The Present State and Prospects of Research on the Size of Poland’s Population in the Late Middle Ages and at the Beginning of Early Modern Times

Abstract

The article summarises the state of research on Poland’s population in the late Middle Ages and at the beginning of the Early Modern Times; at the same time it indicates the necessity and possibility of correction of the present assessments. So far historical demographers have been concentrating on counting the country’s population at two temporal points: 1340 and 1580. In the first case they concentrated on the registers of Saint Peter’s pence, and in the other – on the tax registers. The two sources do not inform directly on the size of the population, but rather on the amount of paid taxes: per head, per household, the size of acreage or the value of property. For almost a hundred years a special methodology has been created to use those sources for the needs of demography, and in the literature there have appeared several conversion factors to assess the size of the population. In spite of all that and because of the imperfection of the source basis, a defective edition and different conversion factors applied by various researchers, the assessments of the size and structure of the population of the Kingdom of Poland in the late Middle Ages and at the beginning of the Early Modern Times that have been made so far, are not entirely satisfactory.

Full text

Piotr Guzowski
Białystok
Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski
w późnym średniowieczu i w początkach epoki nowożytnej
Populacja jako problem badawczy znajdowała się w centrum teorii ekono-
micznej, klasycznej jak i jej współczesnych odmian, odgrywając decydującą rolę
w gospodarce zarówno w rozumieniu zasobów ludzkich, kapitału ludzkiego czy
konsumentów jako uczestników rynku. Badanie jej współczesnego stanu i struk-
tury stało się głównym zadaniem demografii dostarczającej podstawowych da-
nych ekonomistom. Podobną rolę odgrywa też demografia historyczna, służąc
pomocą historykom gospodarczym. W przypadku dawnej historii Polski i prób
oszacowania liczby mieszkańców kraju szerokie, gospodarczo-demograficzne
spojrzenie na będące w naszej dyspozycji źródła jest szczególnie niezbędne. Ce-
lem tego artykułu jest podsumowanie stanu badań nad populacją Polski w póź-
nym średniowieczu i w początkach epoki nowożytnej oraz wskazanie konieczno-
ści i możliwości skorygowania dotychczasowych szacunków.
Demografowie rozróżniają dwa rodzaje źródeł dostarczających danych do-
tyczących populacji: rejestry ludności i spisy ludności. W przypadku Królestwa
Polskiego tego typu źródeł, mających w dodatku charakter powszechny, nie
mamy. Nie jest to jednak sytuacja wyjątkowa w Europie, jedynie Anglicy mogą
opierać swoje szacunki dotyczące stanu ludności na w miarę solidnych podsta-
wach, takich jak Domesday Book z lat 1085–1086 i rejestr podatku pogłównego
z roku 13771. Do wyjątków należą również florencki kataster z 1427 roku czy
1 Josiah Cox Russell, British Medieval Population, Albuquerque 1948; Henry C. Darby,
Domesday England, Cambridge 1977; Sally Harvey, Domesday England, [w:] The Agrarian His-
tory of England and Wales, t. II: 1042–1350, red. Herbert E. Hallam, Cambridge 1988, s. 45–130;
John Hatcher, Plague, Population and the English Economy 1348–1530, London 1977; Andrew
Hinde, England’s Population. A History since the Domesday Survey, London 2003. Więcej na ten
„Przeszłość Demograficzna Polski” 37, 2015, nr 2
DOI: 10.18276/pdp.2015.2.37-01
STUDIA

8 Piotr Guzowski
spis mieszkańców i ich majątku niderlandzkiego Edam z roku 14622. Wszelkie
szacunki dotyczące liczby ludności naszego kraju w analizowanym okresie opie-
rają się na danych pośrednich, o charakterze skarbowym lub zbliżonym do niego,
i – jak pisała Irena Gieysztorowa – „mają wyłącznie znaczenie orientacyjne, wy-
znaczając jedynie rząd wielkości”3.
W przeciwieństwie do kalkulacji stanu populacji w początkach istnienia Pol-
ski przeprowadzanych na podstawie modelowego skonfrontowania powierzchni
kraju oraz hipotetycznych wydajności produkcji rolnej i konsumpcji mieszkań-
ców4 w badaniach nad późnym średniowieczem wykorzystywane są już źródła
pisane.
Stan i struktura populacji Polski w późnym średniowieczu
Liczbę ludności w Polsce XIV wieku oblicza się na podstawie rejestrów świę-
topietrza, a więc opłaty ponoszonej na rzecz papieży z tytułu ich zwierzchno-
ści i opieki nad krajem. Denar św. Piotra płacony był prawdopodobnie od końca
X wieku, najpierw przez władców kraju, a następnie przez jego mieszkańców
w formie daniny od dymu. Początkowo zbierali ją książęta, a następnie biskupi
polscy i w końcu specjalni poborcy – kolektorzy papiescy. W 1318 roku czynsz od
dymu zastąpiono pogłównym w wysokości 1 denara od każdej dorosłej osoby ze
wszystkich stanów społecznych (z wyjątkiem niechrześcijan)5 i wszelkie oblicze-
nia przeprowadza się właśnie dla okresu późniejszego, przy czym w literaturze
demograficznej zarysowało się szereg rozbieżności dotyczących zarówno moż-
liwości wykorzystania samego źródła, jak i metod oszacowywania liczby lud-
ności na jego podstawie. Podstawą tej wielowątkowej dyskusji były prace Józefa
Mitkowskiego, Tadeusza Ladenbergera (Ładogórskiego) i Egona Vielrosego6, ale
temat: Piotr Guzowski, Metody badań demograficznych na społeczeństwami średniowiecznymi –
perspektywa angielska, „Przeszłość Demograficzna Polski” 28, 2007, s. 7–26.
2 David Herlihy, Christiane Klapisch-Zuber, Tuscans and Their Families: A Study of the Flo-
rentine Catasto of 1427, New Haven–London 1985; Corrie Boschma-Aarnoudse, Tot verbeteringe
van de neeringe deser Stede Edam en de Zeevang in de late Middeleeuwen en de 16de eeuw,
Hilversum 2003.
3 Irena Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 146.
4 Henryk Łowmiański, Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich, War-
szawa 1953, s. 232–244; tenże, Początki polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. III, War-
szawa 1967, s. 311 i n.; Tadeusz Ładogórski, Uwagi o zaludnieniu ziem polskich w starożytności
i wczesnym średniowieczu, „Przeszłość Demograficzna Polski” 17, 1986, s. 13–53; tenże, Zalud-
nienie ziem polskich w czasach Bolesława Chrobrego, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospo-
darczych” 50, 1989, s. 21–30.
5 Tadeusz Gromnicki, Świętopietrze w Polsce, Kraków 1908, s. 7–67.
6 Tadeusz Ladenberger (Ładogórski), Zaludnienie Polski na początku panowania Kazimie-
rza Wielkiego, Lwów 1930; Józef Mitkowski, Uwagi o zaludnieniu Polski na początku panowania

9Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
istotną rolę w tworzeniu demograficznej wizji społeczeństwa polskiego połowy
XIV wieku odegrały również krytyczne recenzje prac wymienionych autorów
czy polemiki pisane przez innych wybitnych badaczy, jak Henryk Łowmiański7,
Władysław Dziewulski8, Witold Kula9, Karol Buczek10 czy Irena Gieysztorowa11,
którzy również proponowali swoje interpretacje.
Kontrowersje narosły wokół kilku podstawowych zagadnień. Po pierwsze
zastanawiano się, na ile rejestry świętopietrza są wiarygodnym źródłem, stano-
wiącym odpowiednią podstawę do przeprowadzania szacunków stanu populacji.
Po drugie, jaki był system zbierania denara św. Piotra. Po trzecie, jakie prze-
liczniki należy przyjąć przy oszacowywaniu ludności poszczególnych dzielnic,
a także jak wielki odsetek społeczeństwa stanowiły dzieci oraz ludność niechrze-
ścijańska, głównie żydowskiego pochodzenia. Odrębny problem stanowiła ocena
dynamiki populacji, a więc, w jakim tempie następowały zmiany liczby ludności
kraju w okresie kolejnych dwustu lat.
W przypadku pierwszego zagadnienia sprawa jest stosunkowo prosta. Nie-
mal wszyscy badacze zgadzali się, że rejestry świętopietrza nie są materiałem
doskonałym, ale z powodu braku innych źródeł mogą i powinny być użyte
do badań nad stanem populacji. Innego zdania był tylko Karol Buczek, który
odrzucił całkowicie ich wiarygodność, postulując powstrzymanie się od wszel-
kich szacunków stanu populacji do czasu zakończenia prac nad słownikiem hi-
storyczno-geograficznym średniowiecza w Polsce12. Ten skądinąd uzasadniony
merytorycznie postulat, z perspektywy pół wieku i wciąż niezakończonych prac
słownikowych, należy jednak potraktować z dystansem, tym bardziej, że sam
autor stopniowo łagodził swoje stanowisko. Pozostali badacze szukali raczej
Kazimierza Wielkiego, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 10, 1948, s. 121–130;
Egon Vielrose, Ludność Polski od X do XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 5,
1957, nr 1, s. 3–49; Tadeusz Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958.
7 H. Łowmiański, Podstawy [4], s. 240–241.
8 Władysław Dziewulski, Nowa praca o zaludnieniu ziem polskich w XIV w. (Tadeusz
Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958), „Zapiski Historyczne”
27, 1962, z. 1, s. 39–52.
9 Witold Kula, Stan i potrzeby badań nad demografią historyczną dawnej Polski (do począt-
ków XIX wieku), „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 13, 1951, s. 23–106.
10 Karol Buczek, Rachunki świętopietrza jako podstawa badań nad zaludnieniem Polski XIV
wieku, [w:] Mediaevalia. W 50. rocznicę pracy naukowej Jana Dąbrowskiego, Warszawa 1960,
s. 77–102.
11 Irena Gieysztorowa, Tadeusz Ładogórski, W sprawie nowych badań nad zaludnieniem daw-
nej Polski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 6, 1958, nr 1–2, s. 45–60; Irena Gieysztoro-
wa, Badania nad historią zaludnienia Polski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 11, 1963,
nr 3–4, s. 523–559; taż, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976.
12 Karol Buczek, O wiarygodności rachunków świętopietrza i metodach polemiki nauko-
wej: w odpowiedzi T. Ładogórskiemu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 11, 1963, nr 1,
s. 82–100.

10 Piotr Guzowski
mocnych stron dokumentacji świętopietrza z ziem polskich i zdefiniowali nawet
specyfikę polskich rejestrów, mającą potwierdzić, że są one wiarygodniejszym
źródłem niż podobne rejestry z terenu średniowiecznej Anglii, których nie używa
się do szacowania liczby ludności, a dorównują lub nawet przewyższają doku-
mentację skandynawską, uznaną za wystarczającą podstawę źródłową obliczeń
stanu populacji.
O wartości polskich rejestrów miało świadczyć kilka ich wyjątkowych cech.
Najważniejsza to specyficzny sposób wybierania polskiego świętopietrza, tzn.
według systemu pogłównego, a nie od dymów. Ponadto denar św. Piotra był da-
niną polityczną, związaną z odbudową Królestwa Polskiego, a przez to jak naj-
efektywniejszy jej pobór i dokumentacja były w interesie nie tylko władz kościel-
nych, ale i państwowych. Podkreślano również, że otaksowanie polskich parafii
i diecezji zostało dokonane w drugiej ćwierci XIV wieku, a więc dane zawarte
w wykazach są stosunkowo aktualne13.
Koncepcja o jednolitym systemie poboru daniny w formie pogłównego, przy-
jęta przez autorów monografii świętopietrza i jego kolektorów, a więc Tadeusza
Gromnickiego, Jana Ptaśnika oraz Ericha Maschkego14, a także historyków-de-
mografów: Józefa Mitkowskiego, Egona Vielrosego oraz Waltera Kuhna15, wzbu-
dziła wątpliwości u Tadeusza Ładogórskiego (Ledenbergera), który w swoich
pracach w oparciu o badania okoliczności wprowadzenia systemu pogłównego,
a także poprzez analizę geograficzną i obserwację regionalnego zróżnicowania
parafii i sum przez nie płaconych starał się udowodnić, że system ten nie funk-
cjonował we wszystkich dzielnicach kraju. Według niego w Wielkopolsce i Ma-
zowszu wciąż pobierano daninę od dymu16. Pogląd ten podzielał częściowo Wi-
told Kula, zgadzając się na istnienie regionalnych partykularyzmów, szczególnie
prawdopodobnych tuż po zakończeniu rozbicia dzielnicowego17, oraz z wieloma
zastrzeżeniami Irena Gieysztorowa, nazywająca Ładogórskiego „nieustępliwym
szermierzem wartości demograficznej świętopietrza”18.
13 T. Ł adogór sk i, Studia [6], s. 69–74; I. Gieysztorowa, T. Ładogórski, W sprawie nowych
badań [11], s. 57–58; Tadeusz Ładogórski, Spór o ocenę rachunków świętopietrza i liczebność za-
ludnienia Polski XVI wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 10, 1962, nr 1–2, s. 33–51.
14 Erich Maschke, Peterspfenning in Polen und den deutschen Osten, Leipzig 1933 [Könings-
berger Hisorische Forschungen, t. V]; Jan Ptaśnik, Kolektorzy kamery apostolskiej w Polsce Pia-
stowskiej, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filologiczny, t. 1, Kraków
1907.
15 Wa lte r Kuh n, Ostsiedlung und Bevölkerungsdichte, „Ostdeutsche Wissenschaft. Jahrbuch
des Ostdeutschen Kulturrates” 7, 1960, s. 31–68.
16 T. La de nber ger, Zaludnienie [6], s. 7–15; T. Ładogórski, Studia [6], s. 74–98; tenże, Spór
o ocenę [13].
17 W. Kula, Stan [9], s. 32–33.
18 I. Gieysztorowa, Badania [11], s. 533–534.

11Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
Pewne wątpliwości budziło określenie grup społecznych zwolnionych z opła-
ty na rzecz papiestwa oraz ich liczebność. W swoim założeniu świętopietrze mia-
ło być daniną o charakterze powszechnym, płaconą przez wszystkich. Z czasem
jednak kolejne grupy społeczne uzyskiwały od władz kościelnych i państwowych
zwolnienie z obowiązku uiszczania denara św. Piotra. W literaturze przedmiotu
przyjmuje się, że w realiach Polski połowy XIV wieku danina nie obejmowa-
ła szlachty i duchowieństwa oraz ich służby, prawdopodobnie również sołtysów
i ludzi nieosiadłych, dzieci nieprzystępujących do komunii Wielkanocnej (a więc
poniżej 10–12 roku życia) oraz niewiernych, w przypadku naszego kraju przede
wszystkim ludności pochodzenia żydowskiego. Należy jednak pamiętać, że rów-
nież w tej dziedzinie mogły istnieć lokalne rozbieżności. Tadeusz Ładogórski
uznał, że osoby uprzywilejowane i zwolnione z opłaty stanowiły około 20% spo-
łeczeństwa, natomiast dzieci 33%19. Pozostali badacze przyjmowali inny prze-
licznik, np. Witold Kula uważał, że dzieci stanowiły 38%, a liczebność pozosta-
łych grup społecznych niepodlegających opodatkowaniu zróżnicował ze względu
na region od 15% w przypadku Małopolski i Wielkopolski, do 25% jeśli chodzi
o Mazowsze20.
Tabela 1. Ludność ziem polskich ok. roku 1340
Dzielnice Ludność ziem polskich ok. 1340 r. ( w tysiącach)
wg J. Mitkowskiego wg W. Kuli wg. E. Vielrosego wg T. Ładogórskiego
Wielkopolska 157 295,8 360,8 576
Małopolska 251 303,9 576,8 382
Mazowsze 45 58,8 298,8 232
Razem 453 658,5 1236,4 1190
Śląsk 326 376,5 × 488
Pomorze 192 221,8 × 186
Źródło: J. Mitkowski, Uwagi o zaludnieniu [6], s. 127; W. Kula, Stan [9], s. 39; E. Vielrose [6],
s. 47; T. Ładogórski, Studia [6], s. 134.
Na zróżnicowanie wyników badań nad stanem populacji ziem polskich w po-
łowie XIV wieku wpływ miały również przyjęte przez poszczególnych history-
ków przeliczniki demograficzne związane z wielkością gospodarstwa domowe-
go. Punkt wyjścia stanowiły oczywiście mnożniki zaproponowane przez Adolfa
Pawińskiego, które z czasem jednak modyfikowano, przy czym badacze nie roz-
różniali pojęć: rodzina, gospodarstwo domowe i dym, używając ich wymiennie21.
19 T. Ładogórski, Studia [6], s. 98–102.
20 W. Kula, Stan [9], s. 29–37.
21 T. Ładogórski, Spór o ocenę [13], s. 41.

12 Piotr Guzowski
Tadeusz Ładogórski w swoich studiach zastosował wobec nich przelicznik 5,5
osoby (w przypadku części Śląska oraz całej Wielkopolski i Mazowsza, gdzie
według niego funkcjonował podymny system poboru świętopietrza), który został
skrytykowany jako zbyt wysoki dla Śląska przez Karola Maleczyńskiego i Wal-
tera Kuhna, za niski przez Władysława Dziewulskiego (sugerującego mnożenie
razy 7) oraz „iluzoryczny” przez Karola Buczka22. Wątpliwości budziły również
inne zastosowane przez Tadeusza Ładogórskiego przeliczniki: osób na wieś (100),
łanów ziemi na gospodarstwo domowe (1,5), które w świetle dzisiejszej wiedzy
oczywiście nie mogą być jednolite dla całego badanego obszaru23.
Po 30 latach debaty nie udało się więc stworzyć jednolitego ujęcia liczbowego
stanu populacji Polski w latach czterdziestych XIV wieku. Jedyny element, nie-
podlegający dyskusji to fakt, iż dzielnicami o największej gęstości zaludnienia
były, pozostające poza granicami odbudowanego kraju, Śląsk i Pomorze, choć
już kwestia, czy Śląsk był dzielnicą najludniejszą, wzbudza kontrowersje. Pesy-
mistyczna wizja przebijająca z koncepcji Józefa Mitkowskiego i Witolda Kuli
(liczba ludności trzech podstawowych dzielnic: 0,453–0,658 mln) zaskoczyła na-
wet samych autorów. Ten ostatni pisał, „że gęstość zaludnienia trzech głównych
dzielnic jest przecież bardzo mała i w zdumiewający sposób odbija od gęstości
Śląska i Pomorza, każąc się obawiać istnienia jakichś nieznanych nam różnic
instytucjonalnych między tymi dzielnicami a resztą kraju”24. Bardziej przeko-
nywające są liczby zaprezentowane przez Egona Vielrosego i Tadeusza Ładogór-
skiego (1,19–1,23 mln mieszkańców trzech podstawowych dzielnic). Wyniki ich
obliczeń są zbliżone, choć autorzy posługiwali się różnymi założeniami i meto-
dologią, u podłoża których leżały przeciwne koncepcje zasad zbierania święto-
pietrza – Vielrose był zwolennikiem teorii o jednolitym systemie pogłównym,
a Ładogórski udowadniał istnienie dwóch różnych sposobów wybierania daniny,
a w związku z tym dane osiągane z Wielkopolski przemnażał o liczbę potencjal-
nych mieszkańców dymów. W ostatecznym rozrachunku różnice tych badaczy
w szacunkach potencjału demograficznego Małopolski, Wielkopolski i Mazow-
sza jednak się równoważą.
22 Tam że.
23 Tamże, s. 42.
24 W. Kula, Stan [9], s. 39.

13Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
Tabela 2. Gęstość zaludnienia ziem polskich ok. roku 1340
Dzielnice Gęstość zaludnienia (osób na km2 )
wg J. Mitkowskiego wg W. Kuli wg. E. Vielrose wg T. Ładogórskiego
Wielkopolska 2,5 4,9 6,1 10,4
Małopolska 4,6 5,6 10,7 6,6
Mazowsze 1,3 1,8 9,1 6,8
Razem 3,1 4,4 8,1 8,5
Śląsk 7,9 9,1 ×10,8
Pomorze 10,3 11,8 ×9,6
Źródło: J. Mitkowski, Uwagi [6], s. 127; W. Kula, Stan [9], s. 39; E. Vielrose, Ludność [6], s. 48;
T. Ładogórski, Studia [6], s. 134.
Tadeusz Ładogórski w swoich badaniach pokusił się też o próbę zarysu
struktury populacji Polski według kryterium miejsca zamieszkania. Ze względu
na przynależność wielu wsi do parafii miejskich, a także trudną do określenia,
różną dla każdego miasta, liczbę mieszkańców zwolnionych z opłaty świętopie-
trza (Żydów, duchownych, szlachty i ich służby) wydzielenie spośród całej lud-
ności tej jej części, która zamieszkiwała miasta, może być obarczone sporym
błędem. Autor przeprowadził badanie dla dwóch regionów o różnych poziomie
rozwoju sieci miejskiej: części Górnego Śląska (w tym wypadku Opolszczyzny),
gdzie intensywne osadnictwo miejskie rozwijało się już w XIII wieku, a para-
fie były stosunkowo nieduże, oraz Małopolski, opóźnionej w zakresie procesów
urbanizacyjnych i o względnie dużych parafiach. W przypadku Górnego Śląska
odsetek ludności miejskiej miał wynosić 18% całej populacji dzielnicy, a w Ma-
łopolsce XIV wieku – 14%. Wyniki te należy opatrzyć zastrzeżeniem, że połowę
osiedli zaliczonych przez tego badacza do kategorii miast stanowiły osady skla-
syfikowane jako pseudomiasteczka liczące 100–500 mieszkańców25.
Porównanie stanu i struktury populacji Polski ok. 1340 roku z innymi kra-
jami Europy późnośredniowiecznej nie jest łatwe z dwóch powodów. Pierwszy
z nich wynika z gwałtownych przemian demograficznych związanych z rozprze-
strzenianiem się w tym okresie (od 1347 r.) epidemii Czarnej Śmierci i kolejnych
nawrotów dżumy w ciągu całej drugiej połowy wieku XIV i w początkach na-
stępnego stulecia. W historiografii polskiej opinie na temat pandemii od lat są
podzielone. Dawniej autorzy podręczników i części opracowań, w tym demogra-
ficznych (np. I. Gieysztorowa, T. Ładogórski) optymistycznie zakładali, że kata-
klizm ten ominął nasz kraj (choć pewne jego ślady notują źródła z terenu Śląska
25 T. Ładogórski, Studia [6], s. 145–152.

