Content uploaded by M. Taner Şengün
Author content
All content in this area was uploaded by M. Taner Şengün on Mar 26, 2023
Content may be subject to copyright.
Content uploaded by M. Taner Şengün
Author content
All content in this area was uploaded by M. Taner Şengün on Jan 09, 2018
Content may be subject to copyright.
Available via license: CC BY-NC-ND 4.0
Content may be subject to copyright.
BİNGÖL ÜNİİİ
İİİTÜSÜ DERGİİ
ö
Türkçe, İngilizce ve Arapça Yayımlanan Uluslararası Hakemli Dergidir
İnternational peer-reviewed journal published
in Turkish, English and Arabic
-6672
ıl/Year: 66Sayı/Issue:2Güz6
ASOS INDEX Tarafından Full Text Taranmaktadır.
Ebsco HOST PUBLISHING
öl
Ebsco HOST PUBLISHING
ASOS INDEX Tarafından Full Text Taranmaktadır.
(Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına)
i
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Editörler
Doç. Dr. Yaşar Baş
Yrd. Doç. Dr. Fikret
Yrd. Doç. Dr. Yılmaz
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Güven
Yrd. Doç. Dr. Muhammed Çetkin
Yayın Kurulu
Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim Al-Tayiş
Prof. Dr. Ahmet Gürbüz
Prof. Dr. Hasan Çiftçi
Prof. Dr. Muammer Erdoğan
Prof. Dr. Orhan Başaran
Prof. Dr. Sait Patır
Doç. Dr. Abdullah Taşkesen
Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş
Doç. Dr. Flaudette May Datuin
Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara
ç. Dr. Kazuaki Sawai
Doç. Dr. Mustafa Kırkız
Doç. Dr. Nusrettin Bolelli
Doç. Dr. Ousama Ekhtiar
Yrd. Doç. Dr. Abdünnasır Süt
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kayıntu
Yrd. Doç. Dr. Beşir Koç
Yrd. Doç. Dr. Cihat Yaşaroğlu
Yrd. Doç. Dr. Emrullah Ülgen
Yrd. Doç. Dr. Hakim Abdurrahman Zübeyr el-Babirî
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Çaldak
Yrd. Doç. Dr. İsmail Narin
Yrd. Doç. Dr. Kasım Tatlılıoğlu
Yrd. Doç. Dr.
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaya
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Seyman Önder
Yrd. Doç. Dr. Rudramma Siddheshwar Hir
Yrd. Doç. Dr. Tahir Aşirov
Yrd. Doç. Dr. Thamer Hatamleh
Yrd. Doç. Dr. Vedat Avci
Redaktörler
Arş. Gör. Adnan Aydıntürk (İngilizce) / Arş. Gör. Gül (Türkçe)
Dergi Yazışma Adresi
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü 12100-BİNGÖL
.0 (426) 215 00 17 : 0 (426) 215 00 72 -
sbe.bingoldergi@bingol.edu.tr
Basım Yeri /
İstanbul Caddesi, İstanbul Çarşısı
Nu.: 48/48-49 İskitler-ANKARA
Tel: 0312-341 36 67
BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ,
luslararası hakemli bir dergidir, bahar ve güz dönemi olmak üzere yılda 2 sayı
olarak yayımlanır. ayım dili, Türkçe, İngilizce ve Arapçadır. Her hakkı saklıdır.
Makale son kabul tarihleri: Bahar Dönemi için Şubat ayı sonu, Güz Dönemi için
Ağustos ayı sonudur.
Dergimizin yayım kurallarına göre hazırlanmamış makaleler kabul edilmez. Makaleler,
intihal programından olumlu rapor alındıktan sonra yayımlanabilir. azıların
her türlü hukukî ve bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Makalelere PDF formatında
Enstitümüz Web sayfasından ulaşılabilir. Ancak kaynak gösterilmeksizin kullanılamaz.
(Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına)
i
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Editörler
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Yrd. Doç. Dr. Fikret OSMAN
Yrd. Doç. Dr. Yılmaz IRMAK
Yrd. Doç. Dr. Mehmet GÜVEN
Yrd. Doç. Dr. Muhammed ÇETKİN
Yayın Kurulu
Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim Al-Tayiş
Prof. Dr. Ahmet Gürbüz
Prof. Dr. Hasan Çiftçi
Prof. Dr. Muammer Erdoğan
Prof. Dr. Orhan Başaran
Prof. Dr. Sait Patır
Doç. Dr. Abdullah Taşkesen
Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş
Doç. Dr. Flaudette May Datuin
Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara
ç. Dr. Kazuaki Sawai
Doç. Dr. Mustafa Kırkız
Doç. Dr. Nusrettin Bolelli
Doç. Dr. Ousama Ekhtiar
Yrd. Doç. Dr. Abdünnasır Süt
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kayıntu
Yrd. Doç. Dr. Beşir Koç
Yrd. Doç. Dr. Cihat Yaşaroğlu
Yrd. Doç. Dr. Emrullah Ülgen
Yrd. Doç. Dr. Hakim Abdurrahman Zübeyr el-Babirî
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Çaldak
Yrd. Doç. Dr. İsmail Narin
Yrd. Doç. Dr. Kasım Tatlılıoğlu
Yrd. Doç. Dr.
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaya
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Seyman Önder
Yrd. Doç. Dr. Rudramma Siddheshwar Hir
Yrd. Doç. Dr. Tahir Aşirov
Yrd. Doç. Dr. Thamer Hatamleh
Yrd. Doç. Dr. Vedat Avcı
Redaktörler
Arş. Gör. Adnan AYDINÜRK (İngilizce) / Arş. Gör. GÜL (Türkçe)
Dergi Yazışma Adresi
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü 12100-BİNGÖL
.0 (426) 215 00 17 : 0 (426) 215 00 72 -
sbe.bingoldergi@bingol.edu.tr
Basım Yeri /
İstanbul Caddesi, İstanbul Çarşısı
Nu.: 48/48-49 İskitler-ANKARA
Tel: 0312-341 36 67
BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ,
ılda i e Güz öneminde ayıır.,Uluslararası
.Her hakkı saklıdır. Yayım ili, Türkçe, İngilizce ve Arapçadır. Makale
son kabul tarihleri: Bahar Dönemi için Şubat ayı sonu, Güz Dönemi için Ağustos ayı
sonudur.
ayı kurallarına göre hazırlanmamış çalışmalar . 2017
yılından itibaren yayımlanacak makaleler ücrete tabidir. azıların her türlü hukukî ve
bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Makalelere PDF formatında Enstitümüz Web
sayfasından ulaşılabilir. Ancak kaynak gösterilmeksizin kullanılamaz.
(Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına)
i
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Editörler
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Yrd. Doç. Dr. Fikret OSMAN
Yrd. Doç. Dr. Yılmaz IRMAK
Yrd. Doç. Dr. Mehmet GÜVEN
Yrd. Doç. Dr. Muhammed ÇETKİN
Yayın Kurulu
Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim Al-Tayiş
Prof. Dr. Ahmet Gürbüz
Prof. Dr. Hasan Çiftçi
Prof. Dr. Muammer Erdoğan
Prof. Dr. Orhan Başaran
Prof. Dr. Sait Patır
Doç. Dr. Abdullah Taşkesen
Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş
Doç. Dr. Flaudette May Datuin
Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara
ç. Dr. Kazuaki Sawai
Doç. Dr. Mustafa Kırkız
Doç. Dr. Nusrettin Bolelli
Doç. Dr. Ousama Ekhtiar
Yrd. Doç. Dr. Abdünnasır Süt
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kayıntu
Yrd. Doç. Dr. Beşir Koç
Yrd. Doç. Dr. Cihat Yaşaroğlu
Yrd. Doç. Dr. Emrullah Ülgen
Yrd. Doç. Dr. Hakim Abdurrahman Zübeyr el-Babirî
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Çaldak
Yrd. Doç. Dr. İsmail Narin
Yrd. Doç. Dr. Kasım Tatlılıoğlu
Yrd. Doç. Dr.
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaya
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Seyman Önder
Yrd. Doç. Dr. Rudramma Siddheshwar Hir
Yrd. Doç. Dr. Tahir Aşirov
Yrd. Doç. Dr. Thamer Hatamleh
Yrd. Doç. Dr. Vedat Avcı
Redaktörler
Arş. Gör. Adnan AYDINÜRK (İngilizce) / Arş. Gör. GÜL (Türkçe)
Dergi Yazışma Adresi
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü 12100-BİNGÖL
.0 (426) 215 00 17 : 0 (426) 215 00 72 -
sbe.bingoldergi@bingol.edu.tr
Basım Yeri /
İstanbul Caddesi, İstanbul Çarşısı
Nu.: 48/48-49 İskitler-ANKARA
Tel: 0312-341 36 67
BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ,
ılda i e Güz öneminde ayıır.,Uluslararası
.Her hakkı saklıdır. Yayım ili, Türkçe, İngilizce ve Arapçadır. Makale
son kabul tarihleri: Bahar Dönemi için Şubat ayı sonu, Güz Dönemi için Ağustos ayı
sonudur.
ayı kurallarına göre hazırlanmamış çalışmalar . 2017
yılından itibaren yayımlanacak makaleler ücrete tabidir. azıların her türlü hukukî ve
bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Makalelere PDF formatında Enstitümüz Web
sayfasından ulaşılabilir. Ancak kaynak gösterilmeksizin kullanılamaz.
(Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına)
i
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Editörler
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Yrd. Doç. Dr. Fikret OSMAN
Yrd. Doç. Dr. Yılmaz IRMAK
Yrd. Doç. Dr. Mehmet GÜVEN
Yrd. Doç. Dr. Muhammed ÇETKİN
Yayın Kurulu
Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim Al-Tayiş
Prof. Dr. Ahmet Gürbüz
Prof. Dr. Hasan Çiftçi
Prof. Dr. Muammer Erdoğan
Prof. Dr. Orhan Başaran
Prof. Dr. Sait Patır
Doç. Dr. Abdullah Taşkesen
Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş
Doç. Dr. Flaudette May Datuin
Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara
ç. Dr. Kazuaki Sawai
Doç. Dr. Mustafa Kırkız
Doç. Dr. Nusrettin Bolelli
Doç. Dr. Ousama Ekhtiar
Yrd. Doç. Dr. Abdünnasır Süt
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kayıntu
Yrd. Doç. Dr. Beşir Koç
Yrd. Doç. Dr. Cihat Yaşaroğlu
Yrd. Doç. Dr. Emrullah Ülgen
Yrd. Doç. Dr. Hakim Abdurrahman Zübeyr el-Babirî
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Çaldak
Yrd. Doç. Dr. İsmail Narin
Yrd. Doç. Dr. Kasım Tatlılıoğlu
Yrd. Doç. Dr.
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaya
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Seyman Önder
Yrd. Doç. Dr. Rudramma Siddheshwar Hir
Yrd. Doç. Dr. Tahir Aşirov
Yrd. Doç. Dr. Thamer Hatamleh
Yrd. Doç. Dr. Vedat Avcı
Redaktörler
Arş. Gör. Adnan AYDINÜRK (İngilizce) / Arş. Gör. GÜL (Türkçe)
Dergi Yazışma Adresi
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü 12100-BİNGÖL
.0 (426) 215 00 17 : 0 (426) 215 00 72 -
sbe.bingoldergi@bingol.edu.tr
Basım Yeri /
İstanbul Caddesi, İstanbul Çarşısı
Nu.: 48/48-49 İskitler-ANKARA
Tel: 0312-341 36 67
BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ,
ılda i e Güz öneminde ayıır.,Uluslararası
.Her hakkı saklıdır. Yayım ili, Türkçe, İngilizce ve Arapçadır. Makale
son kabul tarihleri: Bahar Dönemi için Şubat ayı sonu, Güz Dönemi için Ağustos ayı
sonudur.
ayı kurallarına göre hazırlanmamış çalışmalar . 2017
yılından itibaren yayımlanacak makaleler ücrete tabidir. azıların her türlü hukukî ve
bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Makalelere PDF formatında Enstitümüz Web
sayfasından ulaşılabilir. Ancak kaynak gösterilmeksizin kullanılamaz.
(Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına)
i
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Editörler
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Yrd. Doç. Dr. Fikret OSMAN
Yrd. Doç. Dr. Yılmaz IRMAK
Yrd. Doç. Dr. Mehmet GÜVEN
Yrd. Doç. Dr. Muhammed ÇETKİN
Yayın Kurulu
Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim Al-Tayiş
Prof. Dr. Ahmet Gürbüz
Prof. Dr. Hasan Çiftçi
Prof. Dr. Muammer Erdoğan
Prof. Dr. Orhan Başaran
Prof. Dr. Sait Patır
Doç. Dr. Abdullah Taşkesen
Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş
Doç. Dr. Flaudette May Datuin
Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara
ç. Dr. Kazuaki Sawai
Doç. Dr. Mustafa Kırkız
Doç. Dr. Nusrettin Bolelli
Doç. Dr. Ousama Ekhtiar
Yrd. Doç. Dr. Abdünnasır Süt
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kayıntu
Yrd. Doç. Dr. Beşir Koç
Yrd. Doç. Dr. Cihat Yaşaroğlu
Yrd. Doç. Dr. Emrullah Ülgen
Yrd. Doç. Dr. Hakim Abdurrahman Zübeyr el-Babirî
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Çaldak
Yrd. Doç. Dr. İsmail Narin
Yrd. Doç. Dr. Kasım Tatlılıoğlu
Yrd. Doç. Dr.
