(PDF) Modern ecological situiation of Lake Hajigabul. E.H. Sultanov, T.A. Kerimov, V.A. Mammadov, S.I.Aliyev. 2008. Baku, Azerbaijan Ornithological Society, 134 p. In Azerbaijani with english summary.

Х Ц Л А С Я

Республикамызда тяби режими антропоэен тясирлярдян кяскин позулмуш вя

чирклянмиш эюллярдян биридя Щаъыгабул эюлцдцр. Гарасу чай – эюл системинин

гурудулмасы, Кцр чайы ахынынын су анбарлары иля тянзимлянмяси сябябиндян

эюлцн яввялки тяби вязиййяти писляшди. Щалбуки, Кцр-Араз овалыьынын диэяр

бюйцк эюлляри кими Щаъыгабул эюлц дя бюйцк тясяррцфат вя фауна флора цчцн

еколожи ящямиййятя малик иди. 1994-ъц илдян эюлцн балыгчылыг ящямиййяти

итирилмишдир. Эюлцн су кцтлясиндя минераллашма дяряъясинин вя чиркляндириъилярин

артмасы вя щялл олунмуш оксиэенин азалмасы иля ялагядар бу проссесляря

дюзцмсцз вя няслвермя габилиййяти чятинляшян щяшям, чапаг, чяки вя с.

балыгларын ещтийаты тцкянмишдир. Эюлдя суйун щячминин азалмасы температурун

артмасына шяраит йаратмышдырки, нятиъядя овланан балыьын узунлуьу вя чякиси

азалмыш, бир чох вятяэя ящямиййятли балыгларын бир ил тез ъинси йетишкянлийя

чатмасы баш вермишдир. Еколожи шяраитин позулмасы гундузларын кцтляви сурятдя

гырылмасына эятириб чыхармышдыр. 1996-ъы илдян 2007-ъи илядяк эюлдя гейдя

алынмыш 75 гуш нювцнцн сайы 59-нювя гядяр азалмышдыр. Эюл 5 глобал, 35

Авропа мцщафизя статусларына малик, 6 Азярбайъан Гырмызы Китабына дахил

олан гуш нювцнцн мяскунлашма йерини тяшкил едир. Эюлцн ян мцщцм ящя

миййятиндян биридя мящв олмаг тящлцкясиндя олан эюйдимдийин мцщцм

гышлама йерляриндян бири олмасындадыр.

Эюлцн щазырки еколожи вязиййяти онун бир тяби систем кими мящв

олмасынын гаршысыны алмаг тялябатыны юня кечирмишдир. Бу сащядя габагъыл

юлкялярин тяърцбясиндян истифадя вя су балансы елементлярини реконструксийа

етмякля, эюлц ширин сулу, балыгартырмайа йарарлы, игтисади бахымдан сярфяли вя

еколожи, орнитоложи шяраити таразлашмыш тяби су системиня чевирмяк

мцмкцндцр. Эюлцн реконструксийа олунараг горунмасы, мцхтялиф йюнцмлц

истифадясини тямин етмякля, эюл ятрафы зонанын да еколожи вя естетик дуруму

ну хейли йахшылашдырарды.

М Ц Н Д Я Р И Ъ А Т

1. Яразинин гыса тяби-ъоьрафи характеристикасы (Мяммядов Вагиф,

Султанов Елчин)

2. Щаъыгабул эюлцнцн щидроложи хцсусиййятляри вя онун антропоэен

тясирлярдян дяйишилмяси (Мяммядов Вагиф)

2.1. эюлцн щидроложи юйрянилмяси тарихи

2.2. тядгигатын методикасы

2.3. щидроложи просессляр

2.4. эюлцн су сявиййясинин дяйишилмяси

2.5. эюлцн су балансы вя онун цисцрляринин дяйишилмяси

2.6. суйун температуру

2.7. эюлцн су кцтлясинин оптик вя органолептик хассяляри

2.8. щидрокимйяви хассяляр

2.9. эюлцн диб чюкцнтцляринин хассяляри

2.10. эюлцн еколожи шяраити вя онун саьламлашдырылмасы проблеминин ясаслары

3. Щаъыгабул эюлцнцн зоопланктон, инфйзор вя бентик щейванларынын тядгиги

(Ялийев Салещ)

3.1 ишин материал вя методикасы

3.2. эюлцн али су биткиляри

3.3. эюлцн микрофаунасы (инфузорлар)

3.4. эюлцн зоопланктону

3.5. эюлцн макрозообентосу

3.6. эюлцн ихтиофаунасы

4. Щаъыгабул эюлцнцн орнитофаунасы (Кяримов Тащир, Султанов Елчин)

4.1. эюлцн вя онунла ялагяли сащялярин орнитофаунасынын тядгиги

4.2. эюлцн вя ятраф биотопларын орнитофаунасынын щазырки вязиййяти

4.3. эюлдя вя ятраф биотопларда гейдя алынан гушларын мцщафизя статуслары вя

конвенсийалара мцнасибяти

4.4. гушларын илляр, мювсцмляр цзря сайлары вя динамикалары

4.5. эюйдимдик юрдяйин илляр вя мювсцмляр цзря сайы вя динамикасы

5. Щаъыгабул эюлцнцн сосиал - мядяни ящямиййяти вя горунмасына даир

тяклифляр (Султанов Елчин, Кяримов Тащир)

1. Яразинин гыса тяби-ъоьрафи характеристикасы

Hacıqabul gölü Kür çayının sol sahilində, Şirvan düzünün cənub–şərqində,

Əli Bayramlı və Qazıməmməd şəhərləri arasında–20,5 m yüksəklikdə yerləşir.

Йарым-реликт вя дцзянлик эюлц олмагла Хязяр дянизинин эери чякилмяси нятиъя

синдя йаранмышдыр. Сонралар Кцрцн дашгынлары щесабына гидалансада,

Минэячевир су анбарынын йарадылмасы нятиъясиндя гуруйа билярди. Буна эюрядя

Кцрцн суйу насосларла Шор-Кцр каналына орадан да эюля ахыдылды. Ərazinin

iqlimi yayı quraq keçən mülayim–isti yarımsəhra və quru çöllər tipinə aiddir.

Bu iqlim tipi az və zəif nəmliyi, qışın mülayim və yayın quru–isti keçməsilə

səciyyələnir.

Ümumi radiasiyanın miqdarı 131.5 kkal/sm

2

, havanın orta temperaturu

14.5

0

С, mütləq maksimumu 42

0

С, mütləq minimumu -23

0

С, 5

0

–dən yüksək

olan temperaturun illik miqdarı 5082

0

С, 10

0

–dən yüksək olan temperaturun

illik miqdarı 4647

0

– dir. İlk payız şaxtasının orta tarixi noyabrın 3–cü ongün

lüyündə, sonuncu yaz şax tasının orta tarixi isə martın 2–ci ongünlüyündə

müşahidə olunub.

Havanın orta illik nisbi rütubəti 70 % olub, maksimum 82–85 % noyabr–

fevralda, minimum 51–53 % iyun–iyuldadır.

Atmosfer yağıntılarının illik miqdarı 254 mm olub, aylar üzrə ən çox 29– 31mm

oktyabr–noyabrda, ən az 9 mm isə iyul–avqustda müşahidə olunur. Mümkün

buxarlanmanın miqdarı atmosfer yağıntılarından dörd dəfə artıq olub 1100 mm

təşkil edir. Qaрлы щава az təsadüf olunur, il ərzində cəmi 6 gün. Regio nun hakim

küləkləri şimali–şərq və şərq istiqamətlərdən olub orta sürəti 3.7 m/san təşkil edir.

Gücü > 15m/san olan küləkli günlərin miqdarı ildə 23–dür (1).

2. Щаъыгабул эюлцнцн щидроложи хцсусиййятляри вя онун антропоэен

тясирлярдян дяйишилмяси

2.1. Gölün hidroloji юйрянилмяси тарихи

Hacıqabul gölü Kür çayının sol sahilində, Şirvan düzünün cənub– şərqində,

Əli Bayramlı və Qazıməmməd şəhərləri arasında–20,5 m yüksəklikdə yerləşir.

Ərazinin iqlimi yayı quraq keçən mülayim–isti yarımsəhra və quru çöllər

tipinə aiddir. Bu iqlim tipi az və zəif nəmliyi, qışın mülayim və yayın quru–isti

keçməsi иlə səciyyələnir.

Ümumi radiasiyanın miqdarı 131.5 kkal/sm

2

, havanın orta temperaturu 14.5

0

С, mütləq maksimumu 42

0

С, mütləq minimumu-23

0

С, 5

0

–dən yüksək olan

temperatu run illik miqdarı 5082

0

С, 10

0

–dən yüksək olan temperaturun illik

miqdarı 4647

0

–dir. İlk payız şaxtasının orta tarixi noyabrın 3–cü ongünlüyün

də, sonuncu yaz şaxtasının orta tarixi isə martın 2–ci ongünlüyündə müşahidə

olunub.

Havanın orta illik nisbi rütubəti 70 % olub, maksimum 82–85 % noyabr–

fevralda, minimum 51–53 % iyun–iyuldadır.

Atmosfer yağıntılarının illik miqdarı 254mm olub, aylar üzrə ən çox 29–31mm

oktyabr–noyabrda, ən az 9mm isə iyul–avqustda müşahidə olunur. Mümkün

buxar lanmanın miqdarı atmosfer yağıntılarından dörd dəfə artıq olub

1100mm təşkil edir. Qaр az təsadüf olunur, il ərzində cəmi 6 gün qarlı olur.

Regionun hakim küləkləri şimali–şərq və şərq istiqamətlərdən olub orta sürəti

3.7m/san təşkil edir. Gücü> 15m/san olan küləkli günlərin miqdarı ildə 23–

dür (1).

Hacıqabul gölünün sistemli tədqiqi XX əsrin ortalarında başlasada ilk

məlumat XIX əsrin 2–ci yarısına aiddir. Qafqazın hidroqrafiyasının ilk

tədqiqatçısı olmuş M.N.Gersevanov (1886 ) Kür çayının aşağı hissələrində bir

sıra göllərin olduğunu və bilavasitə Hacıqabul gölü haqqında qeyd edir ki, bu

göl Kür və Araz çaylarının daşqın sularının bir hissəsini özündə cəmləməklə

daşqının zərərini azaldaraq bir növ axım tənzimləyici rolunu oynayır.

1946–cı ildə Hacıqabul gölünün şərq sahilində hidrometeoroloji məntəqə təşkil

olunaraq 1955–ci ilin ortalarına kimi fəaliyyətini davam etdirir.Buradakı

müşahi dələrə sutkada iki dəfə, saat 8

00

və 20

00

olmaqla suyun səviyyə

tərəddüdü, tempera turu, göl səthinin vəziyyəti və şaxtalı keçən qış dövründə

göldə formalaşan buz hadisələrinin qeydiyyatı daxil idi. Qeydə alınmış

məlumatlarda müşahidələrin qırılma dövrləridə mövcuddur. Antropogen təsir

dövrünə, yəni 1955–ci ilə kimi davam edən bu müşahidələr zamanı kimyəvi

analiz üçün gölün suyundan dörd nümunə götürülərək təhlil olunmuşdur.

Sonralar, yəni 1980–84-cü illər arası hidrometeoroloji məntəqənin işi bərpa

olaraq 5 il ərzində davam etmişdir. Bu və sonrakı dövrdə göl suyunun kimyəvi

tərkibi və çirklənmə xassələri daha geniş miqyaslı tədqiq olunur. Bu

məlumatlar hidrometeoroloji Komitə tərəfindən nəşr olunan «Hidroloji İllик»

və «Hidrokimyəvi İllik» sorğu kitablarında öz əksini tapmışdır.

Hacıqabul gölünün ilk kompleks tədqiqi 1974–76-cı illərdə AMEA Coğrafiya

institutu, sonralar 1980–86-cı illlərin müxtəlif mövsümlərində kimyəvi

xassələri Hidrometeoroloji Komitə tərəfindən tədqiq olunur.

2007–ci ildə Azərbaycan Ornitoloji Cəmiyyəti tərəfindən Hacıqabul gölünün

nadir su–bataqlıq quşlarının əsas yaşayış məskəni kimi tədqiqi layihəsinin

yerinə yetirilməsi zamanı bir sıra fiziki–kimyəvi xassələri öyrənilmişdir.

Beləliklə, gölün təbii və antropogen dövrlərdə inkişafı və xassələrinин dəyişmə

sinə aid müəyyən məlumatlar toplusu formalaşmışdır.

2.2. Тядгигат ишинин методикасы

Чöl işləri, laboratoriya və elmi təhlil mərhələlərini əhatə edib, coğrafi–hidroloji

metod analizindən (analoq–statistik–ehtimal hesablamaları, korellyasiya və

trend əlaqə üsullarından) istifadə olunaraq göldə fiziki, kimyəvi və qisməndə

bioloji proseslərin əlaqə və xassələrinin zaman və məkan daxilində dəyişkən

liyi müəyyənləş dirilib.

Gölün morfometrik ölçülərinin təyini və onların zamanla dəyişmə xassələrinin

qiymətləndirilməsi, topoplanşet (1:50000,1:100000 miqyaslı), müxtəlif miqyas

lı aerofotoplanalma və kompüterin «Google Earth» saytında olan kosmik

şəkillərdən istifadə edilərək, morfometrik və kartoqrafik metodlara əsaslanıb.

Sу kütləsinin kimyəvi xassələrə və minerallaşma dərəcəsinə görə qruplaşdırıl

ması O.A.Alyokinin (9) hidrokimyəvi təsnifatına əsaslanır.

Dib çöküntülərinin qranulometrik tərkibi fraksiometr və ələk qamcıtökən,

üzvi karbonun miqdarı Knop metodu ilə təyin edilib. Radioaktivliyin

təyinində SARİ–2 cihazı ilə qamma - spektrometrik üsuldan istifadə olunub.

Mikroelementlərin təyinində atom–absorbsiya və spektral metoddan, kimyəvi

makrokomponentlərin təyinində isə rentgen–spektral və s. metod və üsullardan

istifadə olunaraq, su kütləsi və dib çöküntülərinin keyfiyyət xassələrinin təbii və

antropogen dövrlər üçün qiymətləndirilməsində müxtəlif illəri və fəsilləri əhatə

edən 10–larla nümunələrin kimyəvi analizləri təhlil olunmuşdur.

2.3. Щидроложи просессляр

Hacıqabul gölü 5–7 min il bundan əvvəl formalaşaraq öz təbii vəziyyətində

inkişaf edirdi. 1953–cü ildə Mingəçevir hidroqavşağının yaradılması ilə bu göl,

çay suları ilə mütəmadi qidalanmadan məhrum olaraq, sahə və su həcmi azalmış,

kimyəvi xassələri dəyişmiş, minerallaşma və çirklənmə dərəcəsi artaraq inkişafının

antropogen dövrlü mərhələsinə başlamışdır. Hacıqabul gölünün təbii və

antropogen təsir dövrlərdəki rejim xassələrinin açıqlanması gələcəkdə gölün

ekoloji şəraitinin sağlamlaşdırılması məqsədilə görüləcək tədbirlərin optimallaş

dırılması üçün zəmin ola bilər.

Təbii rejim dövründə gölün əsas qidasını Kür çayı ilə yanaşı, onun sol sahilində,

Şirvan düzünün cənub hissəsində, Kür çayına paralel və onun qədim məcrasında

yerləşərək uzunluğu 134 km, sutoplayıcı hövzə sahəsi 8920km

2

olan şirin sulu

Qarasu çay – göl sistemi təşkil edirdi. Bu çay – göl sistemi Böyük Qafqazın cənub

yamaclarında axan Türyançay, Göyçay, Girdimançay, Ağsu və s. kiçik çayların

sularını qəbul edib son mərhələdə su səthinin sahəsi 17km

2

olan Hacıqabul gölünə

axıdırdı. Sistemin qərbdən – şərqə doğru nisbətən dərin quytullarında yerləşən

Şilyan, Navacı, Bostançala, Axar, Gülxana və Suat gölləri bir–biri ilə hidravlik

əlaqəyə malik idilər (şəkil 1).

Şirvan Qarasu (bəzən Zərdab Qarasu) adlanan çay–göl sistemi daşqınlar zamanı

Kür sularınıda qəbul edirdi. Mingəçevir su anbarı tikiləndən sonra Kür çayının

axımı tənzimləndiyindən daşqın suları bu sistemə demək olarki, daxil ola

bilmir.Digər tərəfdən, bataqlıqlaşmış sahələrin qurudularaq, sudan azad olmuş

torpaqları kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə cəlb etmək məqsədilə, çay–göl sistemini

qidalandıran çayların (Türyançay ilə Göyçayın və Girdиmançay ilя Ağsunun)

aşağı hissələri kanallaşdırılıb suları birbaşa Kür çayına axıdılır. Bütün bu tədbirlər

Şirvan–Qarasu çay–göl sisteminin tədricən qurumasına şərait yaradır.

1960–cı illərdə Hacıqabul gölünün 8 km

2

-lik cənub hissəsinin perspektivli neftli–

qazlı sahə olmasını nəzərə alaraq Şirvanneft NQÇİ tərəfindən qismən quru

dulur.Gölü iki hissəyə ayıran torpaq bəndin görünüşü şəkil 2 вя 3– də verilir.

Digər tərəfdən, 1970–ci illərin əvvəllərində cənub hissədəki gölün cənub–

qərbində əmtəə balıqçılığın inkişafı üçün balıqartırma nohurları tikildiyindən

oradakı çirklənmiş göl sularının hamısı nasoslarla Böyük Hacıqabul gölünə

axıdılır. Sonralar balıqartırma sahəsi müxtəlif səbəblərdən tənəzzülə uğrayır.

Biz, 2007–ci ildə, Hacıqabul gölü və onun ətraflarında apardığımız tədqiqatlar

zamanı keçmiş balıqartırma nohurlarının uçulub–dağılaraq istifadəyə yararsız

qalıqlarını müşahidə etmişik.

Ş

ə

kil

1

.

Ş

irvan

-

Qarasu

ç

ay

-

g

ö

л

sistemi

Şəkil 1. Şirvan - Qarasu çay- göл sistemi

XX əsrin əvvəlлərində

Шякил 2. Щаъыгабул эюлцнцн сцни

олараг шимал вя ъянуб щиссяляря

айыран

торпаг бянд

Şəkil3

.Hacıqabul gö

lünün antropo

gen təsirlə aza

laraq dəyişmiş

sahəsi.

Qurudulmuş

hissə гырыг xət

lə, muasir sulu

hissə tund rəng

lə göstərilib.

Nəticədə, Hacıqabul (yəni, şimal hissədə yerləşən Böyük Hacıqabul) gölü çay

suları ilə qidalanmadan məhrum olaraq ölçüləri kiçilir, su ancaq şimal hissədəki

çalada cəmlənir. Gölün intensiv kiçilməsinin digər səbəbidə odur ki, onun xüsusi

sutoplayıcı hövzə sahəsi demək olar ki, yoxdur. Təbii olaraq səth axımını qəbul

edəbilmədiyindən mövcudluğu oraya axıdılan antropogen mənşəli suların

miqdarından asılı olmuşdur.