14 Piotr Guzowski
i Pomorza)26. Jednak historycy zajmujący się dziejami medycyny i gospodarki
skłaniali się ku poglądowi o obecności dżumy na terenie Królestwa Polskiego27.
Pogląd ten wsparł ostatnio Ole Benedictow w swoim kompleksowym opracowa-
niu pierwszej fali epidemii na terenie Europy28. Przeprowadzone ostatnio próby
weryfikacji tej tezy jednak nie potwierdzają kryzysu demograficznego w poło-
wie XIV stulecia29. Wydaje się więc bardzo prawdopodobne, że mimo napły-
wu na ziemie polskie kolejnych fal epidemii liczba ludności w całym późnym
średniowieczu stopniowo rosła, podczas gdy w Europie Zachodniej w związku
nie tylko z plagą, ale też z wielkim głodem lat 1314–1322 i kryzysem produkcji
zbożowej, nastąpiła gwałtowna zmiana utrzymującej się od kilkuset lat tendencji
wzrostowej.
Drugi problem w zakresie komparatystyki europejskiej wynika z braku sza-
cunków liczby ludności opartych na podstawach źródłowych o charakterze po-
wszechnym, obejmującym wszystkich mieszkańców poszczególnych państw.
Wyjątkiem są obliczenia na podstawie rejestru pogłównego w Anglii z roku 1377,
jednak rozbieżności w ocenie stanu populacji angielskiej przypominają polską
dyskusję związaną ze świętopietrzem. W zależności od przyjętej metodologii
liczbę mieszkańców Anglii określa się w przedziale od 2,2 mln do 3,7 mln. Przy-
czyną rozpiętości jest różny szacunek liczby dzieci do lat 14, które nie płaciły
pogłównego oraz niejednolita ocena kompletności spisu, przez co skala doszaco-
wania osób niezarejestrowanych w źródle w istotny sposób wpływa na ostateczny
wynik. Rozbieżności w ocenie stanu populacji wpływają na określenie gęstości
26 Grażyna Klimecka, Chory i choroba, [w:] Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., red.
Bronisław Geremek, Warszawa 1997, s. 62; Jerzy Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kra-
ków 1999, s. 274; Stanisław Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002, s. 423.
27 Piotr Rutkowski, Czarna Śmierć w Polsce w połowie XIV wieku, „Studia i Materiały z dzie-
jów Nauki Polskiej”, seria B, 1975, z. 26, s. 3–31; Jan Tyszkiewicz, Człowiek w środowisku geogra-
ficznym Polski średniowiecznej, Warszawa 1981; tenże, Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecz-
nej (szczególnie rozdz. Choroby i epidemie) Warszawa 1983; Jerzy Jankowski, Epidemiologia
historyczna polskiego średniowiecza, Wrocław 1990; Beata Możejko, Zarazy w średniowiecznym
Gdańsku, [w:] Dżuma, ospa, cholera, red. Edmund Kizik, Gdańsk 2012, s. 43–61; Marek Cetwiń-
ski, Fuit maxima pestilencia quais in omnibus terris: klęski elementarne w kronikach i rocznikach
polskiego średniowiecza, [w:] Od powietrza, głodu, ognia i wojny… Klęski elementarne na prze-
strzeni wieków, red. Tomasz Głowiński, Elżbieta Kościk, Wrocław 2014, s. 11–28; Janusz Skodlar-
ski, Klęski elementarne na podstawie Roczników Jana Długosza, [w:] Od powietrza, głodu, ognia
i wojny, s. 29–40.
28 Ole Benedictow, The Black Death 1346–1353. The Complete History, Woodbridge 2004,
s. 218–221.
29 Agata Chilińska, Urszula Zawadzka, Arkadiusz Sołtysiak, Pandemia dżumy w latach
1348–1379 na terenach Królestwa Polskiego: model epidemiologiczny i źródła historyczne, [w:]
Epidemie, klęski, wojny. Funeralia Lednickie, t. X, Poznań 2008, s. 165–174; Piotr Guzowski, Ce-
zary Kuklo, Radosław Poniat, O metodach pomiaru natężenia epidemii i zaraz w preindustrialnej
Europie w demografii historycznej, [w:] Epidemie w dziejach Europy. Konsekwencje społeczne,
gospodarcze i kulturowe, red. Krzysztof Polek, Łukasz Tomasz Sroka, Kraków 2016, s. 119–145.

15Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
zaludnienia, ocenianą od 16 do 23 osób na km2. Rejestr angielskiego pogłównego
dotyczy jednak społeczeństwa dynamicznie odbudowującego się bezpośrednio
po katastrofie Czarnej Śmierci30.
Szacunki ludności w okresie poprzedzającym przybycie dżumy do Europy
wskazują na głębokie zróżnicowanie regionalne, ale wszelkie uogólnienia no-
szą piętno dużej dowolności. Z dużą dozą ostrożności można jedynie stwierdzić,
że gęstość zaludnienia ziem polskich (8,5 osoby na km2) znacznie odbiegała od
poziomu zachodnioeuropejskiego, co wpłynęło na rozwój procesów migracyj-
nych i kolonizacyjnych w naszym regionie.
Tabela 3. Szacunkowa gęstość zaludnienia wybranych regionów Europy
ok. roku 1300
Region Liczba osób na km 2
Anglia 12–15
Europa Środkowa 8
obszar Cesarstwa 10
Francja 20
Skandynawia 5
Sycylia 23
Toskania i Lombardia 77
Źródło: Neithard Bulst, L’e s s or ( Xe–XIVe), [w:] Histoire des populations de L’Europe, t. 1, red. Jean-
-Pierre Bardet, Jacques Dupâquier, Paris 1998, s. 178.
Patrząc na próby szacunku stanu polskiej populacji w późnym średniowieczu
z perspektywy badacza demografii nowożytnej Irena Gieysztorowa z dystansem
podchodziła zarówno do sposobów analizy źródła, jak i walorów samych reje-
strów świętopietrza: „Różny stopień ich dokładności (z parafii, archidiakonatów
czy diecezji), niejasne zasady wybierania podatku (pogłówne czy podymne) oraz
jego zryczałtowanie przez długie okresy ograniczają przydatność demograficzną
tego źródła”31. Nie znaczy to, że w zakresie liczby ludności w późnym średnio-
wieczu powiedziano już wszystko. Wciąż rozwijające się studia nad osadnictwem
dają szansę na ponowną ocenę jakości rejestrów świętopietrza, a rozwój badań
demograficznych nad historyczną rodziną pozwala zniuansować stosowane prze-
liczniki. Ważne jest też zweryfikowanie skali i znaczenia epidemii. Henryk Sam-
sonowicz szacując liczbę ludności Królestwa Polskiego ok. roku 1500 przyjął,
że zarazy miały większy wpływ na stan populacji w początkach epoki nowożyt-
30 J.C. Russell, British [1], s. 146; A. Hinde, England’s Population [1], s. 68–73.
31 Irena Gieysztorowa, Ludność, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku,
red. Antoni Mączak, t. 1, Warszawa 1981, s. 429.