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaya
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Seyman Önder
Yrd. Doç. Dr. Rudramma Siddheshwar Hir
Yrd. Doç. Dr. Tahir Aşirov
Yrd. Doç. Dr. Thamer Hatamleh
Yrd. Doç. Dr. Vedat Avcı
Redaktörler
Arş. Gör. Adnan AYDINÜRK (İngilizce) / Arş. Gör. GÜL (Türkçe)
Dergi Yazışma Adresi
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü 12100-BİNGÖL
.0 (426) 215 00 17 : 0 (426) 215 00 72 -
sbe.bingoldergi@bingol.edu.tr
Basım Yeri /
İstanbul Caddesi, İstanbul Çarşısı
Nu.: 48/48-49 İskitler-ANKARA
Tel: 0312-341 36 67
BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ,
ılda i e Güz öneminde ayıır.,Uluslararası
.Her hakkı saklıdır. Yayım ili, Türkçe, İngilizce ve Arapçadır. Makale
son kabul tarihleri: Bahar Dönemi için Şubat ayı sonu, Güz Dönemi için Ağustos ayı
sonudur.
ayı kurallarına göre hazırlanmamış çalışmalar . 2017
yılından itibaren yayımlanacak makaleler ücrete tabidir. azıların her türlü hukukî ve
bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Makalelere PDF formatında Enstitümüz Web
sayfasından ulaşılabilir. Ancak kaynak gösterilmeksizin kullanılamaz.
0 (426) 215 00 17 0 (426) 215 00 72
(Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına)
i
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Editörler
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Yrd. Doç. Dr. Fikret OSMAN
Yrd. Doç. Dr. Yılmaz IRMAK
Yrd. Doç. Dr. Mehmet GÜVEN
Yrd. Doç. Dr. Muhammed ÇETKİN
Yayın Kurulu
Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim Al-Tayiş
Prof. Dr. Ahmet Gürbüz
Prof. Dr. Hasan Çiftçi
Prof. Dr. Muammer Erdoğan
Prof. Dr. Orhan Başaran
Prof. Dr. Sait Patır
Doç. Dr. Abdullah Taşkesen
Doç. Dr. Abdulvahap Baydaş
Doç. Dr. Flaudette May Datuin
Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara
ç. Dr. Kazuaki Sawai
Doç. Dr. Mustafa Kırkız
Doç. Dr. Nusrettin Bolelli
Doç. Dr. Ousama Ekhtiar
Yrd. Doç. Dr. Abdünnasır Süt
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kayıntu
Yrd. Doç. Dr. Beşir Koç
Yrd. Doç. Dr. Cihat Yaşaroğlu
Yrd. Doç. Dr. Emrullah Ülgen
Yrd. Doç. Dr. Hakim Abdurrahman Zübeyr el-Babirî
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Çaldak
Yrd. Doç. Dr. İsmail Narin
Yrd. Doç. Dr. Kasım Tatlılıoğlu
Yrd. Doç. Dr.
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaya
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Seyman Önder
Yrd. Doç. Dr. Rudramma Siddheshwar Hir
Yrd. Doç. Dr. Tahir Aşirov
Yrd. Doç. Dr. Thamer Hatamleh
Yrd. Doç. Dr. Vedat Avcı
Redaktörler
Arş. Gör. Adnan AYDINÜRK (İngilizce) / Arş. Gör. GÜL (Türkçe)
Dergi Yazışma Adresi
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü 12100-BİNGÖL
.0 (426) 215 00 17 : 0 (426) 215 00 72 -
sbe.bingoldergi@bingol.edu.tr
Basım Yeri /
İstanbul Caddesi, İstanbul Çarşısı
Nu.: 48/48-49 İskitler-ANKARA
Tel: 0312-341 36 67
BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ,
ılda i e Güz öneminde ayıır.,Uluslararası
.Her hakkı saklıdır. Yayım ili, Türkçe, İngilizce ve Arapçadır. Makale
son kabul tarihleri: Bahar Dönemi için Şubat ayı sonu, Güz Dönemi için Ağustos ayı
sonudur.
ayı kurallarına göre hazırlanmamış çalışmalar . 2017
yılından itibaren yayımlanacak makaleler ücrete tabidir. azıların her türlü hukukî ve
bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Makalelere PDF formatında Enstitümüz Web
sayfasından ulaşılabilir. Ancak kaynak gösterilmeksizin kullanılamaz.
Tel: 0312-341 36 67
Makaleler,
DANIŞMA KURULU
Şam Üniversitesi
Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim Al-Tayiş
Kahire Üniversitesi, Mısır
Prof. Dr. Ali Yılmaz Gündüz
İnönü Üniversitesi
Gaziantep Üniversitesi
Gaziantep Üniversitesi
Çakar
Fırat Üniversitesi
Atatürk Üniversitesi
Uç
Bingöl Üniversitesi
Süleyman Demirel Üniversitesi
Prof. Dr. İsmail Hakkı Eraslan
Düzce Üniversitesi
Çatı
Düzce Üniversitesi
Prof. Dr. Kazım Yoldaş
Uludağ Üniversitesi
İstanbul Üniversitesi
Çelik
Muğla Üniversitesi
İnbaşı
Erciyes Üniversitesi
Takkaç
Atatürk Üniversitesi
Törenek
Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Muhammet Beşir Aşan
Fırat Üniversitesi
Karacoşkun
Kilis 7 Aralık Üniversitesi
Uçar
Yüz Yıl Üniversitesi
Prof. Dr. Orhan Başaran
Bingöl Üniversitesi
Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Altunışık
Sakarya Üniversitesi
Prof. Dr. Sayın Dalkıran
Uşak Üniversitesi
Öndeş
Atatürk Üniversitesi
Erzincan Üniversitesi
Prof. Dr. Üzeyir Ok
İzmir Katip Çelebi Üniversitesi
Bulut
Mustafa Kemal Üniversitesi
Doç. Dr. Flaudette May Datuin
Filipinler Üniversitesi
Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara
Kyushu Üniversitesi, Fukuoka, Japonya
DoçSawai
Kansai Üniversitesi, Osaka, Japonya
Doç. Dr. M. Şükrü Mollavelioğlu
Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Doç. Dr. Zafer Kanberoğlu
Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Harrasi
Tabriz ACECR, İran
Malezya Üniversitesi
Malezya Üniversitesi
Aynu’ş- Şems Üniversitesi, İskenderiye,Mısır
BU SAYININ HAKEMLERİ
Şam Üniversitesi
Prof. Dr. Kazım PAYDAŞ
Harran Üniversitesi
Orhan BAŞARAN
Bingöl Üniversitesi
İnönü Üniversitesi
Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Bingöl Üniversitesi
Prof. Dr. Yüksel ARSLANTAŞ
Fırat Üniversitesi
Doç. Dr. Abdullah YILDIZ
Harran Üniversitesi
Doç. Dr. Abdulvahap BAYDAŞ
Bingöl Üniversitesi
Doç. Dr. Erkan KONYAR
İstanbul Üniversitesi
Doç. Dr. Hamza ALTIN
Bingöl Üniversitesi
Doç. Dr. Murat SUNKAR
Fırat Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa KIRKIZ
Bingöl Üniversitesi
Doç. Dr. Ömer Faruk TUTKUN
Sakarya Üniversitesi
Doç. Dr. Rezzan GÜNDOĞDU
Aksaray Üniversitesi
Doç. Dr. Veysel ÖZDEMİR
İnönü Üniversitesi
Doç
Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Doç. Dr. Yaşar BAŞ
Bingöl Üniversitesi
Doç. Dr. Zeki BOYRAZ
Fırat Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ergün Öz AKÇORA
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Fegani BEYLER
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ÇALDAK
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Kasım MÜMİNOĞLU
Muş Alparslan Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Kasım TATLILIOĞLU
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Bakır ŞENGÜL
Bitlis Eren Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZGER
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Muhammed ÇETKİN
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Müslüm POLAT
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Nuri DEMİREL
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Sami BASKIN
Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Sırrı TİRYAKİ
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Şirin AYİŞ
Bingöl Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Yavuz TÜRKAN
Bingöl Üniversitesi
iii
5
Lubov POMYTKINA
CONCEPTUAL PSYCHOLOGICAL MODEL OF MAKING STRATEGIC LIFE DECISIONS BY
STUDENTS
Öğrencilere Yönelik Stratejik Hayati Kararlar Verirken Kavramsal Psikolojik Model 9
M. Taner ŞENGÜN, Kemal KIRANŞAN
BULANIK-MALAZGİRT (MUŞ) HAVZASI’NIN İKLİM ÖZELLİKLERİ
Clmatc Characterstcs of e Bulanık-Malazgrt (Muş) Basn 21
Ousama EKHTIAR
ENDÜLÜS EMEVİ EMİRLERİN ŞİİRLERİNDE YÖNETİCİ PROFİLİ
Governor Image in e Poetries of Umayyad Princes In Andalusia 51
Bahar Burtan DOĞAN, Zek AKBAKAY
ENFLASYON HEDEFLEMESİ STRATEJİSİ: KÜRESEL FİNANSAL KRİZİN ÖĞRETTİKLERİ
Inaton Targetng Strategy: Lessons From e Global Fnancal Crss 73
Yaşar BAŞ
ELAZIĞ İLİ, SARIYAKUP KÖYÜ TARİHİ
Hstory of Sarıyakup Vllage of Elazığ Cty 97
Fkret OSMAN
AGATHA CHRISTIE’NİN BAZI POLİSİYE
ROMANLARINDAKİ AKIL YÜRÜTMELER ÜZERİNE
On the Reasonngs n Some of the Detectve Novels of Agatha Chrste 149
İbrahm USTA
ARAP EDEBİYATINDA TUFEYLÎLER
Tufayls n Arabc Lterature 159
İsmail NARİN
FIKHA ADANMIŞ BİR ÖMÜR: ABDULAZİZ BEKİ HAYATI, ESERLERİ VE FIKHÎ
GÖRÜŞLERİ
A Lfe Devoted to Fqh: Abdulazz Bek Hs Lfe, Works and Vews on Islamc Law 173
Kadir TUĞ, Yaşar BEDİRHAN
KIRGIZİSTAN’IN CELAL-ABAD ŞEHRİNDE MEZARLIK VE ZİYARET YERLERİ İLE İLGİLİ
HALK İNANÇLARI
Folk Wisdoms for Places of Pilgrimage and “Tombs” in Celal-Abad City of Kyrgyzstan 193
Kasım TATLILIOĞLU
OKULLARDA ŞİDDET VE ZORBALIK: RİSK FAKTÖRLERİ, KORUMA, ÖNLEME VE
MÜDAHALE HİZMETLERİ: KONYA ÖRNEĞİ
Violence and Tyranny at Schools: Risk Factors, Services of Protect, Prevent and Interfere: e
Sample of e Konya 209
Mehmet GÜVEN, Uğur ÇOBAN
ÖRGÜT DIŞINDAN YÖNETİCİ ATAMALARININ MOTİVASYONA ETKİLERİ ALGISI:
İŞKUR ÖRNEĞİ
Perceptıon of the Eects of Manager Appontment Beyond Organzatons nto Motvaton: İŞKUR
(Turksh Employment Agency) Sample 233
Ömer TOKUŞ
X. VE XI. ASIRDA MUSUL, HALEP VE BUNLARA MÜCÂVİR YERLERDE UKAYLÎ
HAKİMİYETİ
Uqayld Domnaton n e Tenth and rteenth Century n Mosul, Aleppo and Contguous to
ese Places 249
amer HATAMLEH
İBN ADÎ VE “EL-KÂMİL Fİ’D-DU‘AF” İSİMLİ ESERİNDEKİ
CERH-TA‘DÎL METODU
Ibn Adi and His Validation and Invalidation Method in His “Al Kamil in Vulnerable Narrators” 279
Yılmaz IRMAK
BELÇİKA’DA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNİN SORUNLARI VE TÜRKÇE VE TÜRK KÜLTÜRÜ
DERS KİTAPLARINA ELEŞTİREL BİR YAKLAŞIM
e Matters wth Turksh Teachng n Belgıum and a Crtcal Approach for Turksh
Culture Books 301
Hüseyn Abdullatf ABDULLAH
TEHÂNEVÎ’NİN KEŞŞÂFÜ ISTILAHATİ’L-FUNUN VE’L-’ULÛM ADLI
ANSİKLOPEDİSİNDE ARUZ İLMİNE İLİŞKİN MADDELER
Artcles about Prosody n the Tahanawe’s Encyclopeda named Keşşafu’l-Istılahat’l-Funun ve’l-
Ulum 313
Serdar ÖZBİLEN
TAVŞANTEPE HÖYÜKTEN BİR GRUP ASUR SERAMİĞİ
A Group of Ceramc Asur from Tavşantepe Mound 359
Mehmet GÜL
ABDÜLHAK HÂMİD TARHAN’IN ŞİİRLERİNDE ÖLÜM
Death n the Poems of Abdulhak Hamd Tarhan 371
Andrey Gregoryevç NEKİTA, Sergey Anatolyevç MALENKO
RUS KÜLTÜR GELENEĞİNİN TAŞIYICISI OLARAK “ANA” ARKETİPİ 385
6
21
BULANIK-MALAZGİRT(MUŞ)
HAVZASI’NIN İKLİM ÖZELLİKLERİ1
Climatic Characteristics of The Bulanık-
Malazgirt (Muş) Basin
M.Taner ŞENGÜN2, Kemal KIRANŞAN3
Geliş Tarihi: 27.06.2016 / Kabul Tarihi: 16.08.2016
Öz
İklim, coğrafi çevrenin şekillenmesini ve insan yaşamını çok yakından kontrol
eden bir etmen olup, etkileri uzun yıllar boyunca ortaya çıkar. Bulanık-Malazgirt
(Muş) Havzası, Doğu Anadolu Bölgesi’nin “Yukarı Murat-Van Bölümü” içinde ve
bu bölümün de orta kesimlerinde yer alır. Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası, fiziki ve
beşeri coğrafya şartları bakımından kendine has özellikler taşımakla birlikte bilhassa
iklim özellikleri (şiddetli karasallık) açısından çevresinden farklı bir görünüm arz
etmektedir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde önemli bir konumda bulunan Bulanık-Malaz-
girt (Muş) Havzası’nın iklim özelliklerini şekillendiren faktörleri, Coğrafi bir bakış-
la ortaya koyan herhangi bir çalışma mevcut değildir. Bu çerçevede bu çalışmanın
amacı, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın iklim özelliklerini etkileyen planetar ve
fiziki coğrafya faktörlerini, Coğrafya biliminin prensipleri ve araştırma yöntemleri
ile ortaya koymaktır. Bu amaç doğrultusunda inceleme sahası ve çevresinde bulunan
istasyonların meteorolojik verileri, Sayısal Yükselti Modeli (DEM) ve sayısal topoğ-
rafya haritaları Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve istatistik proğramları ile analiz
edilmiştir. Analiz çalışmaları sonucunda inceleme sahasının iklimi üzerinde temelde
planetar faktörler (coğrafi enlem, genel hava dolaşımına bağlı hava kütleleri, basınç
şartları) rol oynamakla birlikte yükselti, orografi, bakı, büyük jeomorfolojik üniteler
gibi fiziki coğrafya şartları, planetar faktörleri büyük oranda değişime uğratmak-
tadır. İnceleme sahasının ortalama sıcaklığı 7.1ºC, yıllık ortalama yağış miktarı ise
467.6 mm’dir. Çeşitli iklim hesaplamalarına göre ise inceleme sahası kurak, az nemli
bir iklim tipine ait özellikler taşımaktadır. Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası, tüm bu
özellikleriyle güneyde (Tatvan, Bitlis, Ahlat istasyonları), batıda (Varto) ve kuzeydo-
ğuda (Ağrı) bulunan sahalar ile karşılaştırıldığında bu sahalara göre daha kurak ve
soğuk bir iklim özelliğine sahip olduğu anlaşılmaktadır.