Gölün əsas morfometrik elementləri 1976–cı ildə yerinə yetirilmiş batimetrik

planalma nəticəsində a

şağıdakı kimidir:

Su səthinin sahəsi 8,4 km

2

, su bitkilərinin tutduğu sahə 0,4 km

2

, maksimal

dərinliyi 2,0 m, orta dərinliyi 1,4 m, uzunluğu 4,2 km, maksimal eni 2,8 km, orta

eni 2,0 m, sahil xəttinin uzunluğu 11,0 km, su həcmi 12,1 milyon m

3

.

Göl çalasının quruluşu sadədir, min illərlə burada akkumulyasiya olan çay

gətirmələri, sahillərin abraziya materialı, hidrobiontların qalığı (detrit) və s.

çalanın formasını bəsitləşdirmişdir, sahil zonasından çalanın mərkəzinə doğru

dərinliklər tədricən artır.

Göl çalasının forma və bəzi özünəməxsus xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən

morfometrik kəmiyyətlərə nəzər yetirək. Göl oval formanı xatırlatdığından onun

uzunluq əmsalı 2/1–dir, gölün açıqlıq əmsalı isə 6,0–dır. Müqayisə üçün qeyd edək

ki, göl çalasının formasını və eləcədə bəzi atmosfer proseslərinin su kütləsinin

dərinliyinə təsiri dərəcəsini bildirən bu əmsal Ağgöl üçün 72, Mehman gölü üçün

39 və Sarısu gölü üçün 73 –dür.

Göl çalasının hansı həndəsi fiqura yaxın olmasını əks etdirən həcm əmsalı 0.70–

dir, yəni yarımkürəyə yaxındır.

Nisbi dərinlik əmsalı 0.69 olduğundan dayaz göllər qrupuna aid edilir.

Göl çalasında dərinliklər tədricən artdığından su kütləsinin 64% - dan artığı 0–1 m

dərinliklər arasında cəmlənmişdir (cədvəl 1).

Cədvəl 1

Hacıqabul gölündə suyun sahə və kütləsinin dərinliklər üzrə paylanması

1

Su səthinin

sahəsi,km

2

Kəmiyyət

lər

Gölün ümumi sahəsinə nisbətən izobatlar arası sahə

0.0 – 0.5 m 0.5 – 1.0 m

1.0 – 1.5 m

1.5 – 2.0 m Σ

8.4 km

2

0.7 0.7 1.0 6.0 8.4

% 8.6 8.9 11.9 70.6 100

2

Su кцтляси

nin həcmi,

10

6

m

3

Kəmiyyət

lər

Gölün ümumi su həcminə nisbətən izobatlararası su həcmi

0.0 – 0.5 m 0.5 – 1.0 m

1.0 – 1.5 m

1.5 – 2.0 m Σ

12.1 10

6

m

3

4.1 3.7 3.3 1.0 12.1

% 33.8 30.8 27.1 8.3 100

1977–2007–ci illər arasındakı dövrdə gölün sahəsi təxminən 2 dəfə azalaraq, eni

50-200 m arasında olan sualtı (litoral) dayazlıq quruya çevrilmişdir. Maksimal

dərinlik 1,0 m-ə yaxınlaşmışdır.Hacıqabul gölünün şimal və şərq sahilləri digərləri

иlə müqayisədə nisbətən yüksəkdir. Şimal hissədə sıldırımlı sahillərin yüksəkliyi

bəzən 10m-ə çatır və bu zonada yüksək səviyyə izləri alçaq sədlər və terraslar

şəklində saxlanılmışdır (şəkil 4).

2007–ci ildəki tədqiqatlar zamanı təbii (aşınma, eroziya, abraziya) və antro

pogen amillərin (gölsahili zonada şosse yolunun genişləndirilməsi və s.) təsirilə

terrasların görünüşünün tədricən itməsini müşahidə etdik. Son illər gölün su

səviy yəsinin kəskin azalması ilə keçmiş litroral zonanın müəyyən hissəsi

sudan azad olaraq quruya çevrilmişdir (шякил 5).

Шякил 4. Щаъыгабул эюлцнцн шимал щиссясиндя тер раслы сащилляр вя эюл

сявиййясинин заманла азалма сы. I,II,III–гум, эил, лил вя щиттийа гарышыглы

алчаг

сядляр

;

IV,V

–

сащил

терраслары

2.4. Эюлцн су сявиййясинин дяйишилмяси

Təbii rejim dövründə Hacıqabul gölünün səviyyə tərəddüdü Kür çayı və

Şirvan Qarasu çay–göl sisteminin rejimindən asılı idi. Göldə ən yüksək su

səviyyələri yazda, çayların daşqın sularını qəbul edən zaman və ən alçaq

səviyyələr isə qışın orta və axırlarında müşahidə olunurdu. Çaylarda daşqın

olmadıqda (məs. 1957 və s. illərdə) göldə su səviyyəsi kəskin azalırdı və maksi

mum səviyyələr isə ilin əvvəlində müşahidə olunurdu. Müşahidə dövrü (1947–

54–cü illər) ərzində orta səviyyə 87sm, ən yüksək 257 sm (14–16.07.1948–ci il),

ən aлçaq isə-53 sm olub 1951–ci ilin sentyabr–oktyabr aylarında qeyd

olunmuşdur (ъədvəl 2).

Cədvəl 2

Hacıqabul gölündə su səviyyələrinin təbii rejim dövründə tərəddüdü, см

( 1947 – 54 – cü illərin orta və ekstremal kəmiyyətlərи )

Aylar

Xassə

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

İllik və

ekstremal

Orta

63

65

73

94

124

134

106

99

80

71

70

67

87

Ən

yüksək

169

201

203

198

239

257

235

228

211

196

195

182

257

07.1948

Ən alçaq

-

17

-

17

2

18

25

0

-

19

-

44

-

53

-

53

-

23

-

19

-53

09.10.1951

Səviyyənin orta illik tərəddüdü 1.0–1.5 m, çoxillik dövrdə maksimum tərəddüdü

3.0 m -dən artıq olmuşdur (4) .

Шякил 5.Щаъыгабул эюлцнцн шимал-шяргиндя гурудулмуш

дайазлыглар.

Antropogen təsirli dövrdə bu göl, çay suları ilə qidalana bilmədiyindən səviyyə

tərəddüdləri azalır və antropogen axıntıların miqdarından asılı olaraq maksimal

səviyyələr ilin müxtəlif vaxtlarında müşahidə oluna bilər (cədvəl 3).

Cədvəl 3

Hacıqabul gölündə su səviyyələrinin antropogen təsirli dövrdə

tərəddüdü, sm (1980 – 84 – cü illərin orta və ekstremal kəmiyyətləri)

Aylar

Xassə

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 İllik və

ekstremal

Orta 79 84 91 96 95 94 91 83 82 82 82 82 88

Ən yüksək 93 102 123 127 125 121 115 93 93 93 93 93 127

04.1980

Ən alçaq 63 67 84 80 79 79 79 67 68 68 68 67 63

01.1980

Pozulmuş rejim dövründə səviyyənin illik tərəddüdü 20–30 sm, maksimal

tərəddüd isə 0.6 m - ə yaxın olmuşdur. Hal– hazırda su səviyyəsinin azalması

davam etməkdədir.

2.5. Эюлцн су балансынын вя онун цнсцрляринин дяйишилмяси

Göl çalasına müxtəlif mənşəli və miqdarda səth, yeraltı və atmosferdən

daxil olan sular toplanaraq, zamanla gölün özünəməxsus su kütləsini

formalaşdırır. İlin hidrometeoroloji şəraiti, gölə daxil olan su kütlələrinin

həcmi və kimyəvi xassələri, çalanın morfoloji quruluşu və morfometrik ölçüləri

su balansının strukturuna təsir edən amillərdəndir. Hacıqabul gölü su balansı

strukturuna görə axarsız göllərə aiddir. Bu tip su dövranına malik olan göllərin su

balansı tənliyini orta çoxillikn dövr üçün belə ifadə etmək olar:

Sa + X + Ya = B və ya Sa + X +Ya – B = 0

Burada Sа–səthi axım,X–atmosfer yağıntıları, Ya–yeraltı axım və В–

buxarlanmadır.

1953–cü ildən sonra Hacıqabul gölünün su balansı strukturu antropogen təsirlə

kəskin dəyişmişdir. Belə ki, əgər təbii rejim dövründə su balansı strukturunun gəlir

hissəsində əsas yeri Kür və Şirvan Qarasu çaylarının daşqın suları, sonra atmosfer

yağıntıları təşkil edirdisə, antropogen təsirli dövrtdə Qarasu çay–göl sistemi

(1960–cı illərin əvvəlində) tam qurudulmuş, Kür çayı suları isə ancaq davamlı

gursulu və daşqınlar dövründə (su sərfi > 1200m

3

/san olanda) potensial olaraq

qısa müddətə gölü qidalandıra bilərdi. Amma Şəmkir və Yenikənd su

anbarları istismara veriləndən sonra Hacıqabul gölünün çay suları ilə

qidalanma potensialı minimuma enir. Digər tərəfdən Kür-Araz və onların

qolları üzərində, həm respublikamızda və həm də respublikamızın

hüdudlarındankənarda inşa olunmuş su anbarları və müxtəlif yönümlü

hidroqovşaqlаqrın miqdarı artdıqca, çay axımı daha çox tənzimlənmiş olur və

nəticədə, Kürətrafı göllərin çay suları ilə qidalanma şansı kəskin azalır.

Hal–hazırda gölə səthlə daxil olan suları: yağıntılı dövrdяn sonra gölə tərəf

meylli olan ətraf ərazilərdə yaranan az miqdarda səthi axar, məişət–

kommunal suları və Kür çayının yüksək səviyyələri zamanı səthə çıxmış (və

nasoslarla bu gölə axıdılan) qrunt suları təşkil edir.

Hesablamalar göstərir ki, atmosfer yağıntılarının illik miqdarı 2.13 mln m

3

və

ya balansın gəlir hissəsinin 30 %- ə yaxının təşkil edir.

Qrunt sularının illik miqdarı çox cüzi olub 0,011 mln m

3

–dir.Arid iqlim şəraitində

gölün su səthindən diffuziya, mexaniki və transpirasiya ilə külli miqdar su itkisi

olur. Müxtəlif üsullarla təyin edilmiş buxaрlanmanın miqdarı 880–1290 mm

arasında tərəddüd edərək fəsillər üzrə paylanması aşağıdakı kimidir: yazda 22 %,

yayda 50 %, payızda 20 % və qışda 8 %.

Su balansının çıxar hissəsi ancaq buxarlanmadan (9.2 mln m

3

) ibarət olduğundan,

Σ gəlir 7.14 - Σ çıxar 9.2 = - 2.1 mлn.m

3

.

Yəni, il ərzində gölə daxil olan suyun miqdarı oradan buxarlanma ilə itən suyun

miqdarından az olduğundan gölün su səviyyəsi və həcmi azalmaq üzrədir.

Su həcminin azalması gölün şorlaşmasına, çirklənmənin təmərküzləşməsinə və

həll olmuş oksigenin azalmasına, bunlar da öz növbəsində ekoloji mühitin

gərginləşмə sinə səbəb olur.

2.6. Суйун температуру

Göl suyunun temperaturu zaman və məkanca dəyişərək atmosfer, su kütləsi və dib

çöküntüləri arasında istilik mübadiləsini özündə əks etdirir. Gölə daxil olan

istiliyin su kütləsi və dib çöküntülərində paylanması ilə istiliyin mövsümlər üzrə

dəyişməsi prosesi gölün temperatur rejimini formalaşdırır. Gölün temperatur

rejimi su kütləsində baş verən bir sıra dinamik və biokimyəvi proseslərə təsir

edərək su mühitinin ekoloji şəraitinin formalaşmasında mühüm rol oynayır.

Su səthinin (0.2 m dərinlikdə) temperaturu 1949–55–ci illər arasında mütəmadi

olaraq Hidrometeoroloji Xidmət idarəsi tərəfindən öyrənilsədə, bu məlumatların

müəyyən hissəsi keyfiyyətsiz və nöqsanlıdır. Bunu nəzərə alaraq, su və hava

temperatur ölçüləri arasında əlaqə əyriləri qurmaqla müşahidə məlumatları

sırasında qırılmalar olan dövr bərpa edilmişdir.

Hacıqabul gölünün orta aylıq su temperaturu ilə Qazıməmməd hidrometeoroloji

stansiyasında havanın orta aylıq temperaturları arasındakı əlaqənin analitik ifadəsi:

Y = 1.1622x – 2.4068; R

2

= 0.994

Respublikamızın ən böyük gölü olub, Kür–Araz ovalığında yerləşən Sarыsunun

temperatur rejimi ilə Hacıqabul gölünün temperatur rejimində müəyyən yaxınlıq

var. Bunu cədvəl 4-ün məlumatlarında görmək olar.

Cədvəl 4.

Təbi rejim dövründə göl sularının orta aylıq temperaturu, º С

I II III IV V VI VII VIII

I X X XI XII tº maks. vaxt

Sarısu gölü 34.4 º C

29.07.1943

3.7 3.5 5.3 12.0

19.7

24.2

25.3

24.3

20.6

15.1

10.3

5.6

Hacıqabul gölü 31.0 º C

22.07.1954

3.8 4.9 8.4 13.5

20.1

22.5

24.9

24.8

21.0

16.1

9.6 5.4

Sarısu və Hacıqabul göllərində orta aylıq su temperaturları arasındakı əlaqənin

analitik ifadəsi:

Y = 0.9335x + 1.3892; R

2

= 0.982

Təbii rejim dövründə göl suyunun orta çoxillik temperaturu 14.6

º

С, müşahidə

olunmuş ən yüksək temperatur 31.0

º

С (22.07.1954 cü ildə), ən alçaq

temperaturlar isə dekabr və yanvar–fevral aylarında 1.0–1.1

º

С təşkil edir. Çox

isti keçən yay dövründə suyun temperaturu 35

º

С

–yə çata bilər. Temperaturun

10

º

С–dən keçərək artması martın 3–cü ongünlüyündə, payızda isə 10

º

С–dən

keçərək azalması dekabrın 2–ci ongünlüyündə baş verir. Su temperaturunun

illik tsikli mövsüm xassələrini özündə təzahür etdirərək dörd mərhələni keçir:

yaz isinmə, yay isinmə, payız soyuma və qış soyuma dövrləri. Yaz isinmə və

payız soyuma mərhələləri nisbətən qısa dövrlü və davamiyyətsizdir, qış

soyuma və xüsusəndə yay isinmə mərhələləri özünü davamlı və stratifikasiya

olunmuş göstərir. Hər bir termik dövr ilk növbədə gölün sahilə yaxın

dayazlığında başlasada, su kütləsinin mərkəz hissələri ətalətli olub, əvvəlki

termik dövrün strukturunu müəyyən vaxt özündə davam etdirir. İstiliyin su

səthi və kütləsində paylama xüsusiyyətlərini isinmə və soyuma dövrləri üzrə

nəzərdən keçirək.

Su temperaturunun 4

ºС

–dən keçərək artması havaya nisbətən 15–25 gün

sonra baş verir.Su kütləsində müsbət kəmiyyəti istilik balansının formalaşma

sı ilə göл yaz isinmədövrünə keçir. Qısa yaz dövründə su kütləsində sirkulyasi

ya prosesi aktivləşir, dibə yaxın hissənin oksigenlə təminatı yaxşılaşır.

Su kütkəsinin maksimal sıxlığı (t=4

º

С) zamanı formalaşan aktiv sirkulyasi

yadan sonra temperaturun artması ilə göl yay isinmə mərhələsinə keçir. Bu

mərhələ homotermiya vəziyyətindən gölün maksimum temperatura çatan

dövrünə kimi olan müddəti əhatə edir. Yay isinmə dövrünün maksimumu

havaların temperatur şəraitindən asılı olaraq iyul – avqust aylarında olub 25–

32

º

С arasında tərəddüd edir. Hacıqabul gölü dayaz olduğundan su kütləsinin

səthi ilə dibə yaxın hissələrin temperatur fərqi 2–5

º

С–dən artıq olmur. Göldə

epilimneon təbəqəsi dominant olduğundan temperatur sıçrayışı

(metalimneon) təbəqəsi formalaşa bilmir və su kütləsi çox vaxt

homotermiyaya yaxın vəziyyətdə olur (7).

Göldə suyun temperaturu maksimumu keçməsilə payız soyuma dövrü başlayır

və payız homotermiya sirkulyasiyasına kimi davam edir. Yay və payız

dövrlərində gölə daxil olan və toplanan istiliyin 75%-dən artığı buxarlanmaya

və transpirasiyaya sərf olunur. Bu dövrdə su temperaturunun ongünlüklər

üzrə azalması 1–3

º

C təşkil edir. Dib çöküntülərinin temperaturu ilə suyun

temperaturu təxminən bərabərləşir.

Havaların qışa doğru soyuması su səthi temperaturunun 4

º

C–dən aşağı

enməsinə səbəb olur ki, bu da gölün qış soyuma dövrünə girməsini bildirir. Bu

dövrdə su kütləsinin temperaturu adətən su səthinə nisbətən 2–3

º

С yüksək

olduğundan əks termik stratifikasiya formalaşır. Dib çöküntülərinин

temperaturu su kütləsindəkindən bir neçə dərəcə yüksək olur.

Göldə orta dərinliyin 1.0 m–dən az olması su kütləsinin tez isinməsinə və

günəş radiasiyası ilə daxil olan istiliyin 75 % - dən artığının buxarlanmaya

sərf olunmasına şərait yaranır. Bu göl dayaz, epitermik və isti suludur, yəni

Σt ≥ 15С

º

= 4000

º

С

Antropogen təsir (müxtəlif mənşəli və dərəcəli yüklənmə) gölün sahə və su

həcminin azalmasına, xüsusəndə temperatur rejiminin dəyişərək su kütləsinin

nisbətən isinməsinə səbəb olmuşdur. Bu prosesi, təbii və antropogen rejimli

dövrlərdə mütəmadi temperatur müşahidələri məlumatları əsasında nəzərdən

keçirək.

1. Təbii rejim dövründə suyun fəsillər üzrə orta temperaturu belə idi:

 qışda (12– 02– ci aylar) = 4.7

º

С

;

 yazda (03 – 05 – ci aylar) = 14.0

º

С;

 yayda (06 – 08 –ci aylar) = 24.1

º

С;

 payızda (09 -11 – ci aylar ) = 15.6

º

С

Orta illik = 14.6

0

С, dövrün maksimumu = 31

º

С.

2. Antropogen rejim dövründə suyun fəsillər üzrə орта temperaturları belə

oldu:

 qışda ( 12 – 02 – ci aylar ) = 6.9

º

С;

 yazda ( 03 – 05 – ci aylar ) = 12.3

º

С;

 yayda ( 06 – 08 –ci aylar ) = 28.1

º

С

;

 payızda ( 09 -11 – ci aylar ) = 20.3

º

С

Orta illik = 16.2

º

С, dövrün maksimumu = 36.0

º

С.

Antropogen təsirin nəticəsi olaraq su kütləsinin orta çoxillik

temperaturu 1.6

º

С (11%), dövrün maksimumu isə 5.0

º

С(16%) artmışdır.Son

yarım əsrdə su kütləsi və dərinliklərin azalması gölün istilik rejimini qismən

dəyişərək, orta və ekstremal temperaturların artmasına, istilik tutumunun isə

azalması şərait yaratmışdır (7).