16 Piotr Guzowski
nej niż w średniowieczu32. Badacz ten rozszerzając obliczenia o Ruś Czerwoną
zwrócił szczególną uwagę na udział ludności miejskiej w całej populacji, przy
czym w kalkulacjach wziął pod uwagę mieszkańców miast I i II kategorii podat-
kowej, a więc dużych i średnich.
Tabela 4. Ludność Królestwa Polskiego ok. roku 1500
Region Województwo
Gęstość
zaludnienia
na km2
Powierzch-
nia
w tys. km2
Zaludnie-
nie w tys.
Liczba
miast
Zaludnienie
miast w tys.
Odsetek
ludności
miast
dużych
Wielkopolska
Razem
poznańskie
kaliskie
sieradzkie
łęczyckie
17
23
22
6
5
56
390
370
120
85
985
71
96
39
30
236 209,8 7
Prusy Kró-
lewskie
Razem
pomorskie
chełmińskie
malborskie
warmia
15
13
5
2
4
24
195
80
40
60
375
17
14
6
12
49 102,8 18
Mazowsze
Razem
rawskie
płockie
ks. mazowieckie
z. dobrzyńska 15
5
4
24
2
35
85
65
360
30
545
19
12
51
7
89 66 4
Kujawy
Razem
brzeskie
inowrocławskie 12
4
4
8
50
48
98
15
11
26 17,8 6
Małopolska
Razem
krakowskie
sandomierskie
lubelskie 20
18
27
10
55
360
540
200
1100
75
77
9
171 143,8 5
Ruś
Czerwona
Razem
ruskie
podolskie
bełzkie
chełmskie 9
51
18
9
8
86
510
190
81
72
753
93
26
15
17
171 101 3
Razem
Królestwo
Polskie 14 264 3 856 722 615,5 6
Źródło: Henryk Samsonowicz, Probe einer demograpischen Einschätzung Polen um das Jahr
150 0, „Studia Historiae Oeconomicae” 22, 1997, s. 22.
32 Henryk Samsonowicz, Probe einer demograpischen Einschätzung Polen um das Jahr 1500,
„Studia Historiae Oeconomicae” 22, 1997, s. 17–24. Artykuł zawiera poprawione dane z książki:
Henryk Samsonowicz, Maria Bogucka, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej,
Warszawa 1986, s. 120–121.

17Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
Stan i struktura populacji Polski około roku 1580
Punktem wyjścia kalkulacji przeprowadzonych przez Henryka Samsonowi-
cza są szacunki populacji wczesnonowożytnej Polski z około 1580 roku. Powinny
one być podstawą wszystkich innych obliczeń liczby ludności najważniejszych
dzielnic ziem polskich w późnym średniowieczu, gdyż są oparte na lepszym ma-
teriale źródłowym niż świętopietrze, czyli rejestrach podatkowych zachowanych
na masową skalę.
Ewolucja systemu podatkowego trwała w Polsce od końca XV wieku, osiąga-
jąc w 1578 roku największy zakres powszechności społecznego udziału w obcią-
żeniach na rzecz państwa33. Dlatego też obliczenia dotyczące szesnastowiecznej
populacji całego kraju przeprowadzano dla lat 1578–1581. Podstawowy podatek
zwany poborem rejestrował przede wszystkim areał uprawianej przez kmieci
oraz szlachtę zagrodową i niektóre kategorie ludności (m.in komorników, za-
grodników, rzemieślników, handlowców) ziemi, w związku z tym metodologia
badań polegała na określeniu dla poszczególnych regionów kraju odpowiednie-
go przelicznika liczby gospodarstw przypadających na jednostkę powierzch-
ni rolnej (1 łan) i przeciętnej liczebności gospodarstwa domowego. Została ona
po raz pierwszy użyta przez Adolfa Pawińskiego, później zmodyfikowana przez
Włady sława Czerk awskie go, Wito lda Ku lę i Egona V iel ro se. W najpełniejszy spo-
sób została wykorzystana przez Irenę Gieysztorową, która w swoich badaniach,
zwłaszcza dotyczących Mazowsza, wykraczała poza standardowy i zazwyczaj
używany w studiach tego typu zestaw dokumentacji wydany przez Adolfa Pa-
wińskiego w serii Źródła Dziejowe.
Tabela 5. Ludność głównych dzielnic Polski ok roku 1580
Dzielnice Ludność głównych dzielnic Polski ok. 1580 r. ( w tys.)
wg W. Kuli wg. E. Vielrosego wg I. Gieysztorowej
Wielkopolska 1092,9 1175,1 1230
Małopolska 1056,4 1177,6 1230
Mazowsze 738,6 799,6 640
Razem 2897,7 3152,3 3100
Źródło: W. Kula, Stan [9], s. 69; E. Vielrose, Ludność [6], s. 41; I. Gieysztorowa, Ludność, [w:] En-
cyklopedia [31], s. 431.
33 Krzysztof Boroda, Kmieć, łan czy profit? Co było podstawą poboru łanowego w XV i XVI
wieku?, [w:] Człowiek wobec miar i czasu w przeszłości, red. Piotr Guzowski, Marzena Liedke,
Kraków 2007, s. 152–170.

18 Piotr Guzowski
Szacunki dotyczące ludności Polski ok. roku 1580 pozornie są dosyć zbliżone
do siebie. Niewielka rozpiętość liczb (od 2,89 mln do 3,15 mln) zaprezentowanych
przez poszczególnych autorów wynika jednak z zasadniczo odmiennego podej-
ścia do podstawy źródłowej, a także przyjęcia różnych przeliczników przecięt-
nego areału będącego w dyspozycji kmieci, wielkości gospodarstw domowych
przedstawicieli poszczególnych grup społecznych, oszacowania skali opuszczeń
czy stanu populacji miast34.
Z perspektywy czasu należy jednak uznać, że każda podejmowana próba
przynosiła pewien przełom metodologiczny szczególnie widoczny w procesie
odejścia od zastosowanego przez Adolfa Pawińskiego mechanicznego przeliczni-
ka 2 gospodarstw kmiecych na jeden łan35, skrytykowanego wkrótce przez Wło-
dzimierza Czerkawskiego36. Kolejni badacze, jak Witold Kula czy Egon Vielrose,
zdając już sobie sprawę z dużego zróżnicowania kraju, starali się wykorzystać
wyniki badań Jana Rutkowskiego i jego uczniów w ustaleniu przeciętnego uposa-
żenia kmieci w ziemię w poszczególnych regionach, które uzupełniali t eż ba rdzie j
rozbudowaną analizą rachunkową37. Tam, gdzie brakowało źródłowych danych
o strukturze własności chłopskiej, obaj autorzy traktowali dane uzyskane dla po-
jedynczych powiatów za reprezentatywne dla całych województw. Z kolei Irena
Gieysztorowa, bazując na analizie źródeł mazowieckich wskazywała, że znaczne
różnice w stanie i strukturze ludności poszczególnych powiatów występują na-
wet na terenie pozornie jednolitych województw38. Podobną ewolucję przeszła np.
ocena skali opuszczeń w rejestrach podatkowych. Witold Kula i Egon Vielrose
mechanicznie przyjęli, że rejestracji umknęło ok. 10% osiedli w poszczególnych
województwach, tymczasem Irena Gieysztorowa udowodniła istotne różnice re-
gionalne w poziomie dokładności rejestracji podatkowej, podkreślając jednak
na przykładzie Mazowsza stosunkowo dużą wiarygodność źródeł skarbowych,
zwłaszcza rejestrujących pobór według nowych kwitów39.
Jeszcze większe rozbieżności związane były z oszacowaniem liczby lud-
ności miast. Witold Kula i Egon Vielrose w swoich obliczeniach, podobnie jak
34 Więcej o dysk usji na tem at sp osobów ob licz ani a stan u i st ru ktur y populacji Polski w XVI w.
można przeczytać w artykułach Krzysztofa Borody, Piotra Guzowskiego i Radosława Poniata
zamieszczonych w niniejszym tomie „Przeszłości Demograficznej Polski”.
35 Adolf Pawiński, Ludność, [w:] Źródła Dziejowe, t. XII. Polska XVI wieku pod względem
geograficzno-statystycznym, opr. Adolf Pawiński, t. 1: Wielkopolska, Warszawa 1883, s. 91; tenże,
Ludność, [w:] Źródła Dziejowe, t. XIV. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycz-
nym, opr. Adolf Pawiński, t. 3: Małopolska, Warszawa 1886, s. 39, tab. 12.
36 Włodzimierz Czerkawski, Metoda badania zaludnienia Polski w XVI wieku, „Sprawozda-
nia z czynności i posiedzeń Akademii Umiejętności” 1897, nr 2, s. 8–12.
37 W. Kula, Stan [9], s. 39–73; E. Vielrose, Ludność [6], s. 22–42.
38 I. Gieysztorowa, Wstęp [3], s. 168–171.
39 Tamże, s. 146–161.

19Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
Pawiński, posłużyli się rejestrami szosu40. Tymczasem Irena Gieysztorowa uwa-
żała, że szos, a więc podatek płacony ryczałtowo, według starej, nieaktualnej wy-
ceny nieruchomości miejskich jeszcze na przełomie XV i XVI wieku, nie nadaje
się do tego typu badań, a jedyną podstawą źródłową powinny stanowić wykazy
domów, których sumę należy przemnożyć przez szacunkową liczbę przynajmniej
6–7 mieszkańców przypadających na jeden dom. Przelicznik ten jednak powi-
nien być zróżnicowany ze względu na charakter i wielkość ośrodka miejskiego41.
Kolejne studia przyczyniły się do sformułowania na przestrzeni już ponad stu
lat słusznych postulatów dotyczących metodologii szacunków ludności zarów-
no wiejskiej, jak i miejskiej. Ich realizacja jest jednak niezwykle pracochłonna
i jak dotąd nie doczekała się realizacji w skali całego kraju, a jedynie Mazowsza.
W przypadku tej jednej dzielnicy, według Ireny Gieysztorowej, szacunki całej po-
pulacji dokonane przez Egona Vielrose są zawyżone o około 25%. Podobnie prze-
szacowana miała zostać liczba ludności miejskiej, choć w tym wypadku można
jedynie ostrzec o bardzo orientacyjnym charakterze danych i zauważyć, że mimo
zastosowania zbliżonej metodologii wynik Egona Vielrosego jest wyższy od re-
zultatu osiągniętego przez Witolda Kulę aż o 25%, czyli prawie 220 tys. osób.
Koncepcję zaludnienia poszczególnych regionów kraju najpełniej przedsta-
wił Egon Vielrose. Według niego potencjał ludzki dwóch największych dzielnic:
Wielkopolski i Małopolski był zbliżony i wynosił po ok. 1,17 mln mieszkańców.
Autor ten pokusił się również o szacunek ludności poszczególnych województw42.
Zaprezentowane przez niego dane dotyczące głównych dzielnic Korony zostały
uzupełnione o informacje o stanie i strukturze ludności Prus Królewskich, opra-
cowane przez Mariana Biskupa43. Niestety, jak dotąd nie przeprowadzono odpo-
wiednich badań dla Rusi Czerwonej czy Podlasia, które poprawiłyby szacunki
Aleksandra Jabłonowskiego44.
40 W. Kula, Stan [9], s. 62–65; E. Vielrose, Ludność [6], s. 36–42.
41 I. Gieysztorowa, Wstęp [3], s. 184.
42 E. Vielrose, Ludność [6], s. 34, 39.
43 Atlas historyczny Polski. Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku, oprac. Marian
Biskup przy współudziale Lucjana Koca, Warszawa 1961, s. 73.
44 Aleksander Jabłonowski, Ludność, [w:] Źródła Dziejowe, t. XVIII. Polska XVI wieku
pod względem geograficzno-statystycznym, opr. Aleksander Jabłonowski, t. 7, cz. 2, Ziemie Ru-
skie, Ruś Czerwona, Warszawa 1903, s. 118–216; Aleksander Jabłonowski, Ludność, [w:] Źródła
Dziejowe, t. XVII. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, opr. Aleksander
Jabłonowski, t. 6, cz. 3, Podlasie, Warszawa 1910, s. 1–119.

20 Piotr Guzowski
Tabela 6. Struktura ludności Polski ok. roku 1578 wg kryterium miejsca zamieszkania
Wojewód ztwo Ludność
wiejska w tys.
Ludność
miejska w tys. Ogółem
Odsetek
ludności
miejskiej
Poznańskie 186,6 90,1 276,7 33
Kaliskie 222,5 92,3 314,8 29
Inowrocławskie 32,6 18,6 51,1 36
Brzeskie 87,4 27,2 114,6 24
Z. dobrzyńska 45 9,1 54,1 17
Łęczyckie 105 35,8 140,8 25
Sieradzkie i Z. wieluńska 171,9 51,1 223 23
Wielkopolska 850,9 324,2 1175,1 28
Krakowskie 309,3 167,1 476,4 31
Sandomierskie 386 131,1 517,1 25
Lubelskie 129,8 54,3 184,1 30
Małopolska 825,1 352,5 1177,6 30
Płockie 119,3 26,7 146 18
Rawskie 110,1 28,6 138,7 20
Mazowieckie 422,6 92,3 514,9 18
Mazowsze 652 147,6 799,6 18
Pomorskie 92 55 147 37
Chełmińskie 65 30 95 32
Malborskie 31 24 55 44
Prusy Królewskie 188 109 297 38
Ogółem 2693 961 3654 26
Źródło: E. Vielrose, Ludność [6], s. 39; Atlas historyczny Polski. Prusy Królewskie [43], s. 73.
Próbę wpisania osiągniętych w wyniku oszacowania ludności Polski liczb
w strukturę społeczną podjął Witold Kula. Zastosował on najbardziej ogólny
podział społeczeństwa między cztery podstawowe stany: chłopów, mieszczan,
duchowieństwo i szlachtę, wymagający zastosowania szeregu uproszczeń, w tym
największego – polegającego na zaliczeniu wszystkich mieszkańców miast
do stanu mieszczańskiego. W ten sposób liczebność tej grupy społecznej została
przeszacowana, kosztem chłopów.

21Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
Tabela 7. Struktura społeczna ludności Polski ok. roku 1578
Stany Wielkopolska Małopolska Mazowsze Prusy
Królewskie Ogółem
Chłopi 68,9 68,9 62,4 60,2 66,6
Mieszczanie 25,2 26,3 14,1 36,5 24,1
Duchowieństwo 0,3 0,2 0,1 0,0 0,2
Szlachta 5,6 4,6 23,4 3,3 9,1
Źródło: W. Kula, Stan [9], s. 71; Atlas historyczny Polski. Prusy Królewskie [43], s. 73.
Zaprezentowane dane, zwłaszcza dotyczące liczebności szlachty, wzbudza-
ły pewne wątpliwości, choć nowej kompleksowej propozycji jak dotąd nie za-
prezentowano. Jedynie Andrzej Wyczański w sondażowym badaniu struktury
społecznej województwa krakowskiego w latach 1563–1564 ustalił, że szlachta
stanowiła zaledwie 3% populacji województwa, a mieszczanie 30%45. W całej
Koronie według tego uczonego odsetek szlachty miał sięgać 5–6%46. Podobnie
niższe od Witolda Kuli wskaźniki dla szlachty przyjęli wydawcy Atlasu histo-
rycznego województwa Płockiego ok. 1578 r. Według tego opracowania szlachta
stanowiła 21% mieszkańców tej części Mazowsza47.
W porównaniu do innych regionów ówczesnej Europy odsetek szlachty
w Polsce był duży, ale nie była to sytuacja wyjątkowa. Zarówno w Hiszpanii, jak
i w krajach włoskich (Genua – 8%, Wenecja – 4,5%) czy w sąsiednich Węgrzech
(4,5%) udział tego stanu w całym społeczeństwie był zbliżony (tab. 8). Bez wąt-
pienia natomiast możemy mówić o pewnym fenomenie Mazowsza w tej dziedzi-
nie. Także udział ludności miejskiej strukturze społecznej Polski nie odbiegał
drastycznie od wskaźników zachodnioeuropejskich. Niestety jest to jednak tylko
pozorne podobieństwo, gdyż w naszym przypadku musimy pamiętać o specyfice
dużej liczby niewielkich miasteczek, których mieszkańcy w równym stopniu żyją
z uprawy roli, jak i rzemiosła czy handlu. Gdyby zastosować używany powszech-
nie przez historyków gospodarczych jako kryterium miasta jego poziom zalud-
nienia 10 tys. mieszkańców, to w początkach epoki nowożytnej można mówić
jedynie o 6 miastach z prawdziwego zdarzenia na terenie Królestwa Polskiego:
Gdańsku, Toruniu, Krakowie, Warszawie, Poznaniu i Lwowie.
45 Andrzej Wyczański, How Many Nobles Lived in XVIth Century Poland – The Case of Cracow
Voivo dship, [w:] Economy, Society, Historiography, red. Ferenc Glatz, Budapest 1989, s. 93–97.
46 Ten ż e, Szlachta polska XVI wieku, Warszawa 2001, s. 17.
47 Województwo płockie około 1578 r., pod kier. Stanisława Herbsta, Warszawa 1958, s. 60.

22 Piotr Guzowski
Tabela 8. Mieszczanie i szlachta w społeczeństwach wybranych regionów Europy
Regiony Europy Odsetek ludności miejskiej Odsetek szlachty w całej
populacji
Anglia 45 1
Francja 20 1
Hiszpania 20 10–12
Kraje niemieckie 20 1
Polska (Korona) 20 6–8
Państwa włoskie 25 0,5–8
Źródło: Andrzej Wyczański, Wschód i Zachód Europy w początkach doby nowożytnej, Warszawa
2003, s. 15, 46.
Przeciętna gęstość zaludnienia głównych dzielnic Korony ok. roku 1580
oscylowała wokół 20 osób na km2, a więc wzrost w stosunku do połowy wieku
XIV był niezwykle duży. Z drugiej strony i w tym kontekście niezwykle istotny
był brak dużych miast i choć przeciętna gęstość zaludnienia naszego kraju nie
jest drastycznie niższa od wskaźników z Europy Zachodniej, to w zasadzie nie
spotykamy w trzech najważniejszych dzielnicach regionów o poziomie zurbani-
zowania zbliżonym do zachodnioeuropejskiego.
Tabela 9. Gęstość zaludnienia w Polsce i wybranych regionach Europy
w drugiej połowie XVI wieku
Region Liczba ludności na km2
Wielkopolska 21
Małopolska 22
Mazowsze 20
Ogółem Polska 21
Anglia 29
Francja 27
Hiszpania 14
Niderlandy Płn.
(Zjednoczone Prowincje) 39
Kraje niemieckie 29
Płw. Apeniński 43
Szwecja 5
Źródło: I. Gieysztorowa, Ludność [31], s. 431; Sölvi Sogner, Olvia Turpeinen, Les pays scandina-
ves, [w:] Histoire des populations de L’Europe, t. 1, red. Jean-Pierre Bardet, Jacques Dupâquier,
Paris 1998, s. 402; Etienne Helin, Ad van der Woude, Les Pays-Bas, [w:] Histoire des populations
de L’Europe…, s. 429; Jacques Dupâquier, La France avant la transition démographique, [w:]
Histoire des populations de L’Europe…, s. 446; Christian Pfister, Bevölkerungsgeschichte und
historische Demographie, München 1994, s. 13; Vincente Pérez Moreda, Robert L. Rowland, La
péninsule Ibérique, [w:] Histoire des populations de L’Europe…, s. 476; Guliano Pinto, Eugenio
Sonnino, L’ It ali e , [w:] Histoire des populations de L’Europe…, s. 492.

23Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
Dynamika populacji Polski w XIV–XVI wieku
Przyjęte, co prawda z dużym uprzedzeniem, kalkulacje stanu populacji ziem
polskich ok. 1340 roku i porównanie z wynikami opracowań dotyczących roku
1580 pozwoliły Irenie Gieysztorowej określić dynamikę ludności, czyli zmianę
liczby ludności w wyniku przyrostu naturalnego i migracji. W przypadku głów-
nych dzielnic, które miała ominąć Czarna Śmierć, a późniejsze nawroty dżumy
nie były tak dotkliwe jak na Zachodzie Europy, mieliśmy do czynienia ze stop-
niowym wzrostem liczby ludności przez całe późne średniowiecze i wiek XVI.
Tabela 9. Dynamika populacji trzech głównych dzielnic Polski w XIV–XVI wieku
Lata
Wielkopolska Małopolska Mazowsze Ogółem
liczba mieszkańców
w tys.
przyrost % ogółem
przyrost % rocznie
liczba mieszkańców
w tys.
przyrost % ogółem
przyrost % rocznie
liczba mieszkańców
w tys.
przyrost % ogółem
przyrost % rocznie
liczba mieszkańców
w tys.
przyrost % ogółem
przyrost % rocznie
ok.
1340 560
120 0,33
440
180 0,43
250
156 0,39
1250
148 0,38
ok.
1580 1230 1230 640 3100
Źródło: I. Gieysztorowa, Ludność [31], s. 431.
Według Ireny Gieysztorowej stopa przyrostu wynosząca ok. 0,38 rocznie jest
mało prawdopodobna i świadczy o niedoszacowaniu ludności Polski na podsta-
wie rejestrów świętopietrza48. Zbliżoną wartość wskaźnika (0,4%) obliczył Egon
Vielrose49, ale podobnie jak Stanisław Hoszowski50 oceniający wskaźnik zdecy-
dowanie wyżej, bo na 0,68% rocznie, podkreślił jedynie dużą dynamikę, któ-
ra nie wydawała mu się nierealna między połową XIV a końcem XVI wieku.
Wyniki obliczeń badaczy polskich, choć bardzo różniące się między sobą, nie
wydają się zaskakujące w porównaniu z danymi z innych krajów europejskich.
Szacuje się, że przyrost ludności naszego kontynentu od połowy XV wieku od-
bywał się w tempie 0,25–0,28% rocznie, z tym, że występowały istotne różnice
48 I. Gieysztorowa, Badania [11], s. 540.
49 E. Vielrose, Ludność [6], s. 42.
50 Stanisław Hoszowski, Dynamika rozwoju zaludnienia Polski w epoce feudalnej
(X–XVIII w.), „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 13, 1951, s. 141.