1 BuçalışmaİSBF15.03noluDoktoraAraşrmaProjesikapsamındaFÜBABtarandandesteklenmişr.
2 Doç.Dr.FıratÜniversitesiİnsaniveSosyalBilimlerFakültesiCoğrafyaBölümü-Elazığ,mtsengun@rat.edu.tr
3 Arş.Gör.BingölÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesiCoğrafyaBölümü-Bingöl,kemalkiransan@hotmail.com
22
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
Anahtar Kelimeler: Bulanık-Malazgirt Havzası, İklim, Planetar Faktörler, Coğ-
rafi Faktörler, Karasallık.
Abstract
Climate is a factor that controls the environmental embodiment and human life
intimately, and its inuences appear throughout the years. The Bulanık-Malazgirt
(Muş) Basin is located in the middle section of ‘the upper Murat-Van part’ of the
Eastern Anatolia Region. Besides, the Bulanık-Malazgirt Basin has specific characte-
ristics in terms of its physical and human geographical features, above all, especially
with regard to its climatic characteristics (severe continentally), it differs from aro-
und. There has not been any geographical study that present the factors scientifically
which shape the characteristics of The Bulanık-Malazgirt (Muş) Basin, which has an
essential location in the Eastern Anatolia Region. Within this framework, the purpose
of the study is to reveal the factors of planetary and physical geography that affects
the climatic characteristics of the basin with the principals and research methods of
geography. In the direction of that purpose, the meteorological data of the stations
which situates at and around the investigation area are analysed with the Digital Ele-
vation Model (DEM), the Digital Topographic Maps and the Geographical Informati-
on System (GIS) and statistical programs. In consequence of the analyse studies, basi-
cally planetary factors (geographical latitude, air mass related to general circulating
air, pressure conditions) have roles over the climate of the investigation area as well
as some physical geographical conditions such as elevation, orography, exposure,
large geomorphologic units convert the planetary factors substantially. Mean tempe-
rature of the investigation area is 7.1 ºC, and its average annual rainfall is 467.6 mm.
According to various climate estimates, the investigation area has arid and less humid
climatic features. Along with the whole characteristics, it is understood that the Bula-
nık-Malazgirt (Muş) Basin has more arid and cooler climate when compared to areas
at South (stations of Tatvan, Bitlis and Ahlat), West (Varto) and Northeast (Ağrı).
Keywords: The Bulanık- Malazgirt Basin, Climate, Planetary Factors, Geograp-
hical Factors, Continentality
1. GİRİŞ
İnceleme alanı, Doğu Anadolu Bölgesi’nin “Yukarı Murat-Van Bölümü” içinde
ve bu bölümünde orta kesimlerinde yer alır (Şekil1). Bu saha, Alp Orojenik sistemine
bağlı dağlık kuşakların Doğu Anadolu’da (Bingöl-Bayburt hattında) bağlanmış bir
demet misali (Erinç, 1953) birbirine en çok yaklaştığı noktadan doğuya doğru açıl-
maya başladığı sahaların en geniş kısmına karşılık gelmektedir. Bulanık-Malazgirt
Havzası’nın kuzeybatıda Hınıs-Karaçoban (Erzurum) Havzası, kuzeyde Göksu Çayı
ve Kesik Çayı hidrografik havzaları, kuzeydoğuda Tutak (Ağrı) Havzası, doğuda Pat-
nos (Ağrı) Havzası, güneyde Ahlat-Adilcevaz (Bitlis) Havzası ve batıda ise Liz (Eren-
23
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
tepe) Çayı (Muş) havzası çevrilidir. İnceleme alanını çevreleyen bu havzalar, tekto-
nik (faylanma, çökme), karstik ve üvyal süreçlere bağlı olarak oluşmuş havzalardır.
Bulanık-Malazgirt Havzası kuzeyinde Hınıs, Karaçoban, Tutak, doğusunda Patnos,
güneyinde Ahlat, Adilcevaz, batısında ise Varto ilçe merkezleri bulunur.
Şekil 1: Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Lokasyon Haritası
İnceleme alanının kuzeyinde Karasu-Aras kıvrım sistemine bağlı dağlar, Tek-
man-Tırmandağ Masifi, Akdağ ve Laladağ gibi yükseltisi 2000-2600 m arasında deği-
şen önemli yüksek sahalar bulunmaktadır. Batısında yükseltisi 2000-3000 m arasında
değişen Akdoğan Dağları, Bingöl Dağı, Şerafettin Dağları, Elçiler ve Bilican Dağı
gibi yüksek dağlar bulunur. Güneyde yükseltisi 2000-4000 m arasında değişen Yaku-
pağa Dağları, Ziyaret Dağı, Süphan Dağı ile doğuda ise yükseltileri 2000-3200 m ara-
sında değişen Cemalverdi ve Aladağ volkanik dağları yer alır (Şekil 2). İşte bu sınırlar
içerisinde, yüksek dağlık alanlar ile alçak plato sahaları ve havza tabanları arasında
başta iklim olmak üzere, çeşitli fiziki coğrafya koşulları açısından önemli farklılıklar
görülür. Bu durum, beşeri ve ekonomik faaliyetler üzerine de yansımıştır.
İnceleme sahasının yukarıda bahsedilen jeomorfolojik özellikleri, özellikle hav-
zanın yıllık ortalama sıcaklık değeri, yıllık yağış tutarı, karla örtülü günler ve kar
örtüsü kalınlığı, don olayları, basınç ve hakim rüzgar yönleri üzerinde önemli oranda
etkili olmaktadır. Şöyleki, inceleme sahasının kuzeyinde, kışın kuzeyden gelen soğuk
kütlelerine karşı bir set vazifesi görecek doğu-batı doğrultulu yüksek sıradağların ol-
maması ve havzanın kuzeyi ile güneyi arasında yaklaşık 400 m’lik bir nispi yükselti
farkının olması, kışın kuzeyden gelen soğuk hava kütlelerinin havzaya girişini kolay-
laştırmaktadır. Bu durum, Malazgirt ile yaklaşık aynı enlemde yer alan ve aynı yükselti
24
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
değerlerine sahip Varto ile karşılaştırıldığında Malazgirt’in yıllık sıcaklık ortalaması-
nın7.1 ºC ile Varto’ya (7.6 ºC) göre düşük olmasına neden olmuştur. Yine Bulanık-
Malazgirt Havzası’nın sahip olduğu morfolojik durum yağış miktarı üzerinde de etkili
olmaktadır. Havzanın güneyinde kabaca Doğu-Batı doğrultusunda uzanan Yakupağa
Dağları (2400 m) ve Ziyaret Dağı (2500 m), havzaya güneyden sokulabilecek nemli
hava kütlelerinin geçişine imkan tanımaması sonucunda havzanın güneyinde bulunan
istasyonlarda (Ahlat, 605 mm, Tatvan, 772 mm) yıllık yağış miktarları yüksek iken,
inceleme sahasında (Malazgirt, 467 mm) çok düşük seviyelerde kalmaktadır.
Şekil 2: Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Fiziki Haritası
2. AMAÇ, MATERYAL VE YÖNTEM
İnceleme sahasının iklimi hakkındaki bilgiler, Doğu Anadolu Bölgesi’nin bölge-
sel coğrafyası ya da Türkiye’nin tamamıyla ilgili olan araştırmalarda bu yörenin ik-
limi üzerine yapılmış bazı genel değerlendirmelerden öteye gitmemektedir. Bu çalış-
mada Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın iklim özelliklerini şekillendiren faktörler
ve havzada etkili olan iklim elemanları araştırılmıştır.
Bulanık-Malazgirt Havzası’nın iklim özellikleri ortaya konulmaya çalışılırken
büyük ölçüde Malazgirt (1963-2014) ve Bulanık (1981-2004) Meteoroloji istasyon-
larının rasat verilerinden yararlanılmıştır. Bununla birlikte, sahayı yakın çevre ile bir-
likte değerlendirip karşılaştırmalar yapmak amacıyla Muş (1963-2014), Hınıs (1963-
2014), Varto (1976-2014), Patnos (1976-2003), Ağrı (1960-2014), Ahlat (1960-2014)
v.b istasyonların verilerinden de yararlanılmıştır. Bulanık ve Malazgirt istasyonların-
da rasat yapılmayan yıllardaki boşluklar interpolasyon ve oran metodu ile doldurul-
muştur. Çalışmanın diğer materyallerini ise literatüre dayalı veriler, Sahaya ait Sayısal
25
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
Yükselti Modeli (DEM), Sayısal topoğrafya haritaları ve çeşitli CBS (Arcgis10.1,
Global Mapper) yazılımları oluşturmaktadır. İnceleme sahasına ait meteorolojik ve-
riler, Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nden temin edildikten sonra Excell programında
değerlendirilerek çeşitli tablo ve grafikler oluşturulmuştur. Sahanın sıcaklık ve yağış
haritaları (Schreiber formülüne göre) ise DEM verisi esas alınarak Arcgis10.1 prog-
ramından üretilmiştir.
3. BULGULAR VE TARTIŞMA
3.1. Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklimi Üzerinde Etkili Olan
Faktörler
Herhangi bir sahada mevsimlik hava tiplerinin oluşmasında ve aynı zamanda
iklim elemanlarının zaman ve mekâna göre gösterdikleri dağılışın üzerinde bazı fak-
törler önemli rol oynamaktadır. Bu faktörler, iklim olaylarının karşılıklı ilişkilerini dü-
zenleyen “Planetar faktörler” ve bu faktörleri yerel değişikliklere uğratan “Coğrafi
faktörler” olmak üzere 2’ye ayrılır.