Hacıqabul gölünün yerləşdiyi ərazi yayı quraq keçən mülayim-isti

yarımsəhra və quru çöllər (CBS sa) iqliminə malik olduğundan, burada şaxtalı

havalar qısa müddətli və davamsızdır. Nəticədə, göl səthində davamlı buz

hadisələrinin formalaş masına təbii şərait yaranmır. Bununla belə, sərt keçən

qış aylarında sahil buzları (qalınlığı 0.5–1.0 sm- ə kimi) və çox qısa müddətli,

davamsız buz örtüyü (qalınlığı 1–3 sm-ə kimi) əmələ gələ bilir. Müşahidələr

göstərir ki, qış (XII-II) aylarında göldə əsasən sahil buzu əmələ gəlir və soyuq

dövrdə bir neçə dəfə parçalanıb əriyir və sonra yenidən formalaşa bilər. Sahil

buzunun ən tez yaranma vaxtı dekabrın ikinci ongünlüyündə olur. Qışı sərt–

şaxtalı keçən illərdə göl səthi bir neçə gündən 20–30 günə kimi buzla örtülə

bilər.

Buz örtüyünün formalaşması adətən sahil zonası və dayazlıqlardan

başlayaraq gölün mərkəzinə doğru inkişaf edir. Şaxtalı, buludsuz və küləksiz

gecələrdə buz örtüyünün formalaşması daha aktiv keçir. Buz örtüyünün

yaranması ilə gölün səthi ilə atmosfer arasında qaz mübadiləsi tam kəsilir,

istilik mübadiləsi isə zəifləyir, buna əsas səbəb buzun istilikkeçirmə

qabiliyyətinin suya nisbətən (qalınlığı 1–3sm olan buz örtüyü zamanı

istilikkeçirmə açıq su səthinə nisbətən 10%) az olmasıdır. Buz örtüyü və onun

üstündəki qarın qalınlığı artdıqca, su ilə atmosfer arasında istilik mübadiləsiдя

azalır.

Qış dövründə havaların qısa müddətli isinməsi və küləklər, formalaşmış

sahil buzunu və buz örtüyünü dağıda bilir. Bu prosesi 1949–1950-ci illərin qışı

timsalında nəzərdən keçirək. 1949–cu ilin sonunda göldə sahil buzu 17

dekabrda yaranaraq 1950– ci ilin 13 yanvarına kimi qalınlığı və sahəsi gölün

mərkəzinə doğru inkişaf etmişdir. Bu dövrdə, xüsusən gecələr, havanın

hərarəti–20

0

С və daha artıq (1950–ci ilin yanvar ayında havanın mütləq

minimumu Kürdəmirdə-24.0

0

С, Sabirabadda-21.1

0

с) olduğundan, gölün səthi

donur və buz yanvarın 14-ündən fevralın 20-sinə kimi davam edir. Hava

temperaturunun artması və küləklər gölün mərkəz hissəsində buz örtüyünün

parçalanıb əriməsinə səbəb olsa da, sahil buzları 26 fevrala kimi davam edir.

Parçalanmış buz örtüyü adətən 13 gün ərzində əriyir. Müşahidə dövrü

müddətində davamlı buz örtüyü 1948–49–cu, 1949–50– ci, 1963–64–cü, 1972–

73–cü, 1976–77–ci və s. illərin qışında formalaşmışdır. Son onilliklərdə gölün

su kütləsində minerallaşma dərəcəsinin artması ilə buz hadisələrinin

davamiyyəti də azalmışdır.

2.7. Эюлцн сu kütləsinin optik və orqanoleptik xassələri.

Su kütləsinin optik xassələrinin formalaşması gölü əhatə edən landşaftın

xüsusiyyətlərindən, gölün qida mənbələrindən, su kütləsi və dib çöküntülərində

baş verən fiziki, kimyəvi, bioloji proseslərin (sudakı asılı hissəciklərin, planktonun

və humin maddələrи miqdarının) xüsusiyyətləri və intensivliyindən asılı olub,

zamanla dəyişir. Tətqiq etdiyimiz optik xassələrə suyun şəffaflığı, rəngi və

rəngliyi, orqanoleptik xassələrə isə suyun dadı və qoxusu aiddir.

Suyun şəffavlığı – suda görünmə dərinliyi olub iki üsulla təyin edilə bilər:

– Ağ rəngli Sekki diskinin gюrцnmя sərhədi kimi, m-lə,

– götürülmüş su nümunəsinin laboratoriya şəraitində standart şriftin göрüнüb

seçilməsi, dərəcə ilə.

Bizim tədqiqatlar hər iki üsula əsaslanır, amma daha çox ölçülər sekki diski

ilə yerinə yetirilib. Təbii rejim dövründə göldə su bol olan vaxtı su kütləsinin

şəffaflığı (ilin soyuq dövründə) 1.5m-ə çatırdı, suyun rəngi isə təxminən

X–XIII

arasında tərəddüd edirdi. Daşqın sularının gölə daxil olduğu dövrdə şəffaflıq

1.0m–dən az olub, suyun rəng qiyməti artaraq

XV-XIII

-ə

çatırdı. İlin isti dövründə

şəffaflığın azalmasına mikroorqa nizmlər də təsir edirdi.

Antropogen təsirli dövrdə gölün bütün hidrobiokimyəvi xassələri dəyişir.

Suyun şəffaflığı sakit havalarda 0.5–0.8m, davamlı küləkli günlərdə isə

resuspenziyanın təsirilə 0.2–0.3m - ə kimi azalır. Bu tip göllər polihumoz adlanır.

Suyun rəngi–su kütləsinin fiziki xüsusiyyətlərini, rəngliyi isə keyfiyyət

xassəsini təcəssüm etdirir. Rəng və rənglik arasında olan fərqi və onların tətqiqi

metodikasını nəzərdən keçirək. Suyun rəngi–işıq şualarının suya daxil olaraq

udulan və oradan əks olub dağılan spektrləri ilə xarakterizə edilərək, Sekki diski

və Forel – Ule rəng şkalasının (RŞ) köməyilə nisbi olaraq gözlə təyin edilir.

Suyun rəngliyi -isə keyfiyyət göstəricisi olub, su kütləsinin rənglənmə

dərəcəsinin intensivliyini bildirir. Bu xassə Platin–Kobalt (Pt–Co) şkalası ilə

kolorimetrik üsulla, istənilən dərinlikdəki su nümunəsi üçün laboratoriya

şəraitində təyin edilə bilər.Göldə çirklənmə prosesi aktivləşəndə,su kütləsinin

rəngi bozumtul çalarları xatırladır.Gölün mərkəzindən sahilə doğru şəffaflığın

azalması ilə rəngin qismən artması müşahidə olunur (şəkил 6).

Hidrometeoroloji Komitə (indiki Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi)

tərəfindən 1984–90–cı illərin müxtəlif fəsillərində Hacıqabul gölündən

götürülmüş su nümunələrinin təhlili göstərir ki, onların rəngliyi 50–205

0

arasında tərəddüd edib. Müxtəlif göllərdə aparılmış çoxillik müşahidələrin

nəticəsi göstərir ki, şəffaflıq artdıqca, suyun rəngliyi azalır və bu kəmiyyətlər

arasında əks korrelyasiya əlaqəsi mövcuddur.Gölün su kütləsində rəngliyin

artmasına təsir edən amillərə humin maddələri, hidrobiontların çürüntüsü,

antropogen mənşəli tullantılar və s. aiddir.

Orqanoleptik xassələrin əsasını suyun qoxusu və dadı təşkil edir. Hacıqabul

gölünün axarsız olması, buradakı hidrobiontların növ müxtəlifliyi və həyat

tsikli, dib çöküntülərində akkumulyasiya və çürümə prosesi, antropogen

mənşəli axıntılar və s. suda qoxu və dad yaradan hallardır.

Şəkil-6. Antropogen

təsirli dövrdə (1985-

87-ciillərdə) Hacıqа

bul gölünün su kütlə

sin də şəffaflıq (---),

rənglik (—) və asılı

hissəciklər (— • —)

miqdarının tərəddü

dü

Suyun qoxusu–sudan diffuziya olan qoxulu aerozolların insanların (və

qismən də heyvanların) burun dəliklərindəki selikli qişanın səciyyəvi qıcıqlan

dırma xassəsidir.

Təbii mənşəli qoxular: aromatik, bataqlıq, çürüntü, balıq, hidrogen

sulfid, ot və s. xassəli olur. Qoxunun intensivliyi 0–5 ballıq azdan– çoxa

doğru, cədvəllə qiymətlən dirilir. Tədqiq etdiyimiz göldə suyun qoxusu qeyri–

müəyyən və bəzən bataqlıq–çürüntü xassəli olub, intensivliyinə görə 3 bala

(mülayimə) yaxındır, yəni qoxunun intensivliyi kifayət dərəcədə hiss olunur.

Sudakı qoxunun müəyyən dövr və fəsillər üzrə dəyişməsinə suyun temperaturu

(su kütləsinin isinməsi artdıqca, qoxunun intensivliyi artır və əksinə), pH

göstərici, hidroloji və biokimyəvi şərait, antropogen mənşəli yüklənmə və s.

təsir edir.

Təyin olunun digər orqanoleptik xassə suyun dadı və tamıdır. Suda həll

olmuş duzlar, turşular, qələvilər, qazlar, üzvi maddələr, antropogen mənşəli

tullantılar (kommunal – məişət çirkabları, neft məhsulları, sintetik səthi aktiv

maddələr, fenollar) və s. su kütləsində dadın formalaşmasına və onun

dəyişməsinə təsir edən amillərdəndir. İçməli sularda olduğu kimi, göl sularını

da dadına görə dörd əsas tipə ayırmışıq: duzlu, turş, şirin və acı. Digər dad

xassələri suyun tamını bildirir. Hacıqabul gölündə su kütləsinin dadı təbii

rejim dövründə çox güman ki, şirin sulara yaxın olub. 2007–ci ilin müxtəlif

fəsillərində apardığımız müşahidələr zamanı müəyyənləşdirilib ki, su

kütləsinin mineraлlaşma dərəcəsinin artaraq 30q/dm

3

ətraflarında olması və

gölə şirin suyun daxil olmaması burada şor və bəzən acı dadın formalaşması

üçün münbit şərait yaraнıb.

Beləliklə, qeyd etmək olar ki, tədqiq olunan göldə su kütləsinin işıq

şualarını keçirmə qabiliyyəti fotosintez zonasının dərinliyini (evfotik qatı) və

suyun temperaturundan asılı olaraq, göldəki bioloji proseslərin intensivliyini

tənzimləyir. Su kütləsinin reprezentativ göstəricilərini əks etdirən optik

xassələr gölün ekoloji durumunu müəyyənləşdirməyə şərait yaradır.

2.8. Суйун щidrokimyəvi xassəlяr

Hacıqabul gölündə su kütləsinin kimyəvi tərkibi təbii və antropogen

amillərin təsirilə formalaşaraq zamanla çirklənmə və minerallaşmaya doğru

dəyişməkdədir. Su kütləsinin kimyəvi xassələrinin formalaşmasına təsir edən

amillər müxtəlif olduğundan, onları beş qrup daxilində birləşdirmək olar ki,

onlar aşağıdakılardır:

- fiziki–coğrafi amillər (iqlim, relyef, aşınma, səth suları ilə əlaqə, torpaq

örtüyü və s.);

- geoloji amillər (hidrogeoloji şərait, süxurların лitoloji tərkibi və s.);

- fiziki–kimyəvi amillər (elementlərin kimyəvi xüsusiyyətləri, turşu–qələvili və

oksidləşmə - bərpaolma şəraiti, suların qarışması, kation mübadilə və s.);

- bioloji amillər (bitki və canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi, sıxlığı, ehtiyatı,

кцтляси, fəaliyyəti və s.);

- antropogen amillər (insan fəaliyyətilə əlaqəli bütün təsirlər).

Təbii rejim dövründə, yəni XX əsrin ortalarına kimi, sahəsi indikindən

тяхминян üç dəfə artıq olan bu göl йухарыда гейд етдийимиз кими Şirvan–

Qarasu çaygöl sisteminin artıq suları, Kür çayının daşqınları, atmosfer

yağıntıları, və qismən də qrunt suları ilə qidalanırdı. Bu dövrdə gölün suyu

şirin idi. Hidrobioloqların məlumatına görə 1932–33–cü illərdə su kütləsinin

minerallaşma dərəcəsi: yanvar-martda 662.7mq/dm

3

, aprel–iyunda 509.8, iyul

– sentyabrda 517.6, oktyabr– dekabrda 637.3 və orta illik 581.8mq/dm

3

təşkil

edib. Gölün bəzi fiziki-kimyəva xassələrini 1938– ci ilin məlumatlarına əsasən

nəzərdən keçirək (cədvəl 5).

Cədvəl 5

Hacıqabul gölünün bəzi fiziki – kimyəvi xassələri (1938 – ci ilin 04 – 11 – ci ayları

timsalında), minimum/maksimum

IV V VI VII VIII IX X XI

Suyun

temperaturu,

0

C

8.0

12.1

21.2

24.6

20.6

23.4

23.6

25.4

27.2

20.2

23.4

17.0

19.4

7.2

11.0

pH 7.4

7.8

7.4

7.8

7.4

7.6

7.8

-

6.6

6.8

6.6

6.8

Oksigen, mq/dm

3

10.5

12.10

9.0

9.3

8.95

9.23

8.48

9.0

8.0

8.72

8.04

9.12

6.51

7.07

10.91

12.92

Oksigen, doyma

% - lə

96.33

100.83

97.80

101.00

96.84

100.77

96.14

103.17

96.38

103.77

96.03

101.45

96.60

102.76

97.15

108.06

Ortalaşmış

minerallaşma

dərəcəsi, mq/dm

3

900.0 378.0 353.2 355.4 475.6 624.3 669.5 681.9

Kür çayı axımının tənzimlənməsi və Qarasu çay-göl sisteminin qurudulması ilə

Hacıqabul gölünün hidrokimyəvi balansıын таразлыьы pozulur. Müxtəlif illərdə

və fəsillərdə göldən kimyəvi analiz üçün götürülmüş su nümunələrinin təhlili

göstərir ki, minerallaşma dərəcəsi 0.8–35.0q/dm

3

, pH 5.8–8.85, ümumi codluq

isə yüksək olub 12.5– 840.0 mq.ekv/dm

3

arasında tərəddüd edib. Су кцтлясинин

кimyəvi tərkibi dövrdən asılı olaraq xlor sinfinin natrium qrupunun II tipinə

və ya maqnezium qrupunuн III tipinə aid olur (cədvəl

6).

Cədvəl 6

Su kütləsinin kimyəvi tərkibi və minerallaşma dərəcəsi,

(анион вя катионларын мигдары цч кямиййятдя эюстярилиб, сятрин йухарысында г/дм

3

, ортада

мг екв/дм

3

вя сятрин ашаьасында % - екв – ля).

№

Nümunə

-nin

vaxtı və

yeri

Anionlar

Kationlar

İonları

n cəmi,

q/kq

Ümumi

codluq,

mq-ekv/dm

3

HCO

-3

SO

42-

Cl

-

Ca

2-

Mg

2+

Na

+

K

+

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

07.1947

Səth,

mərkəz

347.7

–

98.0

–

0.87

–

2

03.1955

Səth,

sahil

226.9

3.7

15.0

442.2

9.2

37.2

468.6

11.8

47.8

96.7

4.8

19.11

95.3

7.8

31.7

323.5

12.1

49.0

1.65

12.66

3

06.1976

Səth,

mərkəz

244.1

4.0

4.8

337.8

7.0

8.4

2552.6

72.0

86.7

200.4

10.0

12.0

486.1

40.0

48.1

826.0

33.1

39.8

4.65

49.96

4

03.1983

Səth,

mərkəz

257.5

4.2

2.5

4406.0

91.7

53.6

2670.6

75.3

44.0

324.2

16.2

9.0

68.9

5.7

3.2

3513.0

157.7

87.8

11.2

21.85

5

01.1985

Səth,

sahil

186.1

3.1

17.5

76.7

1.6

9.0

460.0

13.0

73.4

75.0

3.7

21.0

72.0

5.9

33.5

192.2

8.0

45.5

1.06

9.66

6

09.1986

Səth,

sahil

239.8

3.9

1.6

5809.1

120.8

48.0

4499.7

126.9

50.4

332.6

16.6

6.6

148.4

12.2

4.8

5241.4

222.8

88.6

16.3

28.81

7

08.1987

Səth,

sahil

202.0

3.3

1.9

3749.4

78.0

45.0

3263.0

92.0

53.1

312.2

15.6

9.0

342.7

28.2

16.3

3051.0

129.6

74.7

10.9

43.77

8

08.1994

Səth,

sahil

201.5

3.3

0.6

10921.1

227.4

42.6

10757.4

303.4

56.8

641.7

32.0

6.4

1920.1

157.9

31.7

7094.3

308.5

61.9

31.5

189.92

9

04.1997

Səth,

sahil

237.8

3.9

0.9

10840.0

225.7

52.5

7101.4

200.3

46.6

360.7

18.0

4.1

520.9

42.8

9.6

8857.4

385.1

86.3

27.9

60.84

10

07.1998

Səth,

sahil

186.1

3.1

25.4

269.0

5.6

45.9

124.3

3.5

28.7

72.7

3.6

29.8

38.2

3.1

25.6

127.4

5.4

44.6

0.82

6.77

11

10.1998

Səth,

sahil

212.3

3.5

0.6

7597.6

158.2

28.0

1433.0

40.4

71.4

459.2

22.9

10.1

2032.0

167.1

73.6

848.5

36.9

16.3

33.4

205.0

12

04.1999

Səth,

sahil

330.4

5.4

1.6

533.7

111.1

32.1

8124.5

229.2

66.3

521.0

26.0

7.5

995.1

81.8

23.7

5707.9

237.8

60.8

21.0

107.83

13

02.2007

Səth,

sahil

244.1

4.0

1.1

4520.9

94.1

24.2

10280.5

289.9

74.7

1308.0

65.3

15.8

4070.4

334.7

81.2

282.7

12.3

3.0

20.71

400.0

14

07.2007

Səth,

sahil

329.5

5.4

7.2

1260.4

26.2

35.2

1522.6

42.9

57.6

1902.4

94.9

7.9

9060.3

745.1

62.0

8335.0

362.4

30.1

33.76

840.02

Gölün müxtəlif sululuğa və kimyəvi xassələrə malik olan bir neçə su

nümunəsi təhlilini nəzərdən keçirək.

1.Təbii rejimə yaxın dövr, 1955–ci il yazın əvvəli: Suda həll olmuş mineral

maddələrin miqdarı 1.65q/dm

3

, ümumi codluq isə 12.7mq.ekv/dm

3

–dir. Xlorid

lər və sulfatın kəmiyyətləri bir–birinə çox yaxın olduğundan=0.7 nisbətin

dədir. Kationlardan qələvi metallar üstünlük təşkil edir,=1.68– dir. Azalan

sıra üzrə ionlar arasında nisbət belədir:

аnionlar:

−2

4

rSO

:

−

rCl

: = 1,9 : 1,1 : 1 ;

кationlar:

3

rNa

+

rK

:

+2

rCa

: = 3,3 : 1,1 : 1;

Su kütləsinin qaz rejimi qənaətbəxşdir, çirkləndiricilər haqda məlumat

yoxdur.

2.Antropogen təsirli dövr, 1983 – cü il, qışın axırı.Suda həlл olmuş mineral

maddələrin miqdarı 11.2 q/dm

3

, ümumi codluq 21.85 mq.ekv/dm

3

təşkil edir.

