Sanatı Ürünleri Ve Kültürel Miras Olarak Önemi;
Ankara Örneği .........................................................................................................................550
YARAR Esra A., TAVMAN M. Biret. Geleneksel Türk Çorap Motiflerinin
Tasarım Özellikleri ..................................................................................................................562
YARMACI Hanife, BAŞARAN Fatma Nur. Çanakkale Çan İlçesi
Düz Dokuma Örnekleri ...........................................................................................................578
YILDIRIM Rabiha, GÜRCÜM Banu Hatice. Cicim Teknikli Adıyaman Bedeni
Kilimlerinin Renk, Motif Ve Kompozisyon Özellikleri .............................................................594