3.1.1. Planetar Faktörler
Türkiye iklimi üzerinde etkili olan planetar faktörler, ülkenin konumu ve genel
sirkülasyon şartları ile alakalı olan makroklima faktörleri olup bunlar, hava tipleri ve
bunun mevsimlere göre değişmesi, basınç koşullarına bağlı olarak hakim rüzgar yön-
leri, siklonik ve antisiklonik koşullar, atmosferin üst seviyelerindeki Rossby dalgaları,
Kuzey Atlantik ve Arktik salınımlarıdır (Atalay, 2013: 406) (Erinç, 1996: 294). Her-
hangi bir sahanın iklimi üzerinde etkili olan Güneş radyasyonu ve hava kütlelerinin
durumu planetar faktörler içinde incelenmektedir.
Sıcak bir cismin, dalga hareketleri şeklindeki osilasyonlarla (salınımlarla) etrafa
enerji yaymasına “radyasyon” veya “ışıma” denir. Güneş enerjisi, radyasyon yoluy-
la uzayı kattederek dünyaya ulaşır. (Erinç, 1996: 1-2). Radyasyon, bir yerin coğrafi
enleminin yanı sıra, güneşlenme süresi, güneş ışınlarının geliş açısı ve asıl planetar
faktör durumundaki hava kütlelerinin yıllık hareketlerine de bağlılık gösterir (Tonbul,
1990: 267).Malazgirt istasyonunun 1966-2014 yılları arasını kapsayan 48 yıllık ve-
rilerine göre yıllık ortalama güneşlenme süresi 6.5 saattir. En düşük güneşlenme 2.0
saat ile Ocak ayında, en yüksek güneşlenme 11.2 saat ile Temmuz ayında ölçülmüş-
tür. Kasım ile Nisan arasına rastlayan altı aylık dönem boyunca güneşlenme oranı %
50’den az olduğu için, termik bilanço eksi olarak ortaya çıkar. Buna karşılık yılın geri
kalan altı aylık döneminde (Mayıs-Ekim) güneşlenme süresi daha uzun ve güneşlen-
me oranı da % 50’nin üstündedir (Tablo 1).
26
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
Tablo 1: Malazgirt ve Muş’ta Aylık Ortalama Güneşlenme Süresi (Saat)
Bununla birlikte güneş ışınlarının gelme açısı, yamaç eğimi, bakı özelliği her-
hangi bir sahanın aldığı ısı miktarı üzerinde önemli etkilere sahip olmaktadır. Güneş
ışınlarının geliş açısının minimum değeri, Malazgirt’te 21 Aralık’ta 27º73′, maksi-
mum değeri ise 21 Haziran’da 74º 27′dir. Buna göre güneş ışınları yıl içerisinde Bula-
nık-Malazgirt Havzası’na 46º 54′lık bir farkla gelmektedir (Şekil 3). Bunun sonucun-
da radyasyon değeri de kış mevsiminde azalır ve yaz mevsiminde ise artar.
Şekil 3: Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nda Belli Tarihlerde Güneşin Ufuk Üzerindeki
Yükseltisi
Türkiye genelinde olduğu gibi Doğu Anadolu’nun çeşitli kısımlarının hava ko-
şulları ve mevsim özelliklerini, kutupsal ve tropikal hava kütlelerinin ilerleyip ge-
rilemeleri ve bunlar arasındaki planetar polar cephenin konumu ve oynayışları esas
rolü oynar (Erinç, 1953: 28). Doğu Anadolu Bölgesi’nin orta kısımlarında yer alan
Bulanık-Malazgirt Havzası ve çevresi bütün yıl boyunca birden çok hava kütlesinin
etkisi altında kalmaktadır.
Kış mevsiminde inceleme sahası ile birlikte bütün Doğu Anadolu Bölgesi,
Asya’nın orta kısımlarından doğan yüksek basınç merkezinin güneybatıya doğru so-
kulması nedeniyle kontinental kutupsal hava kütlesinin (cPk) etkisi altında kalır. Bu
hava kütlesi, soğuk, ağır ve kuru olduğundan, bölgede frontoliz koşulların doğmasına
ve sıcaklığın düşmesine yol açar. Diğer yandan kontinental kutupsal hava kütlesi ile
Afrika ve Atlantik kaynaklı tropikal hava kütleleri (cTw ve mTw) bu mevsimde bir
konverjans durumuna gelerek Akdeniz üzerinde karşılaşırlar ve bunun sonucunda pla-
netar polar cephenin bir bölümü olan “Akdeniz Tali Cephesi”nin oluşmasına neden
olurlar (Erinç, 1953: 23, Tonbul, 1990: 269).
27
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
İnceleme alanımız, Doğu Anadolu Bölgesi’nin güney ve güneybatı bölümlerine
(Bingöl, Muş, Bitlis, Malatya, Elazığ...) göre Akdeniz Tali Cephesi kuşağına daha
uzak bir konumda bulunmakta ve bu cephenin ileri geri hareketleri ile oluşan ge-
zici siklonların etkisi altında kalmamaktadır. Bu nedenle yıllık yağış tutarı, Doğu
Anadolu’nun güney ve güneybatı bölümlerine göre çok düşük olmaktadır. Yine tro-
pikal hava kütlesi çoğunlukla Doğu Anadolu’nun güney ve güneybatı bölümlerinde
etkili olmaktadır. Bunun sonucunda Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nda yıllık or-
talama sıcaklıklar, bölgenin güney ve güneybatı bölümlerine göre çok düşük olmak-
tadır (Erinç, 1953: 25) (Tablo 2) (Şekil 4). Netice itibariyle Doğu Anadolu’nun güney
ve güneybatı bölümlerinin Akdeniz Tali Cephesi’nin etkisi altında kalmasından dolayı
buralarda Akdeniz Yağış rejimi etkili olurken, bu cephenin çok uzağında bulunan Bu-
lanık-Malazgirt Havzası’nda ise Karasal Yağış rejimi etkili olmaktadır.
Tablo 2: Doğu Anadolu Bölgesi’nde Çeşitli İllere Ait Yıllık Ortalama Sıcaklık ve Yağış Verileri
Şekil 4: Kış Mevsiminde Türkiye‟de Etkili Olan Hava Kütleleri
(Türkeş, 2010: 414).
28
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
Yaz mevsimi, Doğu Anadolu’da genellikle kısa olmakla beraber süresi kuzey-
den güneye ve doğudan batıya doğru gidildikçe artar. Aynı yönlerde yaz aylarının
sıcaklıkları da yükselir. Bu durum, bu yönlerde yükseltinin azalması veya güneye
doğru enlemin etkisini hissettirmesi ile alakalı olmalıdır. Ancak bu konuda en büyük
rolü hava kütleleri oynar. Kışın bölgeye yerleşmiş olan kutbi kontinental hava kütlesi,
ilkbaharın başlaması ile kuzeydoğu yönünde çekilmeye başlar. Bunun yerini ise ted-
ricen sıcak hava kütlesi işgal eder. Kutbi hava kütlesinin işgalinden en geç kurtulan
ve sonbaharda yine en erken bu hava kütlesinin işgali altına giren saha kuzeydoğudur.
Bu sebepten bu yönde gidildikçe yaz mevsimi kısalır ve yaz ortalama sıcaklıkları gü-
neydeki ve batıdaki kadar yükselmez (Erinç, 1953: 26) (Şekil 5). Bulanık-Malazgirt
Havzası’nda yaz mevsimi ortalama sıcaklığı, 20.7 ºC iken, daha güneyde yer alan
Muş’ta 23.6 ºC, Bingöl’de ise 24.9 ºC’dir.
İlkbaharda bölgenin güney ve batı kısımları üzerinden geçerek kuzeydoğuya
doğru çekilen kutbi cephe, geçtiği sahalara ilkbahar yağış azamisi şeklinde ortaya
çıkan bol yağışlar bırakır (Erinç, 1953: 26). İnceleme alanımızda yıllık yağış tutarının
büyük kısmının (% 41.8) ilkbaharda gerçekleşmesi, kutbi cephenin sahadan geçişinin
ilkbahar dönemine denk gelmesiyle ilgilidir. Kutbi cephenin kuzeydoğu bölgesi üzeri-
ne varışı yaz başlarını bulur ve dolayısıyla bu sahalarda ilk yaz yağış azamisi şeklinde
ortaya çıkar. İnceleme sahasında Haziran ayında görülen yağışlar ise kutbi cephenin
sahayı tamamen terk ettiği zamanın Haziran ayına denk gelmesiyle ilgili olmalıdır.
Şekil 5: Yaz Mevsiminde Türkiye‟de Etkili Olan Hava Kütleleri (Türkeş, 2010: 416).
Doğu Anadolu Bölgesi’nde ve inceleme sahasında güneye doğru ilerledikçe yaz
kuraklığı çok daha süratle barizleşir ve burada yaz mevsimi yalnız manzara itibariyle
değil, yağış miktarı itibariyle de yılın en kurak mevsimi olur. Bunun sebebi, bu mev-
simde bu sahaların sıcak tropikal hava kütlesinin daimi işgali altında bulunmasıdır. Bu
kütle dahilinde hakim hava hareketi, Atlas Okyanusu üzerindeki Subtropikal Yüksek
29
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
Basınç sahasından Basra Körfezi üzerindeki alçak basınç sahasına doğru ilerleyen
kuzey yönlü rüzgarlar halindedir. Bu yeknesak hava kütlesi içinde ve kuzeyden gü-
neye doğru vukuu bulan bu hava hareketi yağış imkanları bakımından çok zayıftırlar
(Erinç, 1953: 26).
Doğu Anadolu Bölgesi’nde kutbi cepheye bağlı olarak oluşan azami yağış sahası
kuzey-güney yönünde yer değiştirerek yıllık bir osilasyon (salınım) meydana getirir.
Bunun sonucunda bölgede yağış rejimi bakımından farklı üç saha meydana gelir. Bi-
rincisi, kuzeydoğuda, ikincisi bölgenin güneyinde, üçüncüsü ise bölgenin kuzeydoğu-
su ile güneyi arasındaki bölgeye karşılık gelir (Erinç, 1953: 29). İnceleme sahası da
yukarıda bahsedilen sahalardan üçüncü gruba girmektedir. Çünkü inceleme alanında
ilkbahar yağış yüzdesi % 41.8, sonbahar yağış yüzdesi % 23.8, kış yağış yüzdesi ise
% 23.6’dır.
3.1.2. Coğrafi Faktörler
Coğrafi faktörler, planetar faktörlere bağlı olarak meydana gelen makroklima
şartlarında bölgesel değişikliklere yol açarlar. Böylece çeşitli bölgelerin iklim karak-
terlerini tayin ederler. Başlıcaları, yükselti, denize yakınlık-uzaklık (karasallık-deni-
zellik), büyük relief çizgileri, bakı ve orografidir (Erinç, 1996: 301).İnceleme alanın-
da en alçak noktanın yükseltisi 1424 m, en yüksek sahanın yükseltisi ise 4049 m’dir.
Vadi tabanı ile zirveler arasında ortalama nispi yükselti farkı 2625 m’dir. İnceleme
alanının kuzeyinde bulunan Laladağı (2113 m) ve Cemalverdi Dağı (2438 m) havzayı
kuzeyden sınırlandırmaktadır. Havzanın batısında yer alan Akdoğan Dağları (2879
m), güneyde yer alan Bilican Dağı (2735 m), Yakupağa Dağları (2401 m), Ziyaret
Dağı (2542 m) ve Süphan Dağı (4049 m) ise havzayı kuşatarak havza tabanı ile yük-
sek alanlar arasında önemli yükselti farklarına neden olmaktadır (Şekil 2). Havza içe-
risinde kısa mesafelerde ortaya çıkan yükselti farkları, iklim elemanlarından sıcaklık,
basınç, rüzgarlar ve yağış şartlarını önemli ölçüde etkilemektedir. Yükseltinin fazla
olduğu dağlık sahalarda yaz ve kış sıcaklık farkları, kar yağışları, karın yerde kalma
süresi, basınç farkı ve yıllık toplam yağış miktarları, yükseltinin az olduğu sahalara
göre önemli oranda farklılık gösterir.
Üç taraftan denizle çevrili olmasına rağmen Anadolu, doğuda Asya’nın gövde-
sine geniş bir şekilde bağlanması sonucunda yüksek bir karasallık derecesine ulaşır.
(Erinç, 1996: 304). Bulanık-Malazgirt Havzası ve çevresinde genel olarak karasal
iklim koşullarının görülmesi, bu sahanın denizden uzak, bir kara içi alanı olması ile
yakından ilgilidir. Nitekim Erinç tarafından hazırlanmış olan Türkiye’de Kontinen-
talite derecesinin coğrafi dağılışı haritasında (Erinç, 1969: 304-306) inceleme alanı,
60 izopletine çok yakın bir sahada bulunmakta ve dolayısıyla kontinentalite derece-
sinin en yüksek olduğu bir sahaya karşılık gelmektedir. Conrad, Johanson ve Sezer
formüllerini uygulayarak inceleme alanındaki Malazgirt istasyonu için bulunan kara-
sallık dereceleri de bu durumu doğrulamaktadır. Conrad formülüne göre Malazgirt’in
karasallık derecesi, % 58.3, Johanson’a göre % 31.5 ve Sezer formülüne göre ise %
30
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
43.2’dir. Bu değerlere göre inceleme alanında karasallığın nedeni yaz ve kış mev-
simleri arasında ısınma farkının çok fazla olmasıyla ilgidir. Yine bu değerlere göre,
inceleme alanının, okyanusal alanlara oranla yazın fazla ısındığı ve kışın ise fazla
soğuduğu yani karasal iklimin etkisinde kaldığı ortaya çıkmaktadır.
İnceleme alanının orografik karakterleri de iklim özelliklerinin kazanılmasında
etkili olmaktadır. Şöyleki, inceleme alanının güneyinde kabaca doğu-batı doğrultu-
sunda uzanan Yakupağa Dağları (2401 m) ve Ziyaret Dağları (2542 m), Akdeniz’den
kaynaklanan ve Güneydoğu Toroslardaki çeşitli depresyonlar ve gediklerden geçerek
bölgeye sokulmaya çalışan nemli hava kütlelerinin iç kısımlara geçmesine bir engel
oluştururlar. Bu durumu, Güneydoğu Torosların kuzey ve güneyinde yer alan istas-
yonların yıllık yağış tutarları arasındaki farktan anlamak mümkündür. Örneğin, Ma-
lazgirt, güneybatıdan gelen nemli hava kütleleri ve depresyonların bu orografik engel-
le ilk olarak karşılaştıkları güney bölgeler üzerindeki istasyonlara göre daha az yağış
almaktadır. (Malazgirt, 467.6 mm, Ahlat, 605 mm, Tatvan, 772 mm, Bitlis, 1245 mm
ve Muş, 771 mm) Yüksek kenar dağlar, çoğunlukla farklı hava kütlelerini sınırlandı-
rırlar. İç kısımlar ise özellikle kışın adeta kutbi hava kütlesi ile dolu bir çanak vaziyeti
arzeder (Erinç, 1996: 303). Bu çerçevede, inceleme alanını dört bir taraftan kuşatan
yüksek dağlık kütleler (Şekil 2), kuzeyden inceleme sahasına giren Murat Nehri’nin
açtığı geniş tabanlı vadiden havzaya sokulan kutbi kontinental hava kütlesinin havza
içerisinde uzun bir süre kalmasına neden olarak özellikle kış aylarında sıcaklıkların
düşmesine sebebiyet vermektedir. Havza içerisinde yer alan istasyonların kış ayları
ortalama sıcaklıklarının -6 ile -10 ºC arasında değişmesi bunu doğrulamaktadır.
3.2. Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nda İklim Unsurlarının İncelenmesi
Herhangi bir sahada etkili olan iklimin, unsurlarını temelde sıcaklık, basınç ve
rüzgarlar, nem ve yağış meydana getirir. İklim unsurları, büyük oranda matematik
konum (enlem) ve özel konuma (fiziki coğrafya faktörleri) bağlı olarak şekillenmek-
tedir.
3.2.1. Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Sıcaklık Özellikleri
Coğrafi koşulları, yaşam faaliyetlerini ve diğer iklim elemanlarını en yakından
kontrol eden iklim öğesi atmosferin sıcaklığıdır. Yeryüzünün tek enerji kaynağı olan
güneş, atmosfer sıcaklığının da kaynağıdır. Cisimlerde mevcut potansiyel güç “ısı”
iken, sıcaklık ise “ bu gücün kinetik olarak ortaya çıkmış durumu veya o gücün etki-
sidir (Erol, 2004: 27, Dönmez, 1990).
İnceleme alanındaki Bulanık (1981-2004) ve Malazgirt (1963-2014) istasyonla-
rının sıcaklık verilerine göre Bulanık’ın yıllık ortalama sıcaklığı 7.6 ºC, Malazgirt’in
ise 7.1 ºC’dir. (Tablo 3).İnceleme alanında yer alan Malazgirt istasyonunun sıcak-
lık değeri, kendisiyle aynı enlemlerde yer alan Varto, Tutak ve Erciş istasyonlarıyla
karşılaştırıldığında Varto 7.6 ºC, Erciş 7.9 ºC ve Tutak ise 7.3 ºC ‘lik bir ortalamaya
sahiptir. Böyle bir farklılığın oluşmasında söz konusu istasyonları kuzeyden gelen
31
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
soğuk hava kütlelerine karşı koruyan topoğrafik engellerin olmasıdır. Malazgirt istas-
yonunda ise kuzeyden gelecek soğuk hava kütlelerine karşı koruyacak bir topoğrafik
engel bulunmamaktadır (Şekil 2).
Bulanık ve Malazgirt istasyonlarının yıllık amplitüd, 31.5 ve 31.9 değerleri ile
oldukça yüksektir. Bu özelliğiyle yöre Doğu Anadolu Bölgesi’nde ve Türkiye’de
Muş’tan sonra (32.6) ikinci sırada gelmektedir. Bu değerler, inceleme alanında ka-
rasallığın fazla olduğunu göstermektedir. Yeryüzünde bir noktanın ortalama sıcaklığı
ile o noktadan geçen paralelin ortalama sıcaklığının karşılaştırılması sonucunda orta-
ya çıkan farka “termik anomali” adı verilir. Termik anomali, yeryüzünde sıcaklığın
dağılışı bakımından atmosfer ve okyanus sirkülasyonları ile kara ve deniz dağılışının
oynadığı rolü büyük bir açıklıkla ortaya koyarlar (Erinç, 1996: 49). Bulanık-Malaz-
girt Havzası’nda yıllık ve ekstrem aylara ait ortalama sıcaklık değerlerinin gösterdiği
özellikler, termik anomali değerlerinde de kendini gösterir. Bulanık ve Malazgirt’in
düzeltilmiş yıllık ortalama sıcaklıkları, 39 ºK paralelinin 14.7 ºC olan ortalama sı-
caklığı ile karşılaştırıldığında, termik anomaliler Malazgirt’te 0, Bulanık’ta ise 0.4 ºC
olarak belirir (Tablo 3).
Tablo 3: İnceleme Sahası ve Çevresinde Çeşitli İstasyonların Ortalama Sıcaklık, Amplitüd ve
Termik Anomali Değerleri
Sıcaklığın yıl içerisindeki gidişi, termik rejimin ortaya konulması bakımından
önemlidir. Bu amaç için hazırlanmış olan tablo ve grafiklerin incelenmesinden anla-
şılacağı üzere Malazgirt istasyonunda aylık ortalama sıcaklık -9.6 ºC (Ocak) ile 22.3
ºC (Temmuz) arasında değişmektedir. Malazgirt ve Bulanık istasyonlarında Aralık,
Ocak ve Şubat ayları ortalama sıcaklık çok düşük olup, eksi değerler gösterir. Kış
mevsimindeki sıcaklık değerleri üzerinde kontinentalite derecesi ve yükselti büyük
rol oynar. Sıcaklığın yıllık ortalama seviyesine yaklaşıldığı Nisan ayından sonra 6 ay-
lık (Mayıs-Ekim) bir pozitif ve 6 aylık (Kasım-Nisan) da bir negatif anomali devresi
görülür. Ocak ayından Temmuz ayına kadar sürekli bir sıcaklık yükselişi, Temmuz
ile Ağustos arasındaki çok belirgin olmayan bir geçişten sonra Ağustos ayından Ocak
ayına kadar da sürekli bir alçalma dönemi vardır. Sıcaklık alçalış ve yükselişlerinin
sürekli olduğu, kabaca kış aylarına karşılık gelen bir soğuk, yaza denk gelen bir de
sıcak mevsim vardır. Bütün bu özelliklere göre inceleme alanında “karasal termik
rejim tipi” etkili olmaktadır.
32
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
İnceleme sahasında maksimum ve minimum sıcaklıkların yıl içerisindeki seyri
ile ortalama sıcaklıkların yıllık gidişi benzerlik göstermektedir. Malazgirt’te aylık en
yüksek ortalama sıcaklık 35.8°C ile Temmuz ayına aittir. Bu aydaki en düşük ortala-
ma sıcaklık ise 7.6°C’dir. Temmuz ayında ortalama yüksek sıcaklığın aylık ortalama-
dan farkı ise 13.5°C’dir(Tablo 4). Malazgirt’te aylık ortalama sıcaklık değerlerinin en
düşük olduğu ay olan Şubat ayı için minimum ortalama sıcaklık -26.6°C, bu aydaki
maksimum ortalama sıcaklık değeri ise 6.6°C’dir. Ortalama düşük sıcaklığın aylık or-
talama sıcaklıktan farkı 18.5°C’dir (Tablo 4). Tablo 4’e bakıldığında ortalama düşük
sıcaklıkların yılın dört aylık döneminde (Aralık-Ocak-Şubat-Mart) sıfır derecenin al-
tındaki değerlerde seyrettiği görülmektedir. İnceleme sahasında görülen bu çok düşük
değerler, sahada polar cephenin uzun bir süre etkili olması ile açıklanabilir.
Türkiye’de aylık ortalama ekstrem sıcaklıklar, aylık ortalama sıcaklıklara na-
zaran büyük farklar gösterir. Bu farkların değeri üzerinde her şeyden önce karasallık
derecesi rol oynar (Erinç, 1996: 321). Buna göre inceleme sahasında aylık ortalama
ekstrem sıcaklıklar ile aylık ortalama sıcaklıklar arasında (Yazın 13.5-13.9°C, Kışın
18.1-18.5°C) büyük farkların olması bölgede karasallığın şiddetli olması ile açıkla-
nabilir.
Tablo 4: Malazgirt’te Yıllık Ortalama, Ortalama En Yüksek, Ortalama En Düşük ve Mut-
lak Ekstrem Sıcaklık Değerleri (1963-2014).
Malazgirt’te mutlak minimum değerleri çok düşük değerler göstermekte ve 5
ayın değerleri -20°C’yi aşmakta; 5 ayın değerlerinin ise sıfır derecenin altında oldu-
ğu görülmektedir. Mutlak minimum sıcaklık değerinin en düşük değeri Malazgirt’te
-38.8°C olarak 1971 Şubat ve 1972 Ocak aylarında ölçülmüştür (Tablo 4).Bu kadar
düşük sıcaklık değerleri, uzun zaman karla kaplı kara kütlesi üzerine polar hava kütle-
lerinin yerleşip bir süre kalmaları ve gitgide soğumaları ile ilgili olabilir.
Mutlak maksimum değerler açısından Malazgirt’te dikkati en fazla çeken nokta
mutlak minimumlardan farklı olarak, kış ve geçiş mevsimi aylarına ait değerlerin or-
talama sıcaklıklardan farkının yaza göre daha fazla olmasıdır. Bu durum, hava kütle-
33
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
lerinin kış ve geçiş mevsimlerinde daha karışık ve düzensiz oluşu, yaz mevsiminde ise
bunların aktivitelerini kaybetmesi ve havanın kararlılığı ile açıklanabilir. En yüksek
sıcaklık, Malazgirt’te 2000 yılında 40.2°C olarak Temmuz ayında ölçülmüştür. Yaz
mevsiminde özellikle cT hava kütlelerinin etkisi altında bu kadar yüksek sıcaklık de-
receleri belirebilmektedir.
İnceleme sahasında yer alan Malazgirt istasyonunda 1963-2014 yılları arasında
ölçülen don olaylı günlerin ortalama yıllık süresi 152.8 gün iken gözlem süresi aynı
olan Muş istasyonunda ise bu değer 123.8 gündür. 1981-2004 yılları arasında gözlem
verileri olan Bulanık istasyonunda ise donlu günlerin ortalama yıllık süresi 141.5 gün-
dür. (Tablo5)
Tablo 5: Malazgirt, Bulanık ve Muş’ta Don Olaylı Günler Sayısı
İnceleme sahasında yer alan istasyonlarda tespit edilen donlu günlerin sayıla-
rına bakıldığında yılın 9-10 ayında don olayı görülmektedir. Havzada Eylül ayında
nadiren ortaya çıkan donlu günler, soğuk mevsime doğru gidildikçe sayıları artmakta
ve maksimum değerlere Ocak ayında ulaşılmaktadır. Kasım, Aralık, Ocak, Şubat ve
Mart aylarında donlu günlerin sayısı 15-20 ‘den fazladır. Ocak ayından itibaren azalış
gösteren don olayları Nisan ayında 7-8 gün gerçekleşmekte Mayıs ve Haziran ayla-
rında ise son bulmaktadır (Tablo 5). Donlu günlerin en fazla olduğu aylar, soğuk hava
kütlelerinin bölgeyi en fazla ziyaret ettikleri kış aylarına denk gelmektedir.
Bununla birlikte, Erinç tarafından hazırlanan ve Türkiye’de don olaylarının baş-
langıç ve son bulma tarihlerini gösteren haritalarda inceleme sahasında don olayları-
nın ortalama 15 Ekim’den sonra başladığı ve ortalama 30 Nisan’da sona erdiği gö-
rülmektedir (Erinç, 1996: 326). Don olaylarının bu başlangıç ve son bulma tarihleri
yörede deniz etkisinden çok karasal koşulların hakim olduğunu ortaya koymaktadır.
3.2.1.1. Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nda Sıcaklığın Dağılışı
İnceleme sahasında yükselti, bakı, yamaç eğimi ve orografik doğrultuya bağlı
olarak depresyon tabanları ile bunları çevreleyen dağlık sahalar üzerinde sıcaklığın
dağılışı bakımından belirgin farklar ortaya çıkmaktadır. Farklı yükselti ve konumda
bulunan depresyon tabanları arasında bile büyük farklar göze çarpmaktadır. İnceleme
sahasının yıllık gerçek izoterm haritası, Malazgirt istasyonunun yıllık sıcaklık ortala-
ma verisi esas alınarak çizilmiştir. Buna göre, Bulanık-Malazgirt Havzası’na ait yıllık
gerçek izoterm haritasına bakıldığında ova tabanları ve alçak plato yüzeyleri ile yük-
sek dağ kütleleri arasında 10-12°C ‘ye varan sıcaklık farklarının bulunduğu görülür.
İnceleme sahasında yükselti artışı, jeomorfolojik özellikler ve bakı gibi faktörlerin
etkisiyle sıcaklık değerleri yatay ve dikey doğrultuda önemli değişimler gösterir (Şe-
34
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
kil 6). Bulanık-Malazgirt Havzası’nın jeomorfolojik bir havza karakterinde olması
havzada sıcaklığın merkezden çevreye doğru belirgin bir şekilde düşmesi üzerinde
önemli bir etken olmuştur.
İnceleme sahasında Ocak ayı ortalama sıcaklıkları 0°C’nin üzerine çıkmamakta-
dır. Vadi tabanları ile yüksek zirveler arasında sıcaklık -9°C ile -24°C arasında deği-
şir. Havzada bu ayda en düşük sıcaklık değerleri havzanın güneydoğusunda bulunan
yüksek plato sahaları ile Süphan Dağı’nın zirve kısımlarında görülür. Ocak ayına ait
en yüksek değerler ise Körsu Deresi vadisi, Kocasu Çayı vadisi, Bulanık-Malazgirt
arasında Murat Nehri vadisinde ve havzayı çevreleyen alçak plato sahalarında görülür
(Şekil 7).
Temmuz ayı sıcaklığının dağılışında nispeten bir düzenlilik kendini gösterir. Yıl-
lık ortalama sıcaklık haritasındaki kadar belirgin olmamakla beraber, relief koşulları
ile sıcaklık değerleri arasında bir uyumluluk görülür. Bu durum yaz döneminde etkili
olan basınç sistemleri ile açıklanabilir (Şekil86).
Şekil 6: Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılış Haritası
35
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
Şeki 7: Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Ocak Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılış Haritası
Şekil 8: Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Temmuz Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılış
Haritası
3.2.2. Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Basınç ve Rüzgâr Özellikleri
Basınç merkezleri ve bunların yıl içinde gösterdiği hareketler, Genel atmosfer
dolaşımı ve belirli özellikteki hava kütlelerinin oluşum ve hareketlerini yönlendirme-
si, dolayısıyla iklim bölgelerinin oluşumunda, en önemli faktörlerden biridir (Erol,
1991:227). Yükseltiye, sıcaklığa ve coğrafî enleme bağlı olarak değişen basınç (Dön-
36
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
mez, 1984: 81-82), başta rüzgârlar olmak üzere sıcaklık ve yağış gibi iklim eleman-
larını da etkilemektedir.
Havanın ağırlığı anlamına gelen basınç yerin şekli, yükselti, sıcaklık ve coğrafi
enleme bağlı olarak yeryüzünde değişiklikler gösterir (Dönmez, 1990: 81). Ortalama
basıncın yıl içindeki gidişi bakımından hemen hemen benzer bir durumun izlendiği
Malazgirt, Muş ve Hınıs istasyonlarına ait aylık değerlere bakıldığında yöredeki ba-
sıncın sonbahar ve kış aylarında yüksek, ilkbaharda normal ve normale yakın, yaz
aylarında ise normalin altında olduğu görülür. Bu durumun üzerinde etkili olan fak-
törler coğrafi enlem ve yükseltidir. İnceleme sahasından kuzeye gidildikçe ve yerden
yükseldikçe basınç değerleri düşmektedir (Tablo 6).
Tablo 6: Malazgirt, Muş ve Hınıs’ta Aylık Ortalama Basınç Değerleri
İnceleme sahasında basıncın yıl içindeki bu dağılışı ile bölgede etkili olan basınç
koşulları arasında yakın bir ilişki vardır. Ekim sonlarından Mayıs’a kadar Doğu Ana-
dolu, Sibirya üzerinden gelerek bu sahada yerleşen kontinental kutbi (cP) hava küt-
lesinin işgali altında kalır. Bununla birlikte tablo ve grafiklere bakıldığında ortalama
basıncın en yüksek değerinin Sonbahara rastladığı ve kış mevsimi basınç değerlerinin
daha düşük olduğu görülür. Bu durumun nedenini Akdeniz’den Vd2 yoluyla yöreye
gelen depresyonların kış mevsiminde yüksek frekans göstermeleri sonucu basıncın
sık sık alçalıp yükselmesine bağlamak gerekir (Erinç, 1953: 23). Kış mevsimi boyun-
ca devam eden basınç koşullarındaki bu durum, ilkbaharda yavaş yavaş değişir. Mayıs
ayı sonlarından itibaren havzada yaz basınç koşulları egemen olur. Yaz mevsimindeki
bu basınç şartları ise soğuk cephenin kuzeye çekilmesi ve bunun yerini cT hava kütle-
lerinin alması dolayısıyla siklon özelliği göstermektedir. Yüksek sıcaklıkların görül-
düğü yaz mevsimindeki düşük basınç değerleri bu özelliğe bağlı olarak ortaya çıkar.
İnceleme sahasına ait rüzgârların esiş yönleri ve esme sayıları tespit edilirken
sahada bulunan ve kesintisiz verilere sahip olan Malazgirt istasyonunun verileri kulla-
nılarak tablo oluşturulmuştur. Buna göre Malazgirt’e ait rüzgar yön ve frekanslarının
yıl içindeki seyrine bakıldığında frekansları en fazla olan yönler ise Kuzey (17,5) ve
Batı (13,9)’dur (Tablo 7).
37
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
Tablo 7: Malazgirt’te Çeşitli Yönlerden Esen Rüzgarların Aylara Göre
Esme Sayıları ve Frekansları (1963-2014).
Kış mevsiminde inceleme sahasındaki rüzgâr durumu, basınç merkezlerine bağ-
lı olarak etkilerini sürdüren hava kütleleri ile ilgilidir. Bu mevsimde, Doğu Anado-
lu üzerindeki termik yüksek basınç sahasından bir alçak basınç merkezi olan Doğu
Akdeniz’e doğru yönelen hava akımları ile kuzeye ve doğu gidildikçe yükselti far-
kının artması gibi nedenlerden ötürü Malazgirt’te Kuzey (% 55,1) ve doğu (% 47,1)
rüzgârları önem kazanır. İnceleme sahasının güneyinde bir duvar gibi yükselen ve
hava akımlarının girişine bir engel oluşturan Yakupağa Dağlarının bulunması sahada
güney sektörlü (% 33,6) rüzgârların frekanslarının düşük olmasına neden olmuştur.
Geçiş mevsimlerinde Malazgirt’te kuzey, batı ve güneybatı sektörlü rüzgârların hakim
olması yüksek relief nedeniyledir. Şöyle ki, hemen hemen her mevsimde özellikle de
geçiş mevsimlerinde Malazgirt Havzası, çevresinde yüksek kütleler üzerindeki soğuk
havayı kendine çekerek, bu yönlerdeki rüzgârların esiş sayılarını artırmaktadır.
Yaz mevsiminde Malazgirt’te kuzey (% 60,2) ve batı (43,3) yönlü rüzgârların
frekanslarında belirgin bir artma görülür. Nisbeten serin ve kuru olan bu rüzgarlar,
kuzeybatıya doğru ilerlemiş bulunan Asor yüksek basınç alanından güneydoğudaki
Basra Körfezi alçak basınç merkezine doğru yönelen hava kütlelerine aittir. Bunlar,
yaz mevsiminde bütün Türkiye üzerindeki Genel Atmosfer dolaşımının bir unsurunu
meydana getirmekte ve yüzeysel alizelere karşılık gelmektedir (Erinç, 1969).
38
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
Görüldüğü üzere, rüzgâr frekans gülleri üzerinde yapılan gözlemler sonucu ince-
leme sahasında egemen olan rüzgârların yılın çoğu aylarında kuzey (% 17,5) ve batı
(% 13,9) sektörlerinden estikleri ortaya çıkmaktadır. Yöredeki egemen rüzgarların
yönlerini ortaya koymak için yapılan “Rubinstein Formülü”ne göre yıllık ve mevsim-
leri karakterize eden Ocak, Nisan, Temmuz ve Ekim aylarına ait hakim rüzgar yönleri
hesaplanmıştır (Şekil 9).
Şekil 9: Rubinstein Yöntemine Göre Malazgirt’in Yıllık ve Mevsimlik Egemen Rüzgar
Yönleri ve Frekansları
Malazgirt istasyonu, çevrede bulunan Muş ve Bulanık istasyonun verileriyle kar-
şılaştırıldığında rüzgarlar, Muş’ta Kuzey ve Kuzeybatı; Bulanık’ta ise Batı ve Güney-
den ağırlı olarak esmektedir (Şekil 10).
Şekil 10: Malazgirt, Bulanık ve Muş’ta Yıllık Rüzgar Frekans Güllerinin Karşılaştırılması
İnceleme sahasında rüzgar hızları yıl içinde farklı değerler göstermektedir. Sa-
hada bulunan istasyonlardan Malazgirt’te ortalama rüzgâr hızı 1,2 m/s’dir. Yıl içinde
en düşük değerler Sonbahar ve Kış aylarına aittir. En yüksek değerler Nisan (1,8 m/s)
39
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
ve Mayıs (1,7 m/s) aylarına aittir (Tablo 8).İnceleme sahasında yer alan istasyonlarda
ilkbahar dönemi ortalama rüzgâr hızlarının en yüksek olduğu döneme karşılık gel-
mektedir. Bu durum, frontal faaliyetlerin yoğunlaşması nedeniyle basınç gradyanının
büyümesinden kaynaklanabileceği gibi bu mevsimde ısınmaya başlayan Bulanık-Ma-
lazgirt Havzası’na yüksek yerlerden hava akımlarının gelmesiyle ilgili olmalıdır.
Tablo 8: Malazgirt’te Aylık Ortalama ve Maksimum Rüzgar Hızı(m/sn) ve Yönü (1961-2014)
3.2.3. Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Nem ve Yağış Özellikleri
3.2.3.1. Nem Özellikleri
Atmosferde bulunan su buharının kaynağını buharlaşma oluşturur. Deniz, göl,
akarsu ve zeminde oluşan buharlaşma ile bitkilerin terlemesi sonucunda su buharı
meydana gelmektedir (Erinç, 1996). İnceleme sahasında bulunan Malazgirt istasyo-
nunun buharlaşma değerlerinin aylık gidişine bakıldığında belirgin farklılıklar göze
çarpar. Buharlaşma en fazla yaz aylarında görülür. Kış aylarında ise buharlaşma kaydı
alınamamıştır. Bu farklılık, termik rejimle doğru, bağıl nem ile ters orantılı bir şekil-
de gerçekleşmektedir. Yıllık toplam buharlaşma miktarı ise 966,1 mm’dir. Malazgirt
istasyonu, yakın çevrede bulunan Muş ve Hınıs istasyonları ile karşılaştırıldığında
Muş’ta yıllık toplam buharlaşma miktarı 1059 mm, Hınıs’ta ise 942 mm olarak or-
taya çıkmaktadır (Tablo 9). Malazgirt ile ş arasında buharlaşma miktarının yaklaşık
100 mm’lik fark göstermesi üzerinde enlem ve yükselti faktörleri; Malazgirt ile Hınıs
arasında da yaklaşık 20 mm’lik farkın olması ise yükselti faktörünün etkisiyle açık-
lanabilir.
Tablo 9: Malazgirt, Muş ve Hınıs’ta Aylık Ortalama Açık Yüzey Buharlaşma Değerleri.
Ölgen, 1993 tarafından yapılan buharlaşma rejim tiplerine göre inceleme saha-
sı “İç ve Batı Bölgeler Buharlaşma Rejimi” sınıfı içerisinde kalmaktadır. Bu rejim
tipine göre kış aylarında sıcaklıkların azalması ve havzada yüksek basınç koşulları-
nın yaşanmasına bağlı olarak buharlaşma azalmaktadır. İlkbaharda ise sıcaklıkların
40
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
yükselmesi, konveksiyonel hava olaylarının artması ve karasallık şartları ile birlikte
buharlaşma miktarı artmaktadır.
Su buharı basıncı, havadaki su buharının yaptığı basıncın değerini gösteren bir
basınç türüdür. Hava basıncının cüzi bir kısmına karşılık gelir. Yıl içerisindeki deği-
şimi sıcaklık ve buharlaşma şartları ile ilişkilidir (Erinç, 1996: 104). İnceleme saha-
sında ortalama buhar basıncı, yıl içerisinde Mart ayından itibaren düzenli bir şekilde
yükselerek Temmuz ayında en yüksek seviyesine ulaşmakta, yine aynı düzenle alça-
larak Ocak ve Şubat aylarında en düşük seviyeye kavuşmaktadır (Tablo 10). İnceleme
sahası yakın çevrede bulunan istasyonlarla karşılaştırıldığında ortalama buhar basın-
cının en düşük olduğu yer olarak Malazgirt istasyonu görülmektedir.
Tablo 10: Malazgirt, Muş, Hınıs, Patnos ve Varto’da Aylık Ortalama
Buhar Basıncı Değerleri
Malazgirt istasyonunun yıllık ortalama nispi nemi % 59 ‘dur. Bu değeri ile in-
celeme sahası, 1970-2014 yılları arasındaki Türkiye ortalama nispi nem miktarı olan
% 63,8’in altında kalmaktadır. Diğer yandan inceleme sahasında yaz ve kış dönemle-
ri arasında büyük farklar bulunmaktadır. Sıcaklığın düştüğü kış aylarında bağıl nem
miktarı % 70’in üzerindeyken, sıcaklığın yükseldiği, bulutluluğun azaldığı ve kuzey
yönlü rüzgarların arttığı yaz mevsiminde ise yarı yarıya azalmaktadır. İnceleme sahası
yakın çevresi ile karşılaştırıldığında en fazla nispi nem Hınıs’ta görülmektedir (Tablo
11.). İnceleme sahası ile yakın çevre arasında nispi nem oranları bakımından farklılık-
ların ortaya çıkmasında yükselti, karasallık ve enlem gibi faktörler etkilidir.
Tablo 11: Malazgirt, Muş ve Hınıs’a Ait Aylık Ortalama Nispi Nem Değerleri
(1963-2014).
İnceleme sahasında su buharı basıncı, sıcaklık ve nispi nem arasındaki ilişkilere
bakıldığında şöyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Su buharı basıncı ile sıcaklık arasın-
da doğru orantı, nispi nem ile sıcaklık arasında ise ters orantı vardır. Havzada yüksek
basınç koşullarının hakim olduğu sıcaklığın düşük kış aylarında buhar basıncı düşük,
41
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
buna karşılık alçak basınç koşullarının etkin olduğu yüksek sıcak yaz aylarında ise
buhar basıncı fazla olmaktadır. Sıcaklığın düşük olduğu kış aylarında nispi nem oranı
yüksek, sıcaklığın fazla olduğu yaz aylarında ise nispi nem miktarı düşük olmaktadır
(Şekil 11).
Şekil 11: Malazgirt’te Ortalama Buhar Basıncı, Ortalama Nispi Nem ve Ortalama
Sıcaklıkların Aylık Gidişi.
Temelde basınç şartları, sıcaklık, güneşlenme süresi ve bağıl nem gibi faktör-
lerle ilişkili olan bulutluluğun, inceleme sahasında yıllık oranlarına bakıldığında 4,4
değeri ile düşük olduğu görülmektedir. Havzada bulutluluk, planetar yağış şartlarına
bağlı olarak, yıl içerisinde büyük değişikliklere uğrar. Haziran-Ekim arasında özellik-
le Ağustos-Eylül aylarında, havanın kararlılık göstermesi sebebiyle bulutluluk oranı
çok düşüktür. Buna karşılık Kasım-Mayıs arasında ise frontal faaliyetlerin artması
ve bağıl nem oranının yükselmesi sonucunda bulutluluk oranı artmaktadır. İncele-
me sahasında bulunan Malazgirt istasyonunun yıllık ortalama bulutlu günler sayısı
162,5, yıllık ortalama açık günler sayısı 117,6, yıllık ortalama kapalı günler sayısı ise
81,4’tür. Havzada bulutlu günlerin sayısı atmosferik faaliyetlerin arttığı ilkbahar ve
sonbahar aylarında fazlalaşmakta, kış ve yaz dönemlerinde ise azalmaktadır. Diğer
yandan havanın kapalılığı kış aylarında en yüksek yaz aylarında ise en düşük değer-
dedir (Tablo 12).
Tablo 12: Malazgirt’te Ort. Bulutluluk, Ort. Açık Günler, Ort. Bulutlu Günler ve Ort. Kapa-
lı Günler Sayısı (1963-2014).
42
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
Sis, genellikle durgun ve kararlı olan hava kütleleri içindeki yoğunlaşmış su ta-
neciklerinin asılı bir biçimde kaldığı bir ortamdır. Sisler, hava kütleleri, cepheler, yer
şekilleri ve basınç koşullarına bağlı olarak çok değişik nedenlerle oluşabilirler (Erol,
2004:220). İnceleme sahasında sisli günlerin aylık gidişine bakıldığında Malazgirt’te
sisli gün sayısı 32,5, Bulanık’ta ise 27,6’dir. Çevre ile karşılaştırıldığında en yüksek
sisli gün sayısı Muş’ta (43,4) en az ise Hınıs (22,7) istasyonunda görülmektedir (Tab-
lo 13.).
Tablo 13: Malazgirt, Muş, Hınıs ve Bulanık’ta Aylık Sisli Gün Sayısı
3.2.3.2. Yağış Özellikleri
Yağış miktarının aylara dağılımında bölgeden bölgeye görülen farklılıkların
oluşmasında etkili olan faktörler, planetar (hava kütleleri ve cepheler) faktörler ve
fiziki coğrafya (yükselti ve orografya) faktörleridir (Temuçin, 1990: 161). Bulanık-
Malazgirt Havzası’nda yıllık ortalama yağış tutarı ve yağış rejimi, polar cephenin
hareketleri ve bu cephe boyunca doğuya doğru hareket eden gezici depresyonların
faaliyetleri tarafından belirlenmektedir. İnceleme sahasında yıllık ortalama yağış mik-
tarı, Malazgirt’te 467,6 mm, Bulanık’ta ise 496,1 mm’dir (Tablo 14) (Şekil 12).
Tablo 14: Malazgirt, Bulanık ve Muş’a Ait Aylık Ortalama Toplam
Yağış Miktarı (mm)
Şekil 12: Malazgirt, Bulanık ve Muş’ta Toplam Yağış Miktarının Aylık Gidişi (mm)
43
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
Malazgirt ve Bulanık’ta yıl içerisinde en fazla yağış ilkbahar mevsiminde, en az
ise yaz mevsiminde düşmektedir (Tablo 15) (Şekil 13) Malazgirt’te yağış değerinin
en fazla olduğu ay 73,4 mm ile Nisan ayıdır. Bulanık’ta ise 77,7 mm ile Mayıs ayına
karşılık gelmektedir.
Tablo 15: Malazgirt ve Bulanık’ta Yağışın Mevsimlere Dağılışı
Şekil 13: Malazgirt ve Bulanık’ta Yağışın Mevsimlere Dağılışı
İnceleme sahası Akyol, 1944’a göre “Karaiçi geçiş tiplerinin yağış rejimi” sı-
nıfında ve Erinç, 1990’a göre ise “ İç Anadolu İntikal tipi” sınıfında yer almaktadır.
Koçman, (1993)’e göre ise“Doğu Anadolu Karasal Yağış Rejimi” tipi içerisinde
kalmaktadır.
Ekim-Kasım aylarından itibaren inceleme sahasının Polar hava kütlelerinin et-
kisi altına girmesi nedeniyle kar yağışları başlamaktadır. Malazgirt istasyonu çevre
istasyonlarla karşılaştırıldığında Muş istasyonundan sonra 48,4 değeriyle ikinci en
yüksek kar yağışlı günler ortalamasına sahiptir. İnceleme sahası ve çevresinde kar
yağışları genel olarak 8 aylık döneme (Ekim-Mayıs) yayılmıştır. Bütün istasyonlarda
kar yağışlarının en fazla olduğu ay genelde Ocak ayı olup, bunu Şubat ve Aralık ayları
takip etmektedir (Tablo 16).
44
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
Tablo 16: Malazgirt, Muş, Hınıs, Varto ve Bulanık’ta Aylık Ortalama ve Yıllık Toplam Kar Yağışlı
Gün Sayısı
İnceleme sahası ve çevresindeki istasyonlar karla örtülü günler açısından karşı-
laştırıldığında Malazgirt’te 108,4 gün, Muş’ta 104,9 gün, Hınıs’ta ise 123 gün karla
örtülü geçmektedir (Tablo 17). Bu durumun oluşması üzerinde Muş’un sahip olduğu
enlem, yükselti faktörleriyle orografya ve nemli hava kütlelerinin etkisi gibi faktörler
etkili olmuştur.
Tablo 17: Malazgirt, Muş ve Hınıs’ta Aylık ve Yıllık Toplam Karla
Örtülü Gün Sayısı
Diğer taraftan inceleme sahası ve çevresindeki istasyonlarda kar örtüsünün mak-
simum kalınlığı önemli miktarda değişiklik göstermektedir. Maksimum kar örtüsü
kalınlığı en fazla Hınıs (92,3 cm) en az ise Malazgirt (54,2 cm) istasyonunda görül-
mektedir. Hınıs istasyonu, kar yağışlı gün sayısı (45,5 gün) bakımından diğer istas-
yonlardan düşük olmasına rağmen aylık maksimum kar örtüsü kalınlığı bakımından
(92,3 cm) birinci sırada yer alması üzerinde coğrafi konum, yükselti ve kuzey sektörlü
hava akımlarına maruz kalma gibi faktörler etkili olmuştur. Bu faktörler Hınıs istas-
yonunda düşen karın uzun süre yerde kalması üzerinde etkili olmaktadır (Tablo 18).
Tablo 18: Malazgirt, Muş, Hınıs ve Varto’da Aylık Maksimum Kar
Örtüsü Kalınlığı (cm)
45
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
3.2.3.2.1. Yağışın Dağılışı
İnceleme sahasının yağış dağılış haritası yapılırken havzada bulunan Bulanık is-
tasyonunun verilerinin kısa süreli olması (sadece 1981-2004 yıllarını kapsaması) ve
Malazgirt istasyonu ile aynı devreye ait olmaması nedeniyle Malazgirt istasyonunun
1963-2014 yıllarına ait verileri kullanılmıştır. Ayrıca Schreiber formülü kullanılarak
hesaplamalar yapılmış ve inceleme sahası ve çevresindeki yağış dağılışı belirlenmiş-
tir. Schreiber formülü, yükseldikçe her 100 m’de yağış miktarının 54 mm artması
kuralına dayanır ve ilk kez Erinç tarafından Türkiye koşullarına uygulanmıştır (Erinç,
1996). Buna göre inceleme sahası ve çevresinde yağış dağılışı üzerinde birince dere-
cede orografik şartlar, ikinci derecede ise yükselti ve bakı faktörleri etkili olmaktadır.
Sahanın yağış dağılış haritası incelendiğinde ilk dikkati çeken özellik, inceleme
sahasının bir morfolojik havza karakterinde olması özelliğinin, havza tabanı ile çev-
redeki plato ve yüksek dağlık sahalar arasında çoğunlukla yükselti farkına bağlı ola-
rak ortaya çıkardığı yağış koşullarındaki değişmelerdir. İnceleme sahasını çevreleyen
yüksek dağlık sahalar en fazla yağış alan yerler iken, havza tabanı ise en az yağış alan
sahalara karşılık gelmektedir. İnceleme sahası ve çevresi yağış miktarı 400-1800 mm
arasında değişmektedir (Şekil 14).
Şekil 14: Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın Yıllık Ortalama
Yağış Dağılış Haritası
3.2.3.2.2. Yağış Etkinliği ve İklim Özelliği
Bulanık-Malazgirt Havzası’nın yağış etkinliğini ortaya koymak amacıyla Köp-
pen, De Martonne, Erinç ve Thorntwaite formülleri kullanılmıştır. Köppen formülü
(1928) araştırma alanında Malazgirt istasyonuna uygulandığında, saha ne soğuk dev-
redeki ne de sıcak devredeki yağışların, yıllık yağışın % 70’ini bulmadığı bir alana
karşılık gelmektedir. Bu özelliğe göre Malazgirt, Step iklimler ile çöl iklimleri arasın-
46
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
daki sınırın belirlenmesinde uygulanan hesaplamalara göre “ Step iklimler”; step ik-
limleri ile nemli iklimler arasındaki sınırın belirlenmesinde uygulanan hesaplamalara
göre ise “Nemli İklimler” sahasında bulunmaktadır. Köppen tarafından iklim tipleri-
nin belirlenmesinde kullanılan sınıandırmalara göre ise Malazgirt, “D iklim kuşağı
(soğuk orman iklim kuşağı)nda” “Dwd (Kışı çok şiddetli, yazı kısa ve nemli iklim)
iklim tipine” dahil olmaktadır.
De MARTONNE formülü (1923) havzaya uygulandığında yıllık kuraklık indisi
“27,5” olarak ortaya çıkmaktadır. Bu değeriyle araştırma sahası “yarı kurak iklimlerle
nemli iklimler” arasına girmektedir. 1942 formülü havzaya uygulandığında ise yıllık
kuraklık indisi “14,9” olmaktadır. Bu değeriyle saha yine “ yarıkurak sahalarla nemli
bölgeler” arasına girmektedir. De MARTONNE ‘nin aylık kuraklık indisi formülü
sahamıza uygulandığında özellikle sıcaklığın sıfır derecenin altında olduğu Aralık,
Ocak ve Şubat aylarında anormal sonuçlar vermektedir.
ERİNÇ formülüne göre, Malazgirt istasyonunda indis değeri 21,9 çıkmıştır. Bu
sonuca göre Malazgirt, Yarı Kurak bölgeler içerisinde yer alır (Tablo 19). Formül ay-
lık olarak değerlendirildiğinde şu değerler ortaya çıkmıştır. Temmuz, Ağustos ve Ey-
lül aylarının indis değerleri 8’den küçük olduğu için bu aylar tam kurak aylara karşılık
gelmektedir. Haziran ve Ekim ayları Yarı kurak, Nisan, Mayıs ve Kasım ayları Yarı
Nemli, Mart ve Aralık ayları Nemli ve Ocak, Şubat ayları ise Çok Nemli dönemlere
karşılık gelmektedir.
Tablo 19: Malazgirt’te Erinç Kuraklık İndisinin Aylık Gidişi
Thornthwaite yöntemine göre Malazgirt istasyonunun su bilançosu verileri ince-
lendiğinde şöyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Havzada, Ekim ayından itibaren yağış-
lar potansiyel evapotranspirasyondan daha yüksek değerler göstermeye başlar. Buna
bağlı olarak da bu aydan itibaren toprakta su birikir.Fakat Kasım, Aralık aylarında
toprakta depo edilen su miktarı ile toprak henüz doymamıştır. Ancak Ocak ayında
yağışların, potansiyel evapotranspirasyondan daha yüksek değerlere ulaşmasıyla top-
rak doymuş duruma gelir. Bu durum Şubat, Mart ve Nisan aylarında da devam eder.
Malazgirt’te Mayıs ayında sıcaklığın artması ve havaların ısınması ile potansiyel eva-
potranspirasyon (PE) değerleri yağıştan daha fazla bir değer göstererek su noksanı
başlamaktadır. Temmuz ayında da bu durum devam eder ve birikmiş su 0’a iner. Bu
aydan itibaren toprakta su noksanı görülmeye başlar. Bu su noksanlığı Ekim ayına
kadar devam eder.
Kısacası, Ekim-Nisan arasındaki aylarda havzada yağış yeterli olduğu halde,
Temmuz-Eylül arasındaki dönemde yağış yetersizliği söz konusudur (Tablo 20)( Şe-
47
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
kil 15). Bunun sonucunda inceleme alanında, Ekim-Nisan arasındaki dönemde yağış
nisbeten yeterli, Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında ise yetersizdir. Bu 3 ay, Erinç
formülüne göre yapılan hesaplamalar sonucunda da kurak ve tam kurak aylara tekabül
etmektedir. Bu durum, Thornthwaite metodu ile ortaya çıkan sonuçla da örtüşmekte-
dir.
Tablo 20:Thornthwaite Yöntemine Göre Malazgirt İstasyonunun Su Bilançosu Verileri
Şekil 15:Thornthwaite Yöntemine Göre Malazgirt İstasyonunun Su Bilançosu Grafiği
4. SONUÇLAR
Tüm Türkiye’de olduğu gibi Doğu Anadolu’da ve inceleme sahamızda hava
koşulları ve mevsim özelliklerini, kutupsal (kış mevsiminde) ve tropikal (yaz mev-
siminde) hava kütlelerinin ilerleyip gerilemeleri ve bunlar arasındaki planetar polar
cephenin konumu ve oynayışları esas rolü oynar.
48
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
İnceleme sahasının yağış rejimi üzerinde havzada etkili olan hava kütlelerinin
geçiş zamanı etkili olmaktadır.
Doğu Anadolu Bölgesi’nde ve inceleme sahasında güneye doğru ilerledikçe yaz
kuraklığı çok daha süratle barizleşir. Bunun sebebi, bu mevsimde bu sahaların sıcak
tropikal hava kütlesinin daimi işgali altında bulunmasıdır.
Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın iklim koşullarının oluşmasında, denize
uzaklık (karasallık-denizellik), yükselti, bakı ve orografik özellikler gibi coğrafi fak-
törle de önemli oranda etkili olmaktadır. Aynı zamanda bu faktörler, Bulanık-Malaz-
girt Havzası ve çevresinin çeşitli bölümleri arasında da yağış, rüzgar ve termik şartlar
bakımından da önemli farklılıkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
İnceleme sahasında yazlar sıcak, kışlar ise çok soğuk geçmektedir. Bulanık’ın
yıllık ortalama sıcaklığı 7.6 ºC, Malazgirt’in ise 7.1 ºC’dir. İnceleme alanında yer alan
Malazgirt istasyonunun sıcaklık değeri, kendisiyle aynı enlemlerde yer alan Varto,
Tutak ve Erciş istasyonlarıyla karşılaştırıldığında Varto 7.6 ºC, Erciş 7.9 ºC ve Tutak
ise 7.3 ºC ‘lik bir ortalamaya sahiptir. Böyle bir farklılığın oluşmasında söz konusu is-
tasyonları kuzeyden gelen soğuk hava kütlelerine karşı koruyan topoğrafik engellerin
olmasıdır. Malazgirt istasyonunda ise kuzeyden gelecek soğuk hava kütlelerine karşı
koruyacak bir topoğrafik engel bulunmamaktadır.
Bulanık ve Malazgirt istasyonlarının yıllık amplitüd, 31.5 ve 31.9 değerleri ile
oldukça yüksektir. Bu özelliğiyle yöre Doğu Anadolu Bölgesi’nde ve Türkiye’de
Muş’tan sonra (32.6) ikinci sırada gelmektedir. Bu değerler, inceleme alanında kara-
sallığın yani kış ve yaz mevsimleri arasındaki sıcaklık farkının fazla olduğunu gös-
termektedir. İnceleme sahasının termik rejim özellikleri ise “karasal termik rejim
tipi”’ni açıkça yansıtmaktadır.
Donlu günler sayısı (Malazgirt’te 152.8, Muş’ta 123.8 gün), don olayının baş-
langıç ve son bulma tarihleri, yörede deniz etkisinden çok şiddetli karasal koşulların
hakim olduğunu göstermektedir. Ortalama basıncın yıl içindeki gidişi bakımından he-
men hemen benzer bir durumun izlendiği Malazgirt, Muş ve Hınıs istasyonlarına ait
aylık değerlere bakıldığında yöredeki basıncın sonbahar ve kış aylarında yüksek, ilk-
baharda normal ve normale yakın, yaz aylarında ise normalin altında olduğu görülür.
Rüzgar frekansları ve esiş yönleri üzerinde bölgedeki genel atmosfer dolaşımı
kadar, onları yerel değişikliklere uğratan topoğrafik faktörler de etkili olmaktadır. Yıl
içinde Malazgirt’de eğemen olan rüzgârlar yılın çoğu aylarında kuzey (% 17,5) ve
batı (% 13,9) sektörlerinden esen rüzgarların üstünlüğünün bulunmasının yanı sıra
kış, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde, güneybatı yönlü rüzgarların üçüncü bir sektör
olarak belirmesi bu durumu açıkça yansıtmaktadır.
Bulanık-Malazgirt Havzası’nda yıllık ortalama yağış tutarı ve yağış rejimi üze-
rinde polar cephenin hareketleri ve bu cephe boyunca doğuya doğru hareket eden
gezici depresyonların faaliyetleri, orografi, yükselti ve bakı gibi faktörler etkili ol-
49
Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstüsü Dergisi, Yıl: 6 ● Cilt: 6 ● Sayı: 12 ● Güz: 2016
maktadır İnceleme sahasında yıllık ortalama yağış miktarı, Malazgirt’te 467,6 mm,
Bulanık’ta ise 496,1 mm’dir.
İnceleme sahası Akyol, 1944’a göre “Karaiçi geçiş tiplerinin yağış rejimi” sı-
nıfında ve Erinç, 1990’a göre ise “ İç Anadolu İntikal tipi” sınıfında yer almaktadır.
Koçman, (1993) tarafından yapılan sınıandırmada ise “Doğu Anadolu Karasal Ya-
ğış Rejimi” tipi içerisinde kalmaktadır.
İnceleme sahası ve çevresinde kar yağışlı günler, güneyden kuzeye doğru azalır-
ken karla örtülü günlerin sayısı artmaktadır. Bu durumun üzerinde enlem, yükselti ve
orografik faktörler etkili olmaktadır. Yine inceleme sahası ve çevresindeki istasyon-
larda dikkati çeken bir diğer özellik de karla örtülü gün sayısının her ayda kar yağışlı
gün sayısından oldukça fazla olmasıdır. Bu durum yörede yağan karın uzun süre yerde
kaldığını ortaya koymaktadır.
KAYNAKÇA
AKYOL, İ.H., 1944, “Türkiye’de Basınç, Rüzgarlar ve Yağış Rejimi”, Türk Coğrafya Dergisi,
Sayı: 5-6, S. 1-34, Ankara.
ATALAY, İ., 2013, Uygulamalı Klimatoloji, META Basım, 2. Baskı, İzmir.
DARKOT, B., 1943 (a), “Türkiye’de Yağışların Dağılışı”, Türk Coğrafya Dergisi,
Sayı: 2, Ankara
DÖNMEZ, Y., 1990, Umumi Klimatoloji ve İklim Çalışmaları, İ.Ü. Basımevi ve Film Merkezi,
Sayfa: 425, İstanbul.
ELİBÜYÜK, M., YILMAZ, E., 2012, Türkiye’de Sıcaklık Mevsimlerinin Ana Morfolojik Üni-
telere Göre Değişimi 1: Ovalar ve Havzalar, Coğrafi Bilimler Dergisi, CBD 10 (2), 165-193
(2012),
ERİNÇ, 1953, Doğu Anadolu Coğrafyası, İ.Ü. Coğr. Ens. Yayını, No: 572, İstanbul.
ERİNÇ, S., 1969, “Türkiye’de Kontinentalitenin Tesirleri” İ.Ü. Coğ. Ens. Derg., Sayı:1 (2),
S.66-69, İstanbul.
ERİNÇ, S., 1996, Klimatoloji ve Metodları, Alfa Basın Yayım Dağıtım, Sayfa: 538, İstanbul.
ERİNÇ, S., 1965, Yağış Müessiriyeti Üzerine Bir Deneme ve Yeni Bir İndis. İst. Üniv. Coğr.
Enst. Yay. No: 41, İstanbul.
ERİNÇ, S., 1969, Klimatoloji ve Metodları İstanbul Üniv. Yay. No:3278, Deniz Bilimleri ve
Coğrafya Enst. Yay. No:2, İstanbul.
EROL, O., 1991, Genel Klimatoloji, Gazi Büro Kitapevi, Ankara.
50
M. Taner Şengün, Kemal Kıranşan, Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri
EROL, O., 2004, Genel Klimatoloji, Çantay, Sayfa: 445, İstanbul.
KOÇMAN, A., 1993, Türkiye İklimi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, No: 72, İzmir.
GÜNAL , N., 2013, Türkiye’de Kar Yağışı, Karın Yerde Kalma Süresi ve Daimi Kar Sınırı,
Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Yıl V, Sayı 1, Ocak 2013.
KOÇMAN. A., 1993, Türkiye İklimi. Ege Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No:72. İzmir.
L. İ. SEZER, İklim ve Vejetasyon Sınıandırması Konusunda Yeni Bir İndis Denemesi, Ege
Coğ. Der., Sayfa: 161-201, İzmir.
SEZER,.L. İ, 1990, “Türkiye de Yıllık Sıcaklık Farkının Dağılışı ve Kontinentalite
Derecesi Üzerine Bir Formül”, Ege Coğr. Derg., Sayı: 5, s. 110-159, İzmir
ÖLGEN, M.K., 1993, “Türkiye’de Buharlaşma Koşullarını Etkileyen Faktörler ve
Buharlaşma Rejim Tipleri”, Ege Üniv. Ege Coğrafya Derg. 7 s. 221-234, İzmir
TEMUÇİN, 1990, “Aylık Değişim Oranlarına Göre Türkiye’de Yağış Rejim Tipleri”,
Ege Coğr. Derg. Sayı:5, s. 160-183, İzmir.
TONBUL, S., 1990, Bingöl Ovası ve Çevresinin İklimi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Der-
gisi, Cilt:4, Sayı:1, Elazığ.
TÜRKEŞ, M., Klimatoloji ve Meteoroloji, Kriter Yayınevi, İstanbul, 2010, s. 650.
Meteorolojik Veriler, Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Ankara.
Sayısal Topoğrafya Haritaları, Harita Genel Komutanlığı, Ankara.