Kimyəvi tərkibinə görə sulfat sinfinin natrium qrupunun II tipinə aiddir.=1.5

nisbətindədir. Kationlardan qələvi metallar üstünlük təşkil edir.= 8.94 – dir.

Azalan sıra üzrə ionlar arasında nisbət belədir:

anionlar:

−

rCl

:

−

2

4

rSO

: = 10,4 : 1,6 : 1;

kationlar :

+

rNa

+

rK

:

+2

rCa

: = 10,8 : 4,7 : 1;

3.Antropogen təsirli dövr, 1998– ci il, payızın əvvəli. Suda həll olmuş

mineral maddələrin miqdarı 33.4 q/dm

3

, pH=7.4, ümumi codluq 205.0 mq.

ekv/dm

3

– dir. Kimyəvi tərkibinə görə sulfat sinfinin maqnezium qrupunun

IIIa (< +) tipinə aiddir, yəni + < +. Burada= 4.62; = 1.55 nisbətindədir.

Azalan sıra üzrə ionlar arasında nisbət belədir:

anionlar:

−

rCl

:

−

2

4

rSO

: = 11,5 : 3,6 : 1;

kationlar:

+2

rMg

:

+

rNa

+

rK

: = 4,5 : 1,6 : 1

Suda həll olmuş oksigenin miqdarı azalaraq 4.0 mq/dm

3

(кяскин оксиэен

чатышмазлыьы), CO

2

isə artaraq 12.2 mq/dm

3

təşkil etmişdir. Əsas çirkləndirici

lərdən olan neft məhsullarının miqdarı 0.06 mq/dm

3

, fenollar 0.01 mq/dm

3

(normadan 10 dəfə artıq), pestisidlər 0.004 mkq/dm

3

– dir.

4. Antropogen təsirli dövr, 2007–ci il yayın ortası: Mineral maddələrin

miqdarı 33.8 q/dm

3

, pH=8.11, ümumi codluq 840.0 mq.ekv/dm

3

(normadan

120 dəfə artıq), suyun səthə yaxın hissəsində həll olmuş oksigenin miqdarı

1.65 mq/dm

3

və ya 19.3% (normadan 3–4 dəfə az) olması anaerob proseslərin

inkişafına шяраит йарадыр . OBS

5

кямиййяти 14.03 mq/dm

3

(normadan 4–5 dəfə

artıq), makrokomponentlərin miqdarı normadan 10 və 100–lərlə dəfə yüksək

dir. Gölün suyu kimyəvi tərkibinə görə xlor sinfinin maqnezium qrupunun

IIIa tininə aiddir, yəni olub dəyişmələrə (metamorfizmə) məruz qalmışdır.

Burada və dominantdır.

Su kütləsində olan çirkləndiricilərdən: neft məhsullarının miqdarı 0.07–

0.10mq/dm

3

(normadan 2 dəfə artıq), fenollar 0.003–0.004mq/dm

3

(normadan

3–4 dəfə artıq) və sintetik səthi aktiv maddələrin miqdarı normadan

yüksəkdir.

Su kütləsindəki mikroelementlərin azalan sırasını ( mq/dm

3

) aşağıdakı

kimi ifadə etmək olar; 1-ci nümunə, fevral 2007-ci il, şərq sahil:

0015

.

0

005

.

0

008

.

0

01

.

0

013

.

0

014

.

0

02

.

0

024

.

0

03

.

0

,

040

.

0

045

.

0

060

.

0

080

.

0

130

.

0

940

.

1

Hg

MoCrZrNiAsTiCuSnMnVPbZnCoBaSr >>>>>>>>>>>>>>

Həm də Si – 146, Al və Fe – 0.64mq/dm

3

təşkil edir.

2 – ci nümunə, avqust 2007 – ci il, cənub sahil

14

.

2

Sr

>

20

.

1

Ba

>

071

.

0

Zn

>

054

.

0

V

>

048

.

0

Pb

042

.

0

Sn

>

034

.

0

Ni

>

03

.

0

,CuMn

>

014

.

0

Co

>

011

.

0

Zr

>

01

.

0

Ti

>

009

.

0

Cr

>

008

.

0

Cd

>

007

.

0

As

>

006

.

0

Mo

>

0024

.

0

Hg

Həm də Si – 1.84, Al – 0.91 və Fe – 0.41mq/dm

3

təşkil edir.

Hər iki mümunədə barium, stronsium, sink, qurquşun və vanadiumun

miqdarı yüksəkdir.

Son illər Hacıqabul gölünə atmosfer yağıntılarından başqa heç bir yerdən şirin

su daxil olmur. Atmosfer yağıntılarının kimyəvi tərkibi və mineralaşma dərəcəsi

haqqında olan müxtəlif məlumatların təhlili göstərir ki, onlarda HCO

3-

və SO

42-

ionları üstünlük təşkil edir, minerallaşma dərəcəsi təxminən 100mq/dm

3

olarsa o

zaman il ərzində hər km

2

-ə düşən duzların miqdarını 10–15 ton qəbul etmək olar.

Beləliklə, atmosfer yağıntıları ilə Hacıqabul gölünə hər il təxminən 60 tona yaxın

müxtəlif duzlar daxil olsada onların miqdarı kimyəvi balansda çox cüzidir.

Hacıqabul gölü aktiv antropogen təsirə məruz qaldığından onun çirklənmə

dərəcəsi müəyyənləşdirilmişdir. Suyun çirklənmə indeksinin (SÇİ) qiymətlən

dirilməsi üçün istifadə olunun kimyəvi element və maddələrə bir qrup

mikroelementlər, biogenlər və çirkləndirici maddələr kimi qiymətləndirilən:

neft məhsulları, fenollar və detergentlər (SSAM) aid edilmişdir. Göldə SÇİ

göstəricisinin > 10 olması, onun kəskin çirkli və metamorfizmə uğramasını

bildirir. Qeyd etmək lazmdır ki, Kür–Araz ovalığının əksər gölləri üçün SÇİ –

nin yüksək kəmiyyətləri xarakterikdir (6).

2.9. Dib çöküntülərinin xassələri

Hacıqabul gölündə dib çöküntülərinin qranulometrik, mineraloji və kimyəvi

tərkibinin formalaşması çalanın yarandığı vaxtdan başlayaraq müasir dövrə

kimi davam etməkdədir. Burada dib çöküntülərinin formalaşması aşağıdakı

amillərin təsirilə baş verir:

1. Sahil zonasında süxurların parçalanma (abraziya) məhsulları;

2. Atmosfer yağıntılarının ətraf ərazilərdə əmələ gətirdiyi müvəqqəti

axarlarla göl çalasına daxil olan süxur dənəcikləri, xemogen və biogen mənşəli

hissəciklər;

3. Çay suları ilə vaxtaşırı daxil olan gətirmələr;

4. Havadan çökən tozlar;

5. Məhv olmuş hidrobiont qalıqlarının çökməsi;

6. Antropogen mənşəli tullantıların çökməsi.

Beləliklə sedimentlərin toplanmasında həm allaxton və həmdə avtoxton

hissəciklər iştirak edir. Bu amillərin hər birinin miqdarı müxtəlif olduğundan

dib çöküntülərinin formalaşmasında da onların rolu müxtəlif dərəcədədir.

Dib çöküntülərində qranulometrik tərkibin tədqiqi məqsədilə gölün müxtəlif

hissələrində (sahilə yaxın zonadan) nümunələr götürülərək ələk – damcılama

və fraksiometr üsulları ilə təhlil olunmuşdur.

Hacıqabul gölündə dib çöküntüləri qalınlığının təyin olunması üzrə planalma

işləri aparılmayıb, amma sahilə yaxın zonada aparılmış ayrı – ayrı ölçülər və

çalanın morfoloji xassələri burada dib çöküntülərinin qalınlığının 2 m–dən

artıq olduğunu söyləməyə imkan verir. 2007– ci ilin fevral və avqust aylarında

götürülmüş çöküntü nümunələrinin təhlili göstərir ki, sedimentlərin əsasını

müxtəlif ölçülü qumlar, alevritlər və lillər təşkil edir. Çöküntüлярин 50% - dян

artığı diametri 1mm– dən kiçik olan, 40% - dян artığı isə diametri 0.1mm –dən

kiçik olan hissəciklərdən ibarətdir. Nisbətən iri dənəli çöküntülər sahiləyaxın

ərazilərdə, kiçik dənəli alevritlər, pelitlər və gillər ися çalanın mərkəzində

toplanmışdır. Çöküntülərin həcm çəkisi əsasən 1.2–1.4q/sm

3

arasındadır

(шякил7). Gölün dib çöküntülərinin sahilə yaxın zonalarında кцллц miqdarda

Unio molyusklarının bütöv və parçalanmış qabıqlarına təsadüf olunur. 2007-

ci ilin yay-payız tədqiqatları zamanı, sudan azad olmuş litoral zonada küllц

miqdarda molyusk qabıqları aşkar olunmuşdur (шякил 7).

Üzvi maddələrin miqdarı 20 – 30% arasında tərəddüd edir.

Gölün su–dib sərhədindəki lillərin üst hissəsi konsistensiyasına görə yarım

мaye, yumşaq və özlüdür, nisbətən dərin (> 0.5m) hissələrdə isə plastikdir.

Onların dominant rəngi qara çalarlıdır. Mərkəzə yaxın hissələrdə yerləşən

lillərdən hidrogensulfid qoxusu gəlirki, bu da anaerob proseslərin aktivləşmə

sini bildirir.

2000–ci ilin məlumatlarına əsasən humusun miqdarı 2.69, ümumi azotun isə

0.13mq/100q-dır. CaCO

3

-ın miqdarı 59.73, Ca

2+

- 19, Mg

2+

- 20 və Na

+

+ K

+

-

1.4mq/100q - dır.

Dib çöküntülərinin mineroloji tərkibində ağır fraksiyalardan: piroksenlər

(40%), amfibollar (28 %), maqnetit– ilmenit (12%) və leykoksen (10 %); yüngül

fраksiyalardan isə çöl şpatı (35 %), kvars (25 %) və gil hissəcikləri üstünlük

təşkil edir.

Dib çöküntülərində müəyyən miqdar mikroelementlər vardırki, onları

təmərküzləşmə dərəcəsinə görə tipomorf, ikinci dərəcəli və nadir səpinti

elementləri kimi qruplaşdırmaq olar. Çöküntülərdəki mikroelementlərin

azalan sırasını (mq/kq) aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.

1–ci nümunə, avqust 2000–ci il, şimal–şərq sahil:

120

V

>

116

Mn

>

110

Sr

>

86

Ba

>

67

Cr

>

44

Cu

>

35

Zn

>

34

Rb

>

31

Pb

>

18

Li

>

16

,NiGa

>

15

Co

>

10

S

>

4

.

1

Cd

>

0

.

1

Mo

>

5

.

0

Sn

Шякил 7. Щаъыгабул эюлцндя диб

чюкцнтцляриндя гранулометрик

тяркибин кичик фраксийаларынын

щистограммасы

2–ci nümunə, fevral 2007–ci il, şərq sahil:

480

Ba

>

212

Sr

>

143

Zn

>

135

Ti

>

120

Mn

>

115

Zr

>

86

V

>

76

Ni

>

4

.

34

Pb

34

Cu

>

32

Cr

12

Co

>

2

.

10

Ac

>

2

.

3

Sn

>

3

.

2

Cd

>

018

.

0

Hg

3 – cü nümunə, avqust 2007 – ci il, cənub sahil:

1230

Ba

>

960

Sr

>

85

Zn

>

62

Zr

>

42

Ni

>

36

V

25

Cu

>

24

Mn

>

5

.

17

Pb

>

16

Ti

>

1

.

12

As

>

12

Cr

>

4

.

6

Co

>

8

.

2

Sn

>

52

.

0

Cd

>

16

.

0

Mo

>

028

.

0

Hg

Bütün nümunələrdə Bi, Ge, İn, Au, Nb, Ag və s. nadir elementlərin miqdarı

çox cüzidir.

Dib çöküntü nümunələrində mikroelement tərkibin təhlili göstərir ki, 2000-

2007-ci illərdə bəzi elementlərin təmərküzləşmə prosesi artmaqdadır. Bu

dövrdə bariumun miqdarı 14-15 dəfə, stronsium 8-9, qalay-5, sink-4, nikel-3,

civə-2, arsen 0,5 dəfə artmışdır. Bununla yanaşı, təbii rejimin pozulması bir

sıra elementlərin azalmasına səbəb olmuşdur, məsələn: molibdenin miqdarı-6

dəfə, xrom və manqan-5, vanadium-3, kadmium - 2,5, sirkonium və kobalt-2,

mis və rubidium-1,8 dəfə azalmışdır.

Dib çöküntülərində geniş yayılmış Al, Si və Fe miqdarının 2007–ci il fevral və

avqust aylarındakı kəmiyyətlərini (mq/kq) nəzərdən keçirək:

Fevralda: Al–92200, Si– 275000, Fe– 21140;

Avqustda: Al– 98200, Si– 313040, Fe– 18434mq/kq təşkil edib.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz elementlərin xeyli hissəsinin miqdarının normadan

dəfələrlə çox olması, gölün şirin su qidasının kəskin azalması, müxtəlif

mənşəli antropogen axıntıların nisbətən çoxalması, cənub hissədən səthə

çıxmış qrunt sularının vaxtaşırı gölə daxil olması, mühitdə baş verən

geokimyəvi dəyişmələr və həm də nümunələrin müxtəlif yerlərdən götürülməsi

və s. ilə əlaqəli olub ümumən texnogen mənşəli poligen proseslərlə müəyyən

ləşdirilir.

Мüxtəlif illərdə дib çöküntülərindən götürülmüş nümunələrin təhlili

göstərir ki, onların radioaktivliyi 22.9–39.0 Bk/kq arasında tərəddüd edir, yəni

ətraf fon göstəricisindən dəfələrlə azdır.

2.10. Gölün ekoloji şəraiti və onun sağlamlaşdırılması probleminin əsasları.

Respublikamızda təbii rejimi insanlar tərəfindən kəskin pozulmuş və

çirklənmiş göllərdən biri də Hacıqabuldur. Bu gölün təbii vəziyyətini bərpa

etmək mümkün deyil, çünki Qarasu çay–göl sistemi qurudulmuş, Kür çayının

axımı isə su anbarları ilə tənzimlənmişdir, amma su balansı elementlərinin

rekonstruksiya olunması ilə onun şirin sulu, balıqartırma təsərrüfatına yararlı,

iqtisadi baxımdan sərfəli və ekoloji şəraiti tarazlaşmış sutуtara çevirmək

mümkündür.

Qeyd etmək lazımdır ki, təbii rejim dövründə Kür–Araz ovalığının digər

böyük ölçülü gölləri kimi Hacıqabul gölünün də böyük balıqçılıq əhəmiyyəti

var idi. Statistik məlumatlar göstərir ki, XX əsrin 1–ci yarısına kimi olan

dövrdə göldən hər il 4–8 min sentner balıq ovlanıb. 1958-ci ildə 604 sentner,

1970-ci ildə cəmi 38 sentner və 1994-cü ildən isə gölün balıqçılıq əhəmiyyəti

itirilmişdir.

Beləliklə, antropogen təsirli dövrdə balıq ovunun miqdarı nəinki kəskin azalır,

hətta ovun növ tərkibi də kifayət qədər dəyişərək çirklənmə və şorlaşmaya

qarşı daha dözümlülərin miqdarı artır. Bu prosesi cəki və durna balığı (və ya

qalınalın) timsalında nəzərdən keçirək (Cədvəl 7).

Cədvəl 7

Hacıqabul gölündə ovlanan balıqların növ tərkibi və miqdarının zamanla

dəyişməsi.

№ Balıqların adı Göstərici İllər

1938 - 1942 1967 - 1972

1981 - 1985

1991 - 1995

1 Çəki Sentner 3520 290 62.2 2.0

% 83.5 76.3 10.0 1.3

2 Durna balığı və

ya qalınalın

Sentner 0.5 4.0 311.2 136.8

% 0.01 1.1 50.2 91.8

Göllərdə təbii şəraitin pisləşməsi bioloji aləmə müxtəlif istiqamətlərdən təsir

edir. Belə ki, gölün su kütləsində minerallaşma dərəcəsinin və bəzi

çirkləndiricilərin artması və həll olmuş oksigenin azalması ilə bu prosesə zəif

dözümlü və nəslvermə qabiliyyəti çətinləşən həşəm, çapaq, çəki və s. balıqların

ehtiyatı azalaraq tükənmişdir.

Ə.H.Qasımov (3) qeyd edir ki, gölün su kütləsində həll olmuş mineral

maddələrin miqdarı 10 q/dm

3

- ə çatırsa, o zaman çapaq balığının kürü tökməsi

63 %- ə kimi azalır, kürüdən çıxmış 4–5 günlük balaların isə 95 %–i məhv olur.

Çəki balığında bu göstəricilər daha yüksəkdir. Bu dəyişmələrə dözümlü olub,

əsasən bitki ilə qidalanan– qalınalın, ağ amur, qismən də dabanbalığının

göllərdəki miqdarı isə nisbətən artır.

Antropogen təsirlə göldə su həcmi azalaraq, temperaturun artmasına şərait

yaranmışdır. Su temperaturunun bir neçə dərəcə artımı göllərdəki bir sıra

vətəgə əhəmiyyətli balıqların normal, vaxtından təxminən bir il tez cinsi

yetişkənliyinə səbəb olmuşdur. Nəticədə, ovlanan balığın uzunluğu və çəkisi

müəyyən dərəcə azalmışdır. Məsələn, 1947–ci ildə Hacıqabul gölündən tutulan

3–4 yaşlı çəki balıqlarının uzunluğu 37.4 – 43.8 sm və çəkisi 2273 qram olduğu

halda, 1970–ci illərin ortalarında, eyni yaşlı balıqlar 22.3-27.2 sm və çəkiləri

792 qram olmuşdur. Təbii rejim dövrünə nisbətən antropogen təsirli dövrdə

göldəki sıf balığının uzunluğu 17.9 sm, çəkisi isə 400 qrama kimi azalmışdır.

Əgər nəzərə alsaq ki, göldə suyun səviyyəsi yüksək, yəni oradakı balıqların

normal həyat tərzi üçün kifayət qədər su kütləsi və dərinliklər var, suyun

dövranı və keyfiyyət xassələri qənaətbəxşdirsə, o zaman suyun həcmi və

mineralaşma dərəcəsi ilə göldən tutulan balıqların miqdarı arasında müəyyən

əlaqə yaranmalıdır ( şəkil 8 ).

Şəkil 8–dəki qrafikdən görünür ki, antropogen təsir artdıqca su kütləsinin

kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri pisləşərək son məqamda биоehtiyatı və

балыг ovunun tükənməsinə səbəb olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, təbii rejim zamanı bu göldən hər il bir neçə min

qunduz tutularaq dövlətə yüksək keyfiyyətli xəz-dəri təhvil verilirdi.

XX ясрин 1–ъи йарысында Ъянуби Американын Парана чайы щювзясиндян тутула

раг, артырылмаг цчцн республикамызын су щювзяляриня бурахылмыш гундузларын

еkoloji şəraitin pozulması bu heyvanlarında qırılmasına səbəb olur.

Gölün bitkilər aləmini tədqiq edən C.A.Əliyev (2) qeyd edir ki, vaxtıkən bitki

örtüyünə görə Kiçik Hacıqabul gölü Böyük Hacıqabul gölünə nisbətən daha

zəngin idi və bitki örtüyü gölün bütün sahəsi boyu yayılmışdır. Gölün мяркяз

hissялярi su bitkilərindən, ətrafı isə ясасян qamışlıqdan ibarət idi. Qamış həm

təmiz, həm də qarışıq assosiasiyalar əmələ gətirirdi. Adi qamışın qarışıq

assosiasiyalarında ensizyarpaq ciyən, suyabatan buynuzyarpaq, sünbülvari

daraqotu, daraqvari suçiçəyi, dağınıq su incilosu, gövdəni qucaqlayan

suçiçəyi, sahil lığı və s. geniş yayılmışdır. Böyük və Kiçik Hacıqabul gölündə

28 çiçəkli bitki növü qeydə alınmışdır. Ali su bitkilərinin biokütləsi orta

hesabla 12-14 kq/m

2

– idi. Antropogen təsirlə hidrofloranın bir çox növləri

demək olar ki, məhv olmuşlar (2).

Yuxarıda qeyd olunanlardan görünür ki, Hacıqabul gölü ekoloji böhran

şəraitindədir və bu böhranın aradan qaldırılması üçün müəyyən tədbirlər

görülməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, Kür çökəkliyində yerləşən, nisbətən

böyük ölçülü göllərin və o cümlədən də Hacıqabulun su qidasını tənzimlə

Şəkil 8. Haciqabul gölündə suyun həcmi (—), mln.m

3

və

minlerallaşma dərəcəsinin (▲)q/dm

3

dəyişməsi ilə balıq

ovunun miqdarı (---) arasında əlaqə.

məklə onları balıqçılıq təsərrüfatına istiqamətləndirmək sahəsində bir sıra

layihələr olsada, müxtəlif səbəblərdən onlar həyata keçmямишдir.

Bizim fikrimizcə, Hacıqabul gölündə su balansı elementlərinin tənzimlən

məsilə əlaqəli rekonstruksiya işlərinə ehtiyac var. Gölün məkanı onu ancaq

Kür çayından çəkiləcək kanal suyu hesabına qidalanmasına şərait yaradır.

Kanalın Kür çayı sahilindəki başlanğıcı elə qurulmalıdır ki, mexaniki su

təchizatı ilə yanaşı, çayda formalaşan yüksək səviyyələr (daşqınlar) zamanı su

özü–özünə (meyilliyi ilə) gölə axa bilsin. Gölün artıq suları Baş Şirvan

kollektoruna axıdıla bilər. Bu proseslə, həm də Kür çayında vaxtaşırı baş

verən dağıdıcı daşqınların ziyanının qarşısı qismən alınmış olаr. Hacıqabul

gölünün balıq məhsuldarlığı qiymətləndirilərkən nəzərdə tutulur ki, gölün su

səviyyəsi təxminən–19.0 m–də, sahəsi isə 9.0 km

2

olduğu zaman, illik balıq

ovunun miqdarı 150– 200 kq/ha məhsuldarlıqda olarsa:

150 kq x 900 ha = 1350 sentner

200 kq x 900 ha = 1800 sentner təşkil edəcək.

Əgər nəzərə alsaq ki, Azərbaycan Respublikasında göl balıq təsərrüfatı çox

zəif səviyyədədir, o zaman planlaşdırılacaq bu təsərrüfat üçün ilk illər balıq

məhsuldarlığını 150 – 200 kq/ha miqdarında qəbul etmək olar.

S.T. Məmmədova (8) qeyd edir ki, Hacıqabul gölündə bir neçə mərhələli

balıq-meliorasiya işləri aparılıb və hər hektar göl sahəsinə 300 kq balıq

körpələri buraxılarsa, o zaman balıq ovunun məhsuldarlığını ildə 280 tona

qədər artırmaq mümkündür.

Qeyd etmək lazımdır ki, Çin, Hindistan, Dunay çayı ətrafındakı və s.

ölkələrdə göl balıqçılığının məhsuldarlığı daha yüksəkdir və o ölkələrin

təcrübəsindən istifadə olunarsa balıq məhsuldarlığını daha da artırmaq olar.

Gölün verə biləcəyi balıq, xəz–dəri (su qunduzunun artırılması nəzərdə

tutulur), mal–qara üçün yaşıl kütlə, bəzi idman, tikinti və mebel ləvazimatla

rının hazırlanmasında istifadə oluna bilən qamış növləri, səhiyyədə istifadə

oluna bilən bitkilər və zəli artırılması, ekoloji turizm marşrutu və məntəqə

lərinin yaranması və s. nəzərə alınmaqla, gölün rekonstruksiya olunaraq

qorunması, müxtəlif yönümlü istifadəsini təmin etməklə, yeni iş yerlərinin

yaranması, ətrafdakı əhalinin iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ilə sosial

bazanın möhkəmlənməsinə zəmin yaranır. Su balansı ünsürlərinin tənzimlən

məsilə gölün axarlı və şirin sulu olması gölətrafı zonanın ekoloji və estetik

durumunu xeyli yaxşılaşdıraр.

1. Щаъыгабул эюлцнцн зоопланктон, инфузор вя бентик щейванларынын

тядгиги

Щаъыгабул эюлцнцн фаунасынын юйрянилмяси Кцрятрафы эюллярля баьлыдыр.

Эюлцн зоопланктону щаггында илк елми мялумат А.Ялизадянин (6) ишляриндя

верилмишдир. О, эюлцн фаунасы цчцн 20 нюв ротатори, шахябыьжыглы вя кцрякайаглы

хярчянэ эюстярмишдир. Лакин о зоопланктонун сайы вя биокцтлясини тядгиг

етмямишдир. Зоопланктонун нюв тяркиби вя мигдаржа инкишафы щаггында сонракы

мялуматлар Н.Лиходейеванын (7), Я.Гасымов (9.10), тяряфиндян верилмишдир.

Я.Гасымов (9) эюлцн фаунасы цчцн 9 нюв (ротаториляр–6 нюв, кцрякайаглы

хярчянэляр–3 нюв) зоопланктон организми эюстярмишдир. Мцяллиф гейд едир ки,

(1960-1962) зоопланктонун цмуми сайы 9545 фярд/м

3

, биокцтляси ися 0,05 г/м

3

ятшкил етмишдир. Эюлдя зоопланктонун зяиф инкишафы суйун дузлулуьунун чох

олмасы иля ялагядардыр. Н.Лиходейева (7) тяряфиндян эюлдя 16 нюв зоопланктон

(8 нюв–ротаториляр, 5 нюв шахябыьъыглы хярчянэляр, 3 нюв–кцрякайаглы хярчян

эляр) ашкар олунмушдур. Зоопланктон организмлярин сайы 10252 фярд/м

3

биокцтляси ися 0,28 г/м

3

тяшкил етмишдир.

Эюлдя зоопланктон организмлярин сонракы тядгигаты Я.Гасымов вя с. (?)

апарылмышдыр. Онлар тярфиндян эюлцн фаунасы цчцн 24 нюв организм

эюстярилмишдир. Ашкар олунан организмлярдян 8 нювц ротаторилярин, 11 нювц

шахябыьъыглы хярчянэлярин, 5 нювц ися кцрякайаглы хярчянэлярин пайына дцшцр.

Тядгигатчылар гейд етмишляр ки, нювлярин сайы йайдан пайыза эетдикъя азалыр.

Нювлярин растэялмя интенсивлийиня эюря шахябыьжыглы хярчянэляр цстцнлцк тяшкил

едимр. Зоопланктон организмлярин орта иллик биокцтляси 1,2 г/м

3

.

Щаъыгабул эюлцнцн бентик щейванларынын юйрянилмяси Сарысу эюлцнцн

(Нахалыгчала) юйрянилмяси иля баьлыдыр. Эюлцн макробентосу щаггында илк елми

мялумат Р.Денгинанын (?) ишляриндя раст эялинир. Онун тяряфиндян эюлцн

фаунасы цчцн 36 нюв бентик организм ашкар олунмушдур.

Эюлдя сонракы тядгигат Я.Гасымов (10) тяряфиндян апарылмышдыр.

Тядгигатчы эюлцн фаунасы цчцн 42 нюв бентик организм ашкар етмишдир.

Нювлярин доминантлыьыны ийняжя (Odonata) вя хирономид сцрфяляринин

(Chironomidae) нцмайяндяляри тяшкил едирди.

1979-1980-ъи иллярдя Р.Ялийев (3) тяряфиндян эюлдя комплекс тядгигат ишляри

апарылмышдыр. Тядгигатчы тяряфиндян эюлдя 14 дястя, 25 фясиляйя, 71 ъинся дахил

олан 122 нюв бентик организм ашкар олунмушдур. Нювлярин сайына эюря

хирономид сцрфяляри цстцнлцк тяшкил едирди (45,4%). Икинжи йердя ийняйя сцрфяляри

доминантлыг тяшкил едирди (27%). Сонракы йерляр азгыллы гурдлар (6,6%),

йарымсяртганадлылар (5,7%), зялиляр (3,3%) тутурлар. Галан гурдлар ися 1-4 нювля

тямсил олунмушдур.

Тядгигатчы нювлярин айлар, фясилляр цзря йайылмасыны да юйрянмишдир. Беля

ки, нювлярин максимал сайы йаз фяслиндя (78 нюв) раст эялинир. Бу дюврдя

эюстярилян рягям май айында гейдя алынмышдыр.

Щаъыгабул эюлцндя сонракы тядгигатлар С.Ялийев, А.Гарайев (2005-2006

?) тяряфиндян апарылмышдыр. Онлар эюлдян 93 нюв бентик организм ашкар

етмишляр. Нювлярин максимал инкишафы май айында мцшащидя едилмишдир.

Бентик организмлярин биокцтляфи 1,53-4,48 г/м

2

, сайы ися 1133-1676 фярд/м

2

арасында дяйишмишдир.

Щаъыгабул эюлцнцн микрофаунасы (инфузорлары) А.Ялийев (2001,2005)

тярфиндян тядгиг олунмушдур. Нювлярин мцхтялифлийиня эюря ясас йери

Heterotrichida дястяси (25 нюв), икинъи йери ися Haptorida (15 нюв) дястяси

тутур. Щаъыгабул эюлцнцн али су биткиляри илк дяфя олараг Ж.Ялийев (1980)

тяряфиндян юйрянилмишдир. Онун тяряфиндян эюл цчцн 16 нюв су биткиси

эюстярилмишдир. Мцяллиф гейд етмишдир ки, ясас йери чийян вя эюл гамышы тутур.

Сонракы тядгигат М.Мусайев (2004) тяряфиндян апарылмышдыр. Тядгигатчы гейд

едир ки, эюлдя йаз вя йай вахтларында ясасян сучичяйи вя суэцлц биткиляри

цстцнлцк тяшкил едир. Гамыш, чийян биткиляри бцтцн сащил бойуну ящатя едир.

3.1. Ишин материал вя методикасы

Щаъыгабул эюлцндя али су биткилярин зоопланктон вя макробентос цзря

нцмуняляри 2007-и илин феврал, май, ийул, нойабр айларында эютцрцлмцшдцр.

Али биткилярин топланма методу. Али су биткиляринин нюв тяркибини вя

биокцтлясини юйрянмяк цчцн Щаъыгабул эюлцнцн мцхтялиф сащяляриндян биткиляр

топланмышдыр. Щямин биткилярдян щербари щазырланмышдыр.

Гурудулдугдан сонра нювц тяйин едилмишдир. Али биткилярин биокцтлясини

тяйинаты цчцн В.Катанскайанын (1956) методу цзря апарылмышдыр.

Бунунла ялагядар олараг Щажыгабул эюлцнцн мцхтялиф сащяляриндян биткиляр

топланмыш вя биокцтля тяйин едилмишдир. Биткилярин биокцтлясинин тяйини тахтадан

дцзялдилмиш йарым квадрат сащяси олан чярчивядян истифадя олунмушдур.

Зоопланктонун тядгиги методикасы. Щаъыгабул эюлцндя зоопланктон

нцмуняляри эюлцн сащил вя орта щиссяляриндян топланмышдыр. Зоопланктонун

нюв тяркибинин юйрянилмяси мягсядиля нцмуняляр сащил зонасында биткиляр

арасында 68 нюмряли материалдан дцзялдилмиш то кяфкир васитясиля йыьылмышдыр

(Киселйов, 1956). Щямин нцмуняляр 4%-ли формалиндя фикся едилмишдир.

Зоопланктон цзря мигдари нцмуняляри конусвари торла топланмышдыр. Бу

тор 68 нюмряли капрон материалдан щазырланмышдыр. Мигдари нцмунялярин

топланмасы цчцн тордан 50 л су сцзцляряк, стяканда галмыш су полиетилен

банкалара бошалдылмыш вя 4 %-ли формалиндя фикся едилмишдир. Щяр бир биолоъи

стансийадан жями бир нцмуня эютцрцлмцшдцр.

Зоопланктон щейванлар нювя гядяр В.М.Рилов (1930, 1948), А.Л.Бенинг

(1941), Е.В.Борустки (1960), Е.Ф.Манулова (1964) вя с. тяйинат китаблары

васитясиля тяйин едилмишдир.

Зообентосун тядгиги методикасы. Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванлар цзря

нцмуняляр тор кяфкир вя Петерсон типли (сащяси, 0,025 м)

2

дибэютцрян жищазлар

васитясиля топланмышдвр (Ъадин,1956). Беляки, Щаъыгабул эюлцнцн сащил

зонасынын 1-2 метря гядяр олан дяринликляриндян битки вя лил биотопларындан

бентик щейванлар 20 нюмряли капрон материалдан дцзялдилмиш сийрич вя кяфкирля

топланмышдыр. Битки вя лил биотопларындан йыьылмыш щейванлар айры-айры банка

лара йерляшдирилмиш вя 4 %-ли формалиндя фикся едилмишдир.

Щаъыгабул эюлцнцн дярин сащяляриндя бентик щейванлар Петерсон типли

дибэютцрян (сащяси 0,025 м)

2

6 биолоъи стансийадан топланмышдыр.

Эютцрцлян нцмуняляр йериндяжя тор кяфкирдя йуйулмуш, полиетилен

банкалара йыьылмыш вя 4 %-ли формалиндя фикся едилмишдир. Бцтцн нцмуняляр

Азярбайъан ЕА Зоолоэийа институту щидробиолоэийасы лабораторийасында

ишлянмишдир.

Нцмунялярдя раст эялмиш бентик щейванлар нювя гядяр тяйин едилмиш вя

тярязилярдя чякилмишдир. Организмляри чякмяздян яввял онлар бир нечя дягигя

ярзиндя сцзэяж каьызы цзяриндя гурудулмушдур. Сятщляри бу ъцр гурудулмуш

организмляр ясасян торзион тярязидя, ири организмляр ися техники тярязидя

чякилмишдир. Онларын кцтляляри грамларла ифадя олунур. Сонра ися организмлярин

эюлцн щяр бир кв.метр сащяси цчцн бцтовлцкдя эюл цчцн мигдары щесабланыр.

Бентик щейванлар А.А.Черновскинин (1949), В.И.Ъадин (1952), В.Лукин

(1972), А.Н.Попованын (1953), Н.Криченко (1953), О.В.Чекановскайанын

(1962), «ССРИ Авропа щиссясинин ширин су онурьасызларынын тяйинаты»китабы,

В.Й.Панкратованын (1970,1977, 1983) тяйинат китабларындан истифадя

едилмишдир.

3.2. Щаъыгабул эюлцнцн али су биткиляри

Щаъыгабул эюлцнцн су биткиляри щаггында ядябиййат мялуматы Ъ.Ялийев

(1980) тяряфиндян верилмишдир. Онун тяряфиндян эюлцн флорасы цчцн 16 нюв битки

эюстярилмишдир. Биткиляр щаггында сонракы мялумат М.Мусайев тяряфиндян

2004-ц илдя верилмишдир. Онун тяряфиндян 20 нюв битки гейдя алынмышдыр. Бизим

тярфимиздян 2007-и илин май, ийул, нойабр айларында битки топланмышдыр.

Онлардан эюлцн сащил щиссясиндя 15 нюв, орта щиссясиндя 8 нюв гейд

едилмишдир. Щаъыгабул эюлцнцн сащил щиссясиндя ади гамыш, сцнбцлвари дараготу

биткиляри эениш йайылмышдыр. Эюлцн орта щиссясиндя сучичяйи биткиляри эур инкишаф

етмишдир. Су биткиляринин орта биокцтляси сащил щиссяси 5-6 кг/м

2

, орта щиссясиндя

0,5-0,6 кг/м

2

олмушдур.

Ъядвял 1

Щаъыгабул эюлцнцн али су биткиляри

№

Нювлярин ады Сащил щисся

Орта щисся

1

Цзян салвинийа – Salvina notas (L.)All. + -

2

Кичик найада – Najas minor All. + -

3

Енсизйарпаг ъийян – Typha angustifolia (L.) + -

4

Енлийарпаг ъийян – T.latifolia (L.) + -

5

Гумрал сучичяйи – Potomogeton crispus (L.) - +

6

Цзян сучичяйи – P.natans (L.) - +

7

Парлаг сучичяйи – P.lucens (L.O) - -

8

Дараглы сучичяйи – P.pectinatus (L.) + +

9

Кичик сучичяйи – P.pusillius (L.) - +

10

Сапшякилли сучичяйи – P.filiformis Pers. - +

11

Эювдяни гуъаглайан сучичяйи – P.perfoliatus (L.) + +

12

Буйнузйарпаг – Ceratophyllum demersum (L.) + +

13

Ади говугъа – Utricularia vulgaris (L.) + -

14

Сцмбцлвари дараготу – Myriophyllum spicatum (L.) + +

15

Даьыныг су инъилосу – Barachium divaricatum (L.) + -

16

Кичик суэцлц – Lemma minor (L.) + -

17

Гозбел суэцлц – L.gibba (L.) + -

18

Щиркан суфындыьы – Trapa hyrcana Üoronov + -

19

Ади гамыш – Phragmites ommunis (Trin.) + -

20

Чюл гамышы – Scripus lacustris (L.) + -

ъями 15 8

3.3. Щаъыгабул эюлцнцн микрофаунасы (инфузорлар)

Илк дяфя олраг эюлцн инфузор фаунасы юйрянилмишдир (1.2.3).

Эюлдя 164 нюв инфузор гейд едилмишдир. Нюв мцхтялифлийиня эюря ясас йери

Heterotrichida дястяси (25 нюв), икинъи йери Haptorida вя Hymenostomatida

(20 нюв) дястяляри тутур. Ймумиййятля, бу дястяляринин нювляринин сайы эюлдя

мцяййян едилян инфузор нювляринин цмуми сайынын йарыдан чохуну тяшкил едир.

Эюлдя Кариорелиътида (4 нюв) вя Сuъторида (6 нюв) щям нюв мцхтялифлийиня эюря

вя щям дя мигдарына эюря сонунжу йерляри тутурлар. Эюлдя раст эялмя

интенсивлийиня эюря ашаьыдакы нювляр цстцнлцк тяшкил едирляр: L.olor, L.simplex,

L.helus, C.campilum, T.pyriformis, P.busaria, P.jankowskii, F.marina,

F.vesculosa, Metopus es., M.contortus, M.extentus, C.patens, E.eurystomus.

Сооружу инфузорлар арасында ися A.grandis вя T.mollis доминантдыр. Гейд

олунан нювлярин щамысы ейни бир дюврдя вя еляжя дя ейни бир йердя тапылмайыб,

фясилдян вя мякандан асылы олараг дяйишир. Бунунла беля ил бойу раст эялинян

нювляр дя вардыр.

Анъаг онларын мигдары, раст эялмя интенсивлийи вя эюл цзря йайылмасы да

гейри бярабярдир.

Цмумиййятля, Щаъыгабул эюлцндя ъями 20-25 нюв (A.simplex, P.ovun.

C.hirtus,L.olor, E.pupa, L.helus, N.aurea, C.campylum, T.cuculus, P.bursaria

P.candatum,P.ъankowski,F,leucas,F.vesuculos,F.marina,U.turbo,U.mari num,

C.cytrullus, P.coronaltum, S.minus, C.rugosum, C.patens, M.caducus,

M.contortus, M.es, S.polymorpus, O.pellionella, O.chlorelligera, U.piscis,

S.mytilus, R.patella, E.euryostomus, D.scitum, A.fusca) ил бойу раст эялинир.

Галан нювлярин бир групу ил бойу раст эялинян нювлярля бирликдя йазда вя

пайызда, диэяр групу ися йайда, аз бир гисми ися гышда раст эялинир. Инфузорларын

йаз вя пайыз комплексляринин формалашмасында ил бойу раст эялинян нювлярля

йанашы ашаьыдакы нювляр дя ясас рол ойнайырлар: P.marinus, P.ovun, C.tessela

tus, L.olor, Ph.pupula, Ch.tesselata, L.lamella, Ch.voras, Ch.algivora, T.cucul

lutus, T.steini, C.camylum, G.chattoni, T.pyformis, P.bursaria, P.ъankowski,

F.marina, F,leucas, U.turbo, C.cytrullus, S.minus, O.chlorelligera, E.euryo

stomus, R.patell. Йай мювсцмцндя эюлдя суйун сявиййяси азалыр вя суда

температур 24-27

о

С-я гядяр йцксялир, температурун йцксялмясиля ялагядар

олараг, суда оксиэенин мигдары азалыр, щидроэен сулфид газынын консентрасийасы

ися яксиня артыр. Бу жцр шяраитдя эюлдя евритерм, евриоксибионт вя тиобионтлар

Spathidium, Paramecium, Frontonia, Spirostomum, Metopus вя с. кими

жинслярин нцмайяндяляри цстцнлцк тяшкил етмяйя башлайыр. Йай мювсцмцндя

эюлдя C.hirtus, тяк-тяк L.olor, C.campilum, U.marinum, P.aurelia, F.leucas,

F.marina, M.es, M.contortus, M.setosus, M.spiralis, C.patulum, S.proseli,

S.polymorphus, S.gyrans, S.mytilus, U.piscis, E.eurystomus вя бир сыра диэяр

нювляр цстцнлцк тяшкил едир. Лакин гейд етмяк лазымдыр ки, цстцнлцк тяшкил едян

нювлярин дя мигдары йаз вя пайыз мювсцмляриндяки мигдарларындан гат-гат

ашаьы эюстярижийя малик олур.

Гыш фяслиндя щям нювлярин сайы, щям онларын раст эялмя интенсивлийи ашаьы

дцшцр вя беляликля дя инфузорларын цмуми мигдары кяскин азалыр. Гышда эюлдя

цстцнлцк тяшкил едян нювлярин дя мигдары азалыр. Бу мювсцмдя эюлдя ясасян

ашаьыдакы нювляря раст эялинир: T.gracilis, P.striatus, C.hirtus, L.lamella, L.mu

tans, L.simplex, Ch.vorax, T.steini, C.campylum, P.bursaria, E.leucas, F.ma

rina, U.marinum, O.pellionella, S.mytilus, U.piscis, E.paletta, D.scutum вя

башгалары.

Бунунла беля гейд етмяк лазымдыр ки, Щажыгабул эюлцндя вя еляжя дя

Республикамызын диэяр аран районлары эюлляриндя инфузорлар мювсцмя эюря о

гядяр дя кяскин фярглянмир. Лакин бунунла беля эюллярдя бир фясилдя доминант

олан нюв диэяр фясилдя йа цчцнъц-бешинъи сырайа кечир вя йахуд да чох сейряк

эюрцнмяйя башлайыр.

Инфузорларын биотоплар цзря йайылмасы. Щаъыгабул эюлц дя диэяр эюлляр кими

йекнясяк биотопа маликдир. Бурада ясасян битки чцрцнтцляри иля зянэин олан лил

биотопу вя бир дя сырф битки вя онун галыгларындан ибарят олан лил биотоп

цстцнлцк тяшкил едир. Лил биотопу даща эениш йайылмышдыр. О, Щаъыгабул эюлцндя

щидроэен-сулфид вя батаглыг газы ийи верян гара рянэдян ачыг рянэли лиля гядяр

олан торпаг типлярини ящатя едир. Гара лил биотопу даща бюйцк яразини ящатя

едир. Ачыг рянэли лил ися гара лил торпаьын цзяриндя 1-2 см-лик назик тябягяни

ямяля эятирир. Эюлцн биткилярдян азад олан ачыг сащялярини юртян бу жцр

биотопда инфузорларын нюв тяркиби аз вя онларын мигдары ися щяр кв.м. сащядя

он минлярля щесабланыр. Бу ъцр биотопда ясас йери ашаьыдакы 20 нюв инфузор

тутур: P.brachydon, S.caudotum, P.nastuta, Ph.pupula, C.colpoda, G.cha toni,

Ch.tesselata, L.lamella, Ch.vorax, T.сucullulus, P.caudatum, F.marina,

U.marinum, C.cytrullus, S.minus, M.es, M.controtus, U.piscis, S.mytilus,

D.appendiculata. Бу ъцр биотопларда инфузорлар ясасян торпаьын цст 1-2 см-лик

тябягясиндя топлашырлар. 3 см вя ондан ашаьыда гара лил биотопунда щидроэен

сулфид газынын ийи эетдикжя артыр. Бу ъцр зоналарда тяк-тяк S.latum, L.helus,

C.cytrullus, S.minus вя Metopus es. кими тиобионт инфузорлара раст эялинир.

Щаъыгабул эюлцндя инфузорларын торпаг кечмя дяринлийи 3-4 см-ля

мящдудланыр. Бунунла беля S.minus нювцнцн ися Щажыгабул эюлц шяраитиндя

торпаьын 6 см-лийиня гядяр кечмяси мялум олмушдур.

Щаъыгабул эюлцнц ящатя едян вя битки галыглары иля зянэин олан сащил

зоналарында 2000-2001-ъи вя 2006-2007-ъи иллярдя эюлдя мцяййян олунан

нювлярин демяк олар ки, яксяриййятиня (88 нюв) раст эялинмишдир. Бу биотопда

ясас йери ашаьыдакы нювляр тутур: P.brachydon, Ph.pupula, Ph.verten, Ch.

tesselata, L.helus, N.aurelia, N.citrea, T.сucullulus, T.stein, G.chattoni, C.co

lpoda, P.caudatum, P.bursaria, P.ъankowski, D.colpiodides, Metopus ъин синдян

олан нювлярин демяк олар ки, щамысы, C.rugosum, C.patens вя чанаглы

инфузорларын–Euplotes, Diophrys жинсляриндян олан нювлярин яксяриййяти вя

башгалары. Эюлцн сащил зоналарындакы биткиляр арасында 50 см галынлыьында олан

су тябягяси шяраитиндя ися D.nastutum, M.balbimanii, U.turbo, P.coronatum вя

еляъя дя отураг щяйат тярзли Stentor вя Vorticella ъинсляриня мянсуб олан

инфузорлар максимал инкишафа чатыр.

3.4. Эюлцн зоопланктону

Щаъыгабул эюлцнцн зоопланктону илк дяфя С.Й.Вейсиг (4.5) тяряфиндян

юйрянилмишдир. О, эюлдя 10 нюв ротатори вя 9 нюв шахябыьъыглы хярчянэ гейдя

алынмышдыр. Лакин мцяллиф онларын мигдаръа инкишафыны тядгиг етмямишдир.

Сонралар Щаъыгабул эюлцнцн зоопланктонунун юйрянилмясиндя Я.Н.Ялизадя

(6), Н.Ф.Лиходейева (7), Н.Б.Талыбов (1977), Я.Щ.Гасымов вя с. (9.10)

мяшьул олмушлар. Онлар эюлдя ъями 54 нюв зоопланктонун олдуьуну

эюстярмишляр. Бу мцяллифляр арасында эюлцн зоолпанктонунун даща дягиг вя

щяртяряфли юйрянилмяси иши Я.Н.Ялизадяйя (6) мяхсусдур. О, Щаъыгабул эюлцндя

42 нюв зоорланктон тяйин етмишдир; 25 нюв ротатори, 12 нюв шахябыьъыглы хярчянэ

вя 5 нюв кцрякайаглы хярчянэ. 1993-1996-ъы иллярдя Щаъыгабул эюлцндя 33 нюв

зоопланктон гейдя алынмышдыр ки, онларын 21 нювц ротаторилярин, 9 нювц

шахябыьжыглы хярчянэлярин вя 3 нювц ися кцрякайаглы хярчянэлярин пайына дцшцр.

Ротаторилярдян 2 нюв (Habrotrocha collaris, H.rosa) Гафгаз фаунасы цчцн, бир

ню вися (Habrotrocha aculeata) Щаъыгабул эюлц цчцн йенидир.

Щаъыгабул эюлцнцн зоопланктону 2007-ъи илдя феврал, май, ийул, нойабр

айларында тядгиг олунмушдур.

Апарылан тядгигатлар вя мцшащидяляр заманы (25.02; 25.05; 25.07;

15.11.2007-ъи ил тарихляриндя) Щаъыгабул эюлцндян 28 нюв зоопланктон

организмляр ашкар олунмушдур (ъядвял 2). Нювлярин максимал инкишафы ийул

айында (18 нюв) гейдя алынмышдыр, минимал инкишафы ися феврал айында олмушдур.

Май айында апарылан тядгигат заманы 20, нойабр айында ися 10 нюв

тапылмышдыр. Нювлярин растэялмя интенсивлийиня эюря Trichocerca elongata,

Synchaeta vorax, Lecane luna, Simocephalus vetulus, Alona rectangula, Moina

brachiata, Eucyclops serrilatus, Cyclops vicinus, Macrocyclops fucsus вя с.

нювляр фярглянирляр. Бу организмляря эюлцн бцтцн акваторийаларында раст

эялинир.

Эюлдя зоопланктон организмлярин биокцтляси 1,04 г/м

3

сайы ися 8350

фярд/м

3

тяшкил едир (ъядвял 3). 1-ъи йердя ися кцрякайаглы хярчянэляр дурур (6200

фярд/м

3

, 0,80 г/м

3

).

1993-1996-ъы иллярдя эюлцн зоопланктонуну С.Мяммядова юйрянмишдир

(11.12.13.14). Онун тяряфиндян эюлцн фаунасы цчцн 33 нюв зоопланктон

организм гейдя алынмышдыр.

Феврал айында зоопланктон организмлярин сащил щиссядя инкшафы (9000

фярд/м

3

; 0,24 г/м

3

, орта щиссядя ися 4080 фярд/м

3

; 0,38) олмушдур (ъядвял 4).

Зоопланктон организмлярин сащяляр цзря йайылмасы мцхтялиф олмушдур.

Май айынын тядгигатларында зоопланктон организмлярин сащил щиссядя сайы

155201 фярд/м

3

, биокцтляси ися 0,68 г/м

3

олмушдур. Эюлцн орта щиссясиндя

зоопланктон организмлярин сайы 9480 фярд/м

3

, биокцтляси ися 0,49 г/м

3

тяшкил

етмишдир. Биокцтлясиня вя сайына кцрякайаглы хярчянэляр (41200, 0,28; 6800,

0,24) цстцнлцк тяшкил едир (ъядвял 5).

Зоопланктон организмлярин ийул айында эюлцн сащил щиссясиндя сайы 17000

фярд/м

3

, биокцтляси ися 0,50 г/м

3

тяшкил етмишдир. Эюлцн орта щиссясиндя ися

зоопланктон организмлярин сайы 20640 фярд/м

3

, биокцтляси ися 0,84 г/м

3

олмушдур (ъядвял 6).

Биокцтлясиня вя сайына эюря кцрякайаглы хярчянэляр (9600 фярд/м

3

; 0,18

г/м

3

) цстцнлцк тяшкил етмишдир (ъядвял 6).

2007-ъи илин пайыз фяслиндя апарылан тядгигатлар заманы эюлцн сащил

щиссясиндя зоопланктон организмлярин сайы 1754 фярд/м

3

, биокцтляси ися 0,30

г/м

3

олмушдур (ъядвял 7).

Организмлярин максимал инкишафы кцрякайаглы хярчянэлярдя гейдя

алынмышдыр (1500 фярд/м

3

; 0,20 г/м

3

). Эюлцн орта щиссясиндя нойабр айында

зоопланктон организмлярин сайы 1630 фярд/м

3

, биокцтляси ися 0,30 г/м

3

олмушдур. Биокцтлясиня вя сайына эюря кцрякайаглы хярчянэляр (1200 фярд/м

3

;

0,18 г/м

3

) фярглянирляр (ъядвял 7).

ъядвял 2

Щаъыгабул эюлцнцн зоопланктонунун нюв тяркиби

№

Нювлярин ады Феврал Май Ийул нойабр

1 2 3 4 5 6

Rotatoria

1 Philodina roseola Her. - + + -

2 Trichocerca elongate (Gosse) + + + -

3 Synchaeta vorax Rauss. - + + +

4 Polyarthra vulgaris Idelson + + + +

5 Asplanchna priodonda Gosse - + - -

6 Lecana luna (Müller) - + + +

7 Lecana bulla Gosse - - + -

8 L.lunaus Ehr. - - + -

9 Mytilia mucronata (Müller) + + - +

10

Euchlanis dilatata Her. - + + +

11

Brachionus calycflours Pallas + - + +

12

B.plicatilic Müller - + - +

13

Filiia longiseta (Her) - - + +

14

Hexarhra mira (Hudson) - + + -

Cladocera

15

Platyas patulus (Müller) + + + -

16

Hexathra mira Hundson - + + -

17

Simocephalus vetulus (Müller) + + + +

18

Alona rectangula Sars - + + -

19

Chydorus sphaericus (Müller) - + + +

20

Moina brachiata (Lur.) - + + -

21

M.rectirostris (Leydig) - + - +

22

Ceriodaphnia reticulate (Lur.) - + + -

Copepoda

23

Eucyclops serrulatus (Fischer) + + + +

24

Cyclops strenuuns Fischer + + + -

25

C.vicinus Ulъ. - + + -

26

Mesocyclops oithonoides Sars + + + -

27

M.leuckarti Claus - + - -

28

M.rylovi Smir. - + + +

29

Sinodioptomus sarsi (Rylov) - + + -

30

Macrocyclops fuscus (Lur.) - + + +

ъями

16 20 18 10

ъядвял 3

Щаъыгабул эюлцндя зоопланктонун 2007-ъи илдя мигдаржа инкишафы

Груплар Сайы Биокцтляси

Rotatoria 650 0, 60

Cladocera 1500 0,18

Copepoda 6200 0,80

ъями 8350 1,04

ъядвял 4

Щаъыгабул эюлцндя зоопланктонун феврал айында мигдаржа инкишафы

(фярд/гм

2

)

Груплар Сащил щисся Орта щисся

Rotatoria

04,0

160

14,0

280

Cladocera

12,0

1500

16,0

2000

Copepoda

08,0

140

08,0

1800

ъями

24,0

800

38,0

4080

ъядвял 5

Щаъыгабул эюлцндя зоопланктонун май айында мигдаръа инкишафы

(фярд/гм

3

)

Груплар Сащил щисся Орта щисся

Rotatoria

16,0

720

09,0

380

Cladocera

24,0

3600

16,0

2300

Copepoda

28,0

11200

24,0

6800

ъями

68,0

15520

49,0

9480

ъядвял 6

Щаъыгабул эюлцндя зоопланктонун ийул айында мигдаръа инкишафы

(фярд/гм

3

)

Груплар

Сащил щисся

Орта щисся

Rotatoria

08,0

400

12,0

340

Cladocera

24,0

7000

32,0

9500

Copepoda

18,0

9600

40,0

10800

ъями

50,0

17000

84,0

20640

ъядвял 7

Щаъыгабул эюлцндя зоопланктонун нойабр айында мигдаръа инкишафы

(фярд/гм

3

)

Груплар Сащил щисся Орта щисся

Rotatoria

02,0

90

04,0

110

Cladocera

08,0

164

08,0

520

Copepoda

20,0

1500

18,0

1200

ъями

30,0

1754

30,0

1630

Еколожи тяркибиня эюря Щаъыгабул эюлцнцн зоопланктонуну ашаьыдакы

груплара бюлмяк олар: 1) планктон нювляр (эюлцн пелаэиал сащяси цчцн

характерикдир); 2) биткиляр арасында йашайан нювляр, вя 3) дибдя йашайан нювляр.

Эюлцн зоорланктонунда бу нювлярин иштиракы ейни дейилдир. Зооплан

ктонун 18 нювц планктон нювлярин пайына дцшцр.

Биткиляр арасында йайшайан нювлярин пайына жями 13 нюв дцшцр ки, бу да

зоопланктонун цмуми сайынын 39,4%-ни тяшкил едир.

Дибдя йашайан нювляр аз сайлыдыр. Бу група ъями 2 нюв аиддир

(A.quadrangularis, A.rectangula) вя бурайа Щаъыгабул эюлцндя гейдя алынмыш

цмуми нювлярин 6%-и аиддир.

Щаъыгабул эюлцнцн зоопланктонунун ясасыны тяшкил едян нювляр

Азярбайжанын ширин суларында эениш йайылмыш нювлярдир. Онлар эюлцн бцтцн

планктонунун 80%-ни тяшкил едир. Эюлдя B.falcatus тапылмышдыр ки, бу да тропик

вя субтропик зоожоьрафи група аиддир. Бу нюв адятян о гядяр дя бюйцк

олмайан исти су щювзяляриндя йайылмышдыр. Щаъыгабул эюлцндя она ясасян йай

фяслиндя су биткиляринин арасында раст эялинир (14,15).

Бязи нювляр S.pectinata, Asplanchna priodonta, Lecane luna luna, L.lunaris,

Trichotria pocillum, Euchlanis dilatata вя б. ися дузлу су щювзяляри цчцн

характерикдир. Эюлдя типик ширин су нювляри цстцнлцк тяшкил едир. Бурайа

P.vulgaris, A.sieboldi, T.truncata truncata, B.falcatus вя б. дахилдир.

Щаъыгабул эюлцндя

β

-мезосапроб нювляр-Lecane luna luna, B.angularis

angularis,C.vicinus гейдолунмушдур. Ахырынъы нюв эюлдя ил ярзиндя раст эялинян

евритон нювлярдянди. Надир щалларда она ширин суларда да тясадцф олунур.

Щаъыгабул эюлцндя тапылан B.calyciflorus мцхтялиф ширин су щювзяляриндя

йашайыр, лакин ахар суларын типик тямсилчисидир (Зиммер, 1899; Воронков, 1913).

Бундан башга бу нюв евритерм вя евригалиндир.

Планктонун ил ярзиндя раст олунан нювляри-quadridentatus, D.brachyurum,

C.vicinus, M.leuckarti–эюлцн зоопланктонунун формалашмасында ясас ролу

ойнайырлар. Эюлцн зоопланктонунда кцрякайаглы хярчянэляр Кцр чайынын ашаьы

щиссясиндяки эюлляр цчцн характерик олан 3 нювдян S.sarsi, C.vicinus вя

M.leuckarti–ибарятдир. Бу нювляр евригалин, евритон вя евритерм организмляр

дир. Щаъыгабул эюлцнцн дузлулуьунун артмасы иля ялагядар олараг кцрякайаглы

хярчянэляр планктонда аз раст эялинирляр.

Айры-айры нювлярин мейдана чыхмасы вя кцтляви щалда эюрцнмяси нювцн

биоеколоъи хцсусиййятляри, суйун температуру, гида обйектляринин инкишафы вя

диэяр факторларла баьлыдыр. Бунун нятижясиндя эюлдя зоопланктонунун йаз, йай,

пайыз вя гыш комплексляри формалашыр ки, бунлар да юз араларында доминантлыг

едян нювлярин йыьымы иля фярглянирляр.

Гыш комплекси (феврал) юзцндя 14 нювц бирляшдирир, лакин онлар арасында

эениш йайылан 2 нювдцр: D.brachyurum, C.vicinus.

Йаз комплекси (май) 20 нювдян ибарятдир вя суйун температурунун

йцксялмясиля баьлы онларын инкишафы даща да интенсивляшир. Бу комплекси дя ики

група бюлмяк олар: 1) еркян йаз групу вя 2) эеж йаз групу. Биринжийя ясасян

сойугсевян- S.pectinata, P.vulgaris, C.vicinus кими нювляр аиддир. Бу група

щямчинин Philodina roseda, Hexarhra mira, M.leuckarti кими нювляри дя аид

етмяк олар. Бунлар ясасян эюлцн ачыг сащясиндя цстцнлцк тяшкил едирляр. Бу

дюврдя ейни заманда кцрякайаглы хярчянэлярин илк инкишаф мярщялясиндя олан

науплиляря дя тясадцф едилир. Лакин онлар бу дюврдя нисбятян азлыг тяшкил едирляр.

суда температур 15-18

0

С олдугда эюлдя эеж йаз групу формалашмаьа башлайыр.

Бурайа ашаьыдакы нювляр аиддир: H.longirostris, C.vicinus кими нювляри аид

етмяк олар. Бу дюврдя щямчинин A.priodonta, E.dilatata, Platyas patulus,

M.leuckarti кими нювлярин фярдляринин сайы артыр, Brachionus жинсинин нювляри

мейдана чыхмаьа вя M.rectirostris, M.brachiata, C.reticulata кими нювляр

эюрцнмяйя башлайырлар.

Йаз комплекси цчцн суйун эетдикжя исинмяси вя онларын гидаланмаларынын

интенсивляшмяси иля баьлы биокцтляляринин вя сайларынын сцрятля артмасы

характерикдир.

Йай комплексиня (ийун) 32 нюв дахилдир. Йай комплексинин ясасыны

истисевян вя еври терм нювляр тяшкил едир. Онларын арасында эениш йайылмыш нювляр

ашаьыдакылардыр: E.dilatata, P.vulgaris, Ceriodaphina reticulata, M.leuckarti вя

ейни заманда бурайа сиклоп вя диаптомус хярчянэляринин сцрфя мярщяляляри дя

аиддир.

Пайыз комплекси (нойабр) 10 нювдян тбарятдир ки, бунлары да 3 еколоъи

група бюлмяк олар: истисевян, сойугсевян вя евритерм нювляр.

Щяр ил организм комплексляринин бу ъцр нювбяляшмяси ардыъыллыьы демяк

олар ки, сахланылыр.

Адятян, эюлцн ачыг сащяляриндя дузлулуьу севян нювляр-A.priodonta,

C.vicinus, M.leuckarti вя с. цстцнляк тяшкил етдикляри щалда сащилйаны зонада -

P.vulgaris, Lecane luna luna, L.lunaris, B.calycifloru, B.angularis plicatilis,

M.rectirostris, C.reticulata, B.longistris, S.sarsi вя бязян M.leuckarti вя б.

нювляр доминантлыг едирляр (13, 14, 15).

Мялумдур ки, зоопланктон организмляр суларын кейфиййятинин формалашма

сында ясас рол ойнайырлар. Бизим щесабламаларымыза эюря Щаъыгабул эюлцнцн

планктон организмляринин сайынын йцксяк олдуьу иллярдя эюлцн суйуну 6

суткайа, сай ашаьы олан иллярдя ися 10-12 суткайа сцзмяйя гадирдирляр. Чохиллик

мялуматлара эюря эюлдя формалашан зоопланктон эюлцн суйуну орта щесабла 8-

9 суткайа сцзцрляр.

Бизим тядгигатларымыз апарылан заман ярзиндя эюлдя, хцсусиля сащил

зоналарда, суйун кейфиййяти хейли писляшмишдир. Бу дюврдя эюлцн бцтцн

сащяляриндя

β

-мезосапроб нювляр–A.priodonta, Polyatra vulgaris, M.leuckarti

цстцнлцк тяшкил едирдир. Аз щалларда ися

β

вя

α

- мезосапроб нювляр гейд

едилмишдир. Йайда зоопланктонда мезосапроб нювлярин сайы эетдикжя артыр.

Йайда, щямчинин олиго вя - мезосапроб (E.dilatata, P.plicatilis), - мезо - вя

олигосапроб (К.cochlearis cochlearis), - мезосапроб (Mytilia mucronata,

A.priodonta) вя - мезосапроб (E.angularis dilatata, B.calyciflorus) нювляря дя

тясадцф едилир. раст олунан бу нювляр эюстярир ки, эюлдя интенсив олараг

юзцнцтямизлямя просеси эедир. Йайда ачыг зоналарда орта сапроблуг индекси

1,64-1,89, сащилйаны зоналарда ися 1,89-2,14 олмушдур.

Щаъыгабул эюлцндя зоопланктонун мигдари инкишафы ясасян эюлцн ачыг

щиссясиндя вя сащилйаны сащялярдя юйрянилмишдир. Ялдя олан мялуматлара ясасян

гейд едя билярик ки, зоопланктонун эцр инкишафы эюлцн биткилярля юртцлц олан

сащилйаны зонасында баш верир. Эюлцн ачыг щиссясиндя зоопланктонун щям нюв

тяркиби вя щям дя мигдаръа инкишафы зяифляйир.

Зоопланктонун мигдаръа йайылмасы. Биокцтлянин бу ъцр тяряддцд етмяси

бир сыра факторларла ялагядардыр. Бунлардан башлыжасы эюлцн су реъиминин тез-тез

дяйишилмяси вя суда дузлулуьун мигдарынын артмасыдыр.

Тядгигат апардыьымыз бцтцн иллярдя зоопланктонун ясасыны кцрякайаглы

хярчянэляр тяшкил етмишдир. оопланктонда апарыъы нювляр- B.calyciflors, D.bra

chyurum, S.sarsi, C.vicinus. Онлар арасында S.sarsi ян йцксяк инкишаф щяддиня

чатыр.

Бцтцн апарыъы нювлярин сай вя биокцтля эюстяриъиляри 2007-ъи илдя йцксяк

олмушдур (D.brachyurum - дан башга), ашаьы эюстяриъиляр ися 1996-ъы иля тясадцф

едир. Бу ъцр щал бизя эюря эюлдя дузлулуьун артмасы иля ялагядардыр.

Эюлцн планктонунда ящямиййятиня эюря S.vorax биринъи йердядир. Бу нюв

бюйцк сайа малик олмасы иля йанашы, щям дя ил ярзиндя эюлдя тясадцф едилян

нювлярдяндир.

Апарыъы нювлярин мигдаръа инкишафынын анализи эюстярир ки, дузлулуьа ян чох

дюзян вя давамлы нюв S.vorax -дир.

C.vicinus - Щаъыгабул эюлцнцн планктонунда апарыъы нюв олуб 2006-ъы илдя

биокцтлядя B.calyciflors –у кечмиш, сайъа ися ондан хейли эери галмышдыр.

D.brachyurum- S.vorax-дан фяргли олараг (2005-и илдян башга) эюлцн

планктонунда юзцнцн ашаьы биокцтляси иля зяиф иштирак етмишдир. Йыртыъы-планк

тофагларын сайы ашаьы олан мезотроф эюллярдя D.brachyurum максимал инкишафа

чатыр.

Бу 4 нювдян биокцтляйя эюря зяиф инкишаф едян B.calyciflors– дур. Бу

истисевян нюв гышда планктондан йох олур. Йазда температур 18

0

С-йя гядяр

галхандан сонра ящямиййятли дяряъядя инкишаф щяддиня чатыр, йайда ися 25

0

С-дя

сайы азалмаьа башлайыр. Пайызда планктондан яввялъя ъаван фярдляр йох олур,

беля ки, чохалма дайаныр вя йашлы фярдлярин мящв олмасы башлайыр.

Цмумиййятля, гышда эюлцн зоопланктону касаддыр, бу ейни заманда

Русийанын эюлляри цчцн дя характеридир (Салахутдинов, 1996).

Йазда зоопланктонун мигдаръа инкишафы вя йайылмасы эюлцн термики

реъими иля сых баьлыдыр. Бу вахт эюлцн ачыг вя сащилйаны зоналарында температур

фярги даща чох нязяря чарпыр. Сащилйаны зоналарда су нисбятян исти олур, эюлцн

мяркязиня йахынлашдыгъа температур ашаьы дцшцр. Бу онунла изащ олунур ки,

ачыг зоналарда гыш сулары бир гядяр узун мцддят галыр. Тябии ки, бу дюврдя

планктон да ейни бярабярликдя йайылмыр. Беля ки, 2007-и илин йазында Щаъыгабул

эюлцнцн зоопланктонунда 20 нювя тясадцф едилмишдир, онлардан L.luna luna,

L.lunaris йалныз ачыг зонада, A.priodonta calyciflorus ися эюлцн сащилйаны

зонасында тясадцф олунмушдур. Зоопланктонун цмуми биокцтляси 0,49-0,68

г/м

3

, сыхлыьы ися 9480-15520 ядяд/м

3

арасында дяйишилмишдир. Зоопланктонун

ясасыны бу дюврлярдя кцрякайаглы хярчянэляр тяшкил етмишдир, бу да

зоопланктонун ймуми биокцтлясинин 95%-и демякдир. Икинъи йери шахябыьжыглы

хярчянэляр, цчцнъц йери ися ротаториляр тутур.

3.5. Щаъыгабул эюлцнцн макрозообентосу

Щаъыгабул эюлцнцн макробентосуна аид илк тядгигат иши Я.Н.Ялизадя

тяряфиндян апарылмышдыр (6). Бунунла да эюлцн бентофаунасынын мигдары вя нюв

тяркибинин юйрянилмяси башланмышдыр.

Фясилляр цзря эюлцн зообентосу 1941-1942-ъи иллярдя Р.С.Денgина (1949)

тяряфиндян юйрянилмиш вя гиймятли мялуматлар ялдя едилмишдир. Онун

мялуматына ясасян лил биотопунда йазда ота иллик биокцтля 16,9 мг/м

2

тяшкил

едир ки, бундан да 6,5%-и хирономид сцрфяляринин, 93,5%-и ися олигохетлярин

пайына дцшцр. Йайда хирономид сцрфяляри цмуми биокцтлянин 52,7%-ни,

олигохетляр ися 30%-ни тяшкил етмишдир. Гыш фяслиндя цмуми биокцтлянин 68,9%-и

олигохетлярин вя 31, 1%-и ися хирономид сцрфяляринин пайына дцшмцшдцр. 1978-

1979-ъу иллярдя апарылан тядгигатлар нятижясиндя эюлдя 71 нюв бентик организм

олдуьу мцяййян олунмушдур.

Щаъыгабул эюлцнцн зообентосу 1978-1979-ъу иллярдя Р.Ялийев (3)

тяряфиндян тядгиг олунмушдур. Эюлдя 11 дястяйя 13 фясиляйя, 42 ъинся аид олан

71 нюв бентик оганизм ашкар олунуб.

Нюв тяркибиня эюря бентосда хирономид сцрфяляри цстцнлцк тяшкил едир,

цмуми фаунанын 78,9%-и онларын пайына дцшцр. Икинъи йердя азгыллы гурдлар вя

сяртганадлылар (щяр бири 4,2%) дурур. Диэяр групларын щяр бири бир-ики нювля

тямсил олунурлар. Ашкар олунан групларын арасында Cryptochironomus жинси ян

чох нюв мцхтялифлийиня маликдир (9 нюв). Сонракы йерляри Chironomus (6 нюв) вя

Eukiefferiella (5 нюв) бюлцшцрляр. Макробентосун тяркиби айлар, фясилляр вя илляр

цзря дяйишилир.

1978-ъи илдя эюлдя 62 нюв бентик организм гейд олунуб ки, бунларын 50%-и

хирономид сцрфяляринин пайына дцшцр. Гыш фяслиндя 41 нюв, йаз фяслиндя – 22 нюв,

йайда 24 вя пайыз фяслиндя 54 нюв ашкар олунмушдур.

Эюлдя нювлярин растжялмя интенсивлийиня эюря креветкалар, хирономид

сцрфяляри, хцсусян дя S.bausei, T.gregarius, Ch.plumosus, Ch.thummi, Ch.

salinaris вя с. бу кими нювляр фярглянирляр. Бу нювляр эюлдя демяк олар ки, щяр

йердя раст эялинир.

1979-ъу илдя эюлдя 65 нюв гейд едилмишдир. Ютян илдя олдуьу кими бу илдя

дя нювлярин сайы фясилляр цзря гейри стабил олуб, гисмян дяйишикликляря мяруз

галмышдыр. Беля ки, гыш фяслиндя 49 нюв, йазда 48 нюв, йай фяслиндя 40 нюв,

пайызда ися 42 нюв гейдя алынмышдыр. Мцяййян олунан нювляр арасында

хирономид сцрфяляри цстцнлцк тяшкил едир. Щаъыгабул эюлцнцн зообентосунда 6

нюв (P.elegans, C.defectus, P.choreus, C.conjugens, Ch.plumosus, Procladius

sp.) илин бцтцн фясилляриндя бентосда раст эялир. Бунлары Щаъыгабул эюлц шяраитин

дя евритерм нювляр адландырмаг олар. Бунлардан башга эюлдя C.hastulatum,

Ch.crystallinus кими стенотерм– истисевян нювляря дя раст эялинир. Бу нювляр

эюлдя аз-аз раст эялиндийин щалда эюлцн мящсулдарлыьында мцщцм рол

ойнайырлар. Галан нювляр ясасян йаз вя пайыз комплексляринин ясасыны тяшкил

едир.

Зообентосун мигдаръа инкишафында 7 груп иштирак едир, 1978-и илдя орта

иллик биокцтля 4,51 г/м

2

(сайы 1062 ядяд/м

2

), 19769-у илдя ися 2,94 г/м

2

(1128

ядяд/м

2

) олмушдур (ъядвял). Гейд етмяк лазымдыр ки, 1978-и илдя бентосда

крвевтка цстцнлцк тяшкил етмишся, 1979-у илдя хирономид сцрфяляри фярглянмишляр.

Бу гейд олунан груплар бентосун мящсулдарлыьынын ясасыны тяшкил едир.

биокцтлянин формалашмасында галан групларын пайы цмуми биокцтлянин ъями

20%-ни тяшкил едир.

Щаъыгабул эюлцндя (2007) 14 систематик група дахил олан 55 нюв бентик

организм ашкар олунмушдур. Ашкар олунан нювлярин сайына эюря 1-ъи йери

хирономид сцрфяляри тутур (23%). Икинъи йердя ийняъя сцрфяляри дурур (14%).

Сонракы йерляри азгыллы гурдлар (9,6%) вя диэяр груплар тутурлар.Йарымсярт

ганадлылар, сяртганадлылар дястяляри щяр бири 4-5 нювля тямсил олунмушлар (ъядвял

8).

ъядвял 8

Щаъыгабул эюлцнцн макробентик щейванларынын 2007-ъи илдя айлар цзря нюв тяркиби

№ Нювлярин ады Айлар

Февал Май Ийул Нойабр

1 2 3 4 5 6

Oligochaeta

1 Stylaria lacustris (L.) - + + -

2 Nais communis Pig. - + + +

3 N.elinguis Müller - + + -

4 Tubifex tubifex Müller - + + -

Hirudinea

5 Haementeria costata Müller + + + -

Amphipoda - + + +

6 Pontogammarus robustoides Grimm + + + +

Mollusca

7 Lymnaea auricularia (L.) + + + +

8 Costatella acuta Drap. + + + -

9 Planorbis planorbis (L.) + + + +

Odonata

10 Coenagrion hastulatum Charp. - + + -

11 C.puella L. - + - -

12 C.lindeni Selys - + - +

13 E.viridulum Charp. - + + -

14 S.depressiusculum Selys - + + +

15 S.striolatum Charp - + + -

Ephemeroptera

16 Siphlonurus linnaeanus Etn. - + + -

17 Ephemerella ignita Poda - + + +

Hemiptera

18 Corixa punctata Illig. - + + -

19 Hydrometra stagnorum L. + + + -

20 Plea leachi Gug et Kirk - + + -

Trichoptera

21 Ecnomus tenellus Ramb. - + + +

22 Limnoplilus flavicornis Fabr. + + + -

Coleoptera

23 Noterus clavicornis (Deg.) + + + -

24 L.minutus (L.) - + + +

25 L.variegatus Germ. - + + +

26 Bidessus pusillus (Fabr.) - - + +

27 Hypophorus musicus (Klug) - + + +

28 Dytiscus marrginalis (L.) - + + +

29 D.circumflexus Fabr. - + + +

30 Cybister latelimarginalis (Deg.) - + + +

Diptera

31 Helobia sp. + + + +

32 Tabanus sp. + + + +

33 Atherix sp. - + + +

34 Ephydra sp. - + + +

Chironomidae

35 Stempelina bausei Kieffer - + +

36 Micropsectra praecox Mg. - + + -

37 Tanytarsus lauterborni Kieffer - - + +

38 T.exiquus Soh. - + + +

39 Cryptocironomus defectus Kieffer - + + +

40 C.conjugens Kieffer + + + +

41 Demeijerea rufipes L. - + + +

42 Glyptotendipes polytomus Kieffer + + + +

43 Limnochironomus nervosus Staeg. - - + -

44 L.tritomus Kieff. - - + -

45 Chironomus plumosus L. - + + +

46 Ch.thummi Kieffer - + + +

47 Ch.bathophilis Kieffer - + + +

48 Einfeldia pagana Mg. - + + +

49 Polypedulum nubeculosum Mg. + + + +

50 P.scalaenum Schr. - + + +

61 P.breviantennatum Tscher. - + + +

52 Endochironomus dispar - + + +

53 Procladius ferrugineus Mg. - + + +

Ceratopogonidae

54 Culicoides sp. - + + +

55 Bezzia sp. - + + +

ъями 8 46 50 16

Нювлярин сайына эюря Coenagrion вя Sympetrum жинсляри щяр бири (5 нювля)

цстцнлцк тяшкил едир. Галан ъинсляр 1-2 нювля тямсил олунмушдур.

Гейд етмяк лазымдыр ки, 2007-ъи илин феврал айында 31 нюв, май айында 46

нюв, ийул айында 50 нюв, нойабрында ися 16 нюв гейдя алынмышдыр. Май айында

ашкар олунан нювлярин ичярисиндя азгыллы гурдлар, молйусклар, сяртганадлылар

цстцнлцк тяшкил едирди. Йайда ися бцтцн су щяшяратларына, ийняжя сцрфяляриня,

йаымсяртганадлылара, сяртганадлыларын нцмайяндяляриня раст эялинирди. Нойабр

нцмуняляриндя ясасян хирономид сцрфяляри, икиганадлыларын нцмайяндяляри

фярглянирдиляр. Щаъыгабул эюлцндя нювлярин растэялмя интенсивлийиня эюря

Tubifex tubifex, Lymnaea auricularia, Pontogammarus robustoides, Coena

arion concinnum, C.hastulatum, C.mercuriale, Siphlonurus linnaeanus, Corixa

punctata, C.defectus Chironomus plumosus, Einfelida carbonaria, Procladius

sp., Culicoides sp., Bezzia sp. кими нювляр фярглянирляр.

Хирономид сцрфяляриня имагойа чеврилиб учмалаы иля ялагядар олараг,

онларын йай фяслиндя бентосда растэялмяси зяифляйир, диэяр групларын инкишафы йа

йцксялир, йа да стабил галыр. Мяс. бу мювсцмдя бентосда ийняжя сцрфяляринин

(C.hastulatum, C.scitulum, E.nayas), су тахтабитиляринин (C.affinis) вя с. инкишафы

эцълянир.

Гейд олунан нювлярдян 17-си (13,9%) евритерм група аиддир. Бунлара

Tubifex tubifex, Lymnaea auricularia вя с. нювляр илин бцтцн фясилляриндя раст

эялинир. Бундан башга 5 нюв (E.hamata, S.pumilio, D.marginatus, D.cultrger)

стенотерм истисевян нювлядир. Бунлар эюлдя йалныз йай фяслиндя олур вя эюлцн

мящсулдарлыьында о гядяр дя рол ойнамырлар. Бир сюзля эюлцн зообентосунда

нюв тяркибиня эюря хирономид сцрфяляри вя ийняжя сцрфяляри цстцнлцк тяшкил едир.

Бентик организмлярин феврал айында сайы 246 фярд/м

2

, биокцтляси 0,97 г/м

2

олмушдур (ъядвял 9).

ъядвял 9

Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванларын 2007-жи илин феврал айында мигдаръа инкишафы

(фярд/гм

2

)

Груплар Сай (фярд/м

2

) Биокцтля (г/м

2

)

Oligochaeta 20 0,09

Hirudinea 6 0,06

Mollusca 30 0,30

Hydrocarina 40 0,02

Odonata 10 0,02

Ephemeroptera 4 0,03

Hemiptera 6 0,04

Coleoptera 16 0,09

Trichoptera 20 0,12

Diptera 24 0,10

Chironomidae 70 0,20

Жями 246 1,07

ъядвял 10

Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванларын май айында мигдаръа

инкишафы (фярд/гм

2

)

Груплар Сай (фярд/м

2

) Биокцтля (г/м

2

)

Oligochaeta 40 0,14

Hirudinea 72 0,06

Mollusca 146 0,30

Hydrocarina 44 0,04

Odonata 66 0,08

Ephemeroptera 32 0,02

Hemiptera 62 0,10

Coleoptera 86 0,16

Trichoptera 48 0,06

Diptera 42 0,04

Chironomidae 106 0,20

Жями 744 1,2

Бентик организмлярин сайы май айында 744 фярд/м

2

, биокцтляси 1,20 г/м

2

олмушдур. Бу айда сайына вя биокцтлясиня эюря молйусклар цстцнлцк тяшкил едир

(146 фярд/м

2

; 0,30 г/м

2

). Сайына эюря 2-ъи йердя хирономид сцрфяляри (106

фярд/м

2

), биокцтлясиня эюря дя хирономид сцрфяляри (0,88 г/м

2

) фярглянир (ъядвял

10).

Бентик организмлярин эур инкишафы ийул айында мцшащидя олунур. Беля ки,

бу организмлярин сайы 824 фярд/м

2

, биокцтляси 1,28 г/м

2

олмушдур. Бу айда да

сайына вя биокцтлясиня эюря молйусклар цстцнлцк (110 фярд/м

2

; 0,28 г/м

2

) тяшкил

едир (ъядвял 11). Биокцтлясиня эюря нювбяти йерляри хирономид сцрфяляри (0,22

г/м

2

), ийняжя сцрфяляри (0,14 г/м

2

), сяртганадлылар (0,09 г/м

2

) фярглянирляр.

Сайына эюря ися 2-ъи йердя хирономид сцрфяляри (102 фярд/м

2

) олмушдур.

Щаъыгабул эюлцндя нойабр айында бентик организмлярин сайы 154 фярд/м

2

,

биокцтляси ися 0,39 г/м

2

олмушдур. Биокцтляйя эюря молйусклар (0,12 г/м

2

),

сайа эюря ися хирономид сцрфяляри (52 фярд/м

2

) доминантлыг етмишдир (Жядвял 12).

Щаъыгабул эюлцндя бентик организмлярин дяринликляр цзря йайылмасы да

мцхтялиф олмушдур. Дяринликлярин йайылмасы 2 параметр цзря (0,05; 0,5-1,5)

апарылмышдыр. Бентик организмлярин максимал инкишафы сащил зонада 0,5 м

дяринлийя гядяр мцшащидя едилмишдир. Беля ки, май айында бу сащядя бентик

организмлярин сайы 456 фярд/м

2

, биокцтляси 1,84 г/м

2

олмушдур. Диэяр дяринлик

сащясиндя (0,5-1,5 м) бентик организмлярин сайы 236 фярд/м

2

, биокцтляси 0,90

г/м

2

тяшкил етмишдир (ъядвял 13). Бу сащялярдя бентик организмлярин сайы вя

биокцтлясинин эур инкишафы жод вя йумшаг биткилярин олмасы иля ялагядардыр.

Даща дярин (0,5>) сащялярдя бентик организмлярин биокцтляси вя сайы аз

мцшащидя олунмушдур.

Гейд етмяк лазымдыр ки, ийул айында да бентик организмлярин дяринликляр

цзря йайылмасы юйрянилмишдир. Беля ки, бу дюврдя 1-ъи дяринлик сащясиндя бентик

организмлярин сайы 441 фярд/м

2

, биокцтляси ися 1,34 г/м

2

олмушдур (ъядвял 14).

ъядвял 11

Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванларын 2007-ъи илин ийул айында мигдаръа инкишафы (фярд/гм

2

)

Груплар Сай (фярд/м

2

) Биокцтля (г/м

2

)

Oligochaeta 130 0,14

Hirudinea 26 0,06

Mollusca 110 0,28

Hydrocarina 20 0,06

Odonata 40 0,14

Ephemeroptera 32 0,16

Hemiptera 25 0,09

Coleoptera 15 0,06

Trichoptera 10 0,02

Diptera 14 0,05

Chironomidae 102 0,2

Жями 524 1,26

ъядвял 12

Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванларын 2007-ъи илин нойабр айында мигдаръа инкишафы

(фярд/гм

2

)

Груплар Сай (фярд/м

2

) Биокцтля (г/м

2

)

Oligochaeta 34 0,08

Hirudinea - -

Mollusca 48 0,12

hydrocarina - -

odonata - -

Ephemeroptera 14 0,04

Hemiptera 4 0,02

Coleoptera 12 0,03

Trichoptera - -

Diptera - -

Chironomidae 52 0,10

Жями 154 0,39

ъядвял 13

Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванларын 2007-ъи илин май айында дяринликляр цзря йайылмасы

(фярд/гм

2

)

Груплар Дяринлик, м

0,0-0,5 0,5-1,5

Oligochaeta

12,0

56

09,0

28

Hirudinea

14,0

44

08,0

20

Mollusca

24,0

104

14,0

16

Hydrocarina

08,0

52

-

Odonata

30,0

120

12,0

26

Ephemeroptera

08,0

20

03,0

8

Hemiptera

20,0

52

06,0

20

Coleoptera

15,0

36

05,0

16

Trichoptera

20,0

50

07,0

14

Diptera

10,0

46

10,0

24

Chironomidae

22,0

106

16,0

64

ъями

84,1

456

90,0

236

ъядвял 14

Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванларын ийул айында дяринликляр цзря йайылмасы

(фярд/гм

2

)

Груплар Дяринлик, м

0,0-0,5 0,5-1,5

Oligochaeta

20,0

72

10,0

24

Hirudinea

12,0

20

08,0

20

Mollusca

24,0

106

20,0

42

Hydrocarina

02,0

20

04,0

10

Odonata

12,0

56

08,0

30

Ephemeroptera

12,0

32

02,0

22

Hemiptera

08,0

14

08,0

20

Coleoptera

14,0

32

10,0

36

Trichoptera

08,0

40

12,0

48

Diptera

10,0

35

12,0

56

Chironomidae

22,0

114

14,0

60

ъями

34,1

441

10,1

368

2-ъи дяринлик сащясиндя ися бентик организмлярин сайы 368 фярд/м

2

,

биокцтляси ися 1,10 г/м

2

олмушдур. Щяр ики дяринлик сащясиндя сайа вя

биокцтляйя эюря хирономид сцрфяляри, молйусклар вя ийняъя сцрфяляри цстцнлцк

тяшкил етмишдир (ъядвял 14).

Тядгиг олунан эюлдя бентик организмлярин нойабр айында дяринликляр цзря

йайылмасында мцхтялийлик олмушдур.

Беляки, бу сащядя бентик организмлярин максимал сайы сащил зонада

(0,5м) олмушдур. Бу сащядя бентик организмлярин биокцтляси 0,32 г/м

2

, сайы

ися 138 фярд/м

2

олмушдур. Орта дяринликдя бентик организмлярин сайынын 28

фярд/м

2

, биокцтлясинин ися 0,06 г/м

2

олдуьу гейд едилмишдир. Даща дярин

сащялярдя бентик организмлярин биокцтляси аз олмушдур (ъядвял 15).

ъядвял 15

Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванларын октйабр айында дяринликляр цзря йайылмасы (фярд/гм

2

)

Груплар Дяринлик, м

0,0-0,5 0,5-1,5

Oligochaeta

08,0

34

-

Hirudinea - -

Mollusca

12,0

48

-

Hydrocarina - -

Odonata - -

Ephemeroptera

02,0

10

01,0

4

Hemiptera

02,0

4

-

Coleoptera

02,0

10

01,0

4

Trichoptera - -

Diptera - -

Chironomidae

06,0

32

04,0

20

ъями

32,0

138

06,0

20

Щяр айда дяринликляр цзря бентик организмлярин пайланмасында хирономид

сцрфяляри вя молйусклар вя азгыллы гурдлар цстцнлцк тяшкил едирляр.

Бентик организмлярин биосенозлар цзря йайылмасы да фясилляр цзря мцхтялиф

олмушдур.

Эюлцн ясас щиссясини лил биотопуна аиддир. Гейд етмяк лазымдыр ки, эюлцн

мцяййян щиссясинин битки биотопу тяшкил едир. Она эюря дя Некофитофил нювляря

даща чох раст эялинир.

Пелофил биосенозу. Бу биосенозларда 28 нюв бентик организм ашкар

олунмушдур.

Буда эюлцн цмуми фаунасынын 63%-ни тяшкил едир. Бу биотопда гейд

олунан нювлярин чохуну (18 нювцнц) хирономид сцрфяляри тяшкил едир. Раст

эялмя интенсивлийиня эюря Ch.plumosus, M.praecox, T.gregarius Ch.thummi вя

с. кими нювляр фярглянирляр. Май айында лил биосенозунда бентик организмлярин

биокцтляси 0,88 г/м

2

, ийул айында 0,60 г/м

2

, нойабр айында ися 0,48 г/м

2

олмушдур (ъядвял 16, 17, 18).

Битки (Некофитофил) биосенозу. Бу биосенозларда 46 нюв бентик организм

ашкар олунмушдур.

Щаъыгабул эюлцндя бентик организмлярин май айында битки биотопларында

организмлярин сайы (468 фярд/м

2

; биокцтля ися 1,36 г/м

2

) олмушдур. Бу

биотопда биокцтляйя эюря молйусклар, сайа эюря ися ийняжя сцрфяляри цстцнлцк

тяшкил етмишди. Йай фяслиндя ися бу биотопда бентик организмлярин сайы

404фярд/м

2

, биокцтляси ися 0,97 г/м

2

-дир (ъядвял 17).

Пайыз фяслиндя (нойабр) ися бентик организмлярин сайы 184 фярд/м

2

,

биокцтляси 0,48 г/м

2

олмушдур (ъядвял 18).

ъядвял 16

Щаъыгабул эюлцндя бентик щейванларын май айында биотоплар цзря йайылмасы (фярд/м

2

)

Груплар Биотоплар

Пелофил Некрофитофил

Oligochaeta

20,0

62

-

Hirudinea -

12,0

24

Mollusca

18,0

24

20,0

74

Hydrocarina -

04,0

8

Odonata -

30,0

120

Ephemeroptera -

18,0

82

Hemiptera -

20,0

78

Coleoptera -

06,0

24

Trichoptera

16,0

34

04,0

8

Diptera

12,0

32

10,0

32

Chironomidae

22,0

118

06,0

18

ъями

88,0

270

30,1

468

ъядвял 17

Щаъыгабул эюлцндя бентик организмлярин ийул айында биотоплар цзря йайылмасы (фярд/м

2

)

Груплар Биотоплар

Пелофил Некрофитофил

Oligochaeta

22,0

102

12,0

62

Hirudinea -

04,0

10

Mollusca

06,0

18

34,0

116

Hydrocarina -

02,0

18

Odonata

04,0

12

04,0

26

Ephemeroptera -

02,0

16

Hemiptera -

08,0

32

Coleoptera -

14,0

76

Trichoptera -

07,0

10

Diptera

04,0

10

02,0

6

Chironomidae

26,0

114

08,0

32

ъями

60,0

256

97,0

404

ъядвял 18

Щаъыгабул эюлцндя бентик организмлярин нойабр айында биотоплар цзря йайылмасы (фярд/м

2

)

Груплар Биотоплар

Пелофил Некрофитофил

Oligochaeta

06,0

34

01,0

8

Hirudinea -

05,0

12

Mollusca -

16,0

42

Hydrocarina -

01,0

8

Odonata

08,0

14

06,0

24

Ephemeroptera

04,0

12

04,0

32

Hemiptera

02,0

6

04,0

16

Coleoptera

04,0

12

06,0

24

Trichoptera

06,0

18

01,0

2

Diptera -

04,0

18

Chironomidae

18,0

106

-

ъями

48,0

200

48,0

184

3.6. Эюлцн Ихтиофаунасы

Щаъыгабул эюлцнцн ихтиофаунасы щаггында илк мялумат тядгигатчылар

(Чугунова, 1926; Борзенко, 1926; 1932; 1942; Смирнов. 1943, 1944, 1947)

ятярфиндян верилмишдир. Мцяллифляря эюря Щаъыгабул эюлцндя 16 нюв балыг олдуьу

эюстярилмишдир. Щаъыгабул эюлцндя овланан вятяэя ящямиййятли балыгларын да

Кцр мяншяли олмасы щаггында Б.Тарасевичин (1947, 1949), А.Н.Державинин (8)

вя Й.Ябдцррящмановун (1956; 1962) ясярляриндя гейд едилмишдир.

Я.Ялизадя эюря эюлдя Кцр чайы низама салынмаздан яввял 16 нюв вятяэя

ящямиййятли вя вятяэя ящямиййятли олмайан балыг олмушдур (ъядвял 19). Кцр

чайы низама салындыгдан сонра ися Хязяр дянизиндян чайа дахил олан балыгар

йалныз мцхтялиф иллярдя Кцр дашгынлары заманы эюлляря дахил олан вя бязян дя

орада галыб йерли формалар ямяля эялмишляр (6).

1967-1972-ъи иллярдя эюлдя 13 нюв балыг вя щибрид (кцлмя х чапаг) гейд

олунмушдур. Бунлардан йалныз 5 нювц (чяки, чапаг, кцлмя, сыф, наха) вятяэя

ящямиййятли, йердя галан нювляр аз гиймятли вя йа вятяэя ящямиййятли олмайан

балыглардыр.

Ъядвялдян эюрцндцйц кими 1975-1976-ъы иллярдя эюлдя 7 нюв, 1993-1996-жы

иллярдя 9 нюв балыг йашадыьы гейд олунур.

Щаъыгабул эюлцндя сон иллярдя (2005-2007) 1 нюв дя балыг тутулмамышдур.

Щаъыгабул эюлцндя (1940-1971) иллярдя балыгларын овланма динамикасы

верилмишдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, 1940-1941-и иллярдя эюлдян 8871,5 балыг

овланмышдыр. Овланан балыгларын 92,1%-жями мящсулу тяшкил едирди (ъядвял 21).

Ъядвялдян эюрцндцйц 1946-1947-и иллярдя, эюлдян 2414 с, 1956-1957 - 624

с, 1970-и илдя 1919, 1971-и илдя ися 94 с балыг овланмышдыр.

Инкишаф динамикасындан айдын олур ки, эюлцн еколоъи шяраити писляшмишдир.

Бу да юз тясирини эюлцн балыг мящсулдарлыьына эюстярмишдир.

1970-ъи иллярин сонларында эюлдя балыгчылыг-мелиорасийа ишляри апарылмышдыр.

Эюрцлян ишлярдян сонра айры-айры иллярдя эюля чохлу мигдарда мцхтялиф балыг

кюрпяляри бурахылмышдыр.

1991-и илдян башлайараг балыг овуна башланмышдыр. Гейд етмяк лазымдыр

ки, 1981-и илдя эюлдян 11 с, 1986-ы илдя 177.5 с, 1991-и илдя 811 с балыг мящсулу

овланмышдыр. 1993-ц илдян башлайараг эюлцн еколоъи шяраити писляшмишдир. Балыг

ову азалмышдыр (ъядвял 20).

ъядвял 19

Щаъыгабул эюлцндя балыгларын нюв тяркиби

№

Балыгларын нювц 1938

1969-

1972

1975

1976 1977

1993

1996

2005-

2007

1 Минога + - + + - - -

2 Няря балыьы + - - - - - -

3 Дурна балыьы + + + + + + -

4 Кцлмя + + + + + + -

5 Щяшям + + - + - - -

6 Кцр ширбити + - + - + - -

7 Чанары ширбити + + - - - - -

8 Эцмцшжя + + - - - - -

9 Гыъовчу - - - + - - -

10

Йастыгарын + + - - - - -

11

Чапаг + + - - - - -

12

Кярэя + + - - - - -

13

Чяки + + - - - - -

14

Кцлмя х чапаг - + + - - - -

15

Гафгаз илишкяни + - - - - - -

16

Гызылы илишкян + - - - - - -

17

Наха + + + + + + -

18

Тиканлы балыг + + - - - - -

19

Гамбузийа - + - - - - -

20

Сыф + + - - + + -

21

Ханы балыьы + - + - - - -

22

Аь галыналын - - - + + + -

23

Аь амур - - - + + + -

24

Дабан балыьы - - - + + + -

ъями 16 14 7 10 9 9 -

ъядвял 20

Щаъыгабул эюлцндя балыгчылыг