24 Piotr Guzowski
regionalne. Stopa przyrostu w Anglii przez większą część XVI wieku znacznie
przekraczała 0,5%, osiągając w niektórych dekadach nawet 0,9%51. W krajach
niemieckich w latach 1520–1570 wynosiła 0,7%52, podobnie jak w Niderlandach
Północnych (Zjednoczonych Prowincjach) i Hiszpanii (0,6%). Niższe niż dla Pol-
ski wskaźniki notuje się dla Niderlandów Południowych (0,21%)53. Bez względu
na to, czy uznamy dane Ireny Gieysztorowej (i zbliżone do nich obliczenia Egona
Vielrose) za bardziej wiarygodne niż Stanisława Hoszowskiego (bo oparte jednak
na samodzielnych badaniach), możemy stwierdzić, że dynamika rozwoju popula-
cji głównych ziem polskich wpisywała się w trend populacji całej Europy.
Podsumowanie
Dot ychc za sow e b ad an ia na d s ta nem popu lacj i z ie m p ol sk ic h w pó źnym średnio-
wieczu i w początkach epoki nowożytnej to w pewnym sensie cała historia polskiej
demografii historycznej, począwszy od Adolfa Pawińskiego po Irenę Gieysztoro-
wą. Kolejne pokolenia badaczy krytycznie rozwijały metodologię w myśl sugestii
Witolda Kuli, że „(…) badanie demograficzno-historyczne to bynajmniej nie tyl-
ko ustalanie liczb globalnych (stanu zaludnienia, rozmieszczenia geograficznego,
struktury demograficznej czy społecznej), lecz również ustalenie współczynników
demograficznych, które choćby przybliżone i na fragmentarycznym materiale
oparte, więcej nam nieraz mówią o danym społeczeństwie niż liczby globalne”54.
Cechą wspólną opisywanych studiów jest to, że wybitni naukowcy przeprowadzili
je w zasadzie pojedynczo i bez użycia nowoczesnych narzędzi informatycznych.
Zdawali sobie przy tym sprawę z trudności opanowania źródeł o charakterze ma-
sowym i technicznych ograniczeń możliwości wykorzystania całości dostępnego
materiału. Z tego powodu często korzystali nie tyle z oryginalnych materiałów ar-
chiwalnych, ale przede wszystkim edycji źródeł skarbowych przygotowanej przez
Adolfa Pawińskiego i jego współpracowników. Jej niedoskonały charakter wpły-
wał bez wątpienia na osiągane w szacunkach ludności Polski wyniki. Irena Gieysz-
torowa i Anna Żaboklicka surowo oceniły pracę Wydawców z przełomu XIX i XX.
Stwierdziły one: „Najdotkliwszymi z niedomagań są nie objaśnione komentarzem
dowolne opuszczenia informacji, które ówczesnemu wydawcy wydały się zapewne
51 A. Hinde, England’s Population [1], s. 80.
52 Christian Pfister, Bevölkerungsgeschichte und historische Demographie, München 1994,
s. 11.
53 Guliano Pinto, Eugenio Sonnino, L’ I t a l i e , [w:] Histoire des populations de L’Europe, t. 1,
red. Jean-Pierre Bardet, Jacques Dupâquier, Paris 1998, s. 492; Etienne Helin, Ad van der Woude,
Les Pays-Bas, [w:] Histoire des populations de L’Europe…, s. 411; Vincente Pérez Moreda, Robert
L. Rowland, La péninsule Ibérique, [w:] Histoire des populations de L’Europe…, s. 463.
54 Witold Kula, Problemy i metody historii gospodarczej, Warszawa 1963, s. 426.

25Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu...
drugorzędnego znaczenia, mimo że są zasadniczej wagi dla badań nad struktu-
rą społeczną wsi polskiej. Opuszczenia te dotyczą nazwisk lub imion właścicie-
li folwarcznych i zagrodowych, co wywołuje poważne trudności w rekonstrukcji
stosunków własnościowych (…), dotyczy to także wiadomości o rzemieślnikach
i zakładach przemysłowych, których niepełność lub niezgodność z podstawą wy-
dawniczą paczy rzeczywisty obraz sił wytwórczych i stosunków produkcji”55.
Z kolei Marian Biskup ze zgrozą zauważył, że np. w przypadku województwa cheł-
mińskiego wydawcy Źródeł Dziejowych opuścili 12% miejscowości zarejestrowa-
nych w oryginalnym rejestrze podatkowym z 1570 roku56. Już w połowie ubiegłego
wieku badaczki pracujące nad mazowieckimi tomami Atlasu Historycznego Polski
opowiedziały się za ponownym wydaniem źródeł podatkowych. Podobnego zdania
był Witold Kula twierdząc, że „konieczna jest albo nowa edycja – albo korzystanie
z rękopisów”57. Postulat ten mimo upływu lat nie został zrealizowany i powtórzył
go niedawno Krzysztof Mikulski w formie wyzwania stojącego przed kolejną ge-
neracją historyków: „(…) poprawionej edycji wymaga choćby fundamentalnej wagi
seria: Źródła Dziejowe – Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycz-
nym, ponieważ liczba błędów i pominięć w edycji Pawińskiego i Jabłonowskiego
czyni te źródła nieprzydatnymi do badań”.58
Dziś możemy uniknąć pułapek zastawionych przez dawnych edytorów.
W ramach prac Zakładu Atlasu Historycznego Polskiej Akademii Nauk przy-
gotowywana jest nowoczesna i w pełni dostępna internetowo edycja rejestrów
podatkowych, które staną się podstawą opracowań kartograficzno-geograficz-
nych kolejnych części serii Atlasu. Umożliwi ona również nowe opracowanie sta-
nu i struktury populacji Polski przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych,
a także rekonstrukcję potencjału ekonomicznego kraju. Syntetyczne ujęcie, opar-
te na zachowanej, archiwalnej podstawie źródłowej powinno nie tylko zweryfi-
kować lub uściślić wyniki dotychczasowych prac, ale poszerzyć naszą wiedzę
o dane na temat regionów dotąd w polskich badaniach nad stanem populacji po-
mijanych, jak Ruś Czerwona, Podlasie i Wołyń. Nowe opracowanie demogra-
ficzne populacji Królestwa Polskiego ok. 1580 roku musi się też stać punktem
wyjścia do studiów na ludnością kraju w późnym średniowieczu oraz impulsem
do badań nad znaczeniem kryzysów demograficznych dla dawnych społeczeństw
i ich gospodarek.
55 Irena Gieysztorowa, Anna Żaboklicka, Rejestry poborowe Mazowsza z XVI wieku. Uza-
sadnienie nowego wydawnictwa źródłowego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 3, 1955,
s. 339–340.
56 Atlas historyczny Polski. Prusy Królewskie [43], s. 11.
57 W. Kula, Problemy i metody [54], s. 143.
58 Krzysztof Mikulski, Społeczeństwo i gospodarka, [w:] Spojrzenie w przeszłość, t. 1:
Średniowiecze, Nowożytność, Warszawa 2009, s. 282–289.

26 Piotr Guzowski
The Present State and Prospects of Research on the Size of Poland’s Population
in the Late Middle Ages and at the Beginning of Early Modern Times
Summary
The ar ticle summa rises the st ate of r esear ch on Poland’s popu lation in the late Middle
Ages and at the beginning of the Early Modern Times; at the same time it indicates the
necessity and possibility of correction of the present assessments. So far historical de-
mographers have been concentrating on counting the country’s population at two tem-
poral points: 1340 and 1580. In the first case they concentrated on the registers of Saint
Peter’s pence, and in the other – on the tax registers. The two sources do not inform
directly on the size of the population, but rather on the amount of paid taxes: per head,
per household, the size of acreage or the value of property. For almost a hundred years
a special methodology has been created to use those sources for the needs of demogr aphy,
and in the literature there have appeared several conversion factors to assess the size of
the population. In spite of all that and because of the imperfection of the source basis,
a defective edition and different conversion factors applied by various researchers, the
assessments of the size and structure of the population of the Kingdom of Poland in the
late Middle Ages and at the beginning of the Early Modern Times that have been made
so far, are not entirely satisfactory.
Keywords: population, state and structure of the population, Peter’s Pence, collection,
demographic conversion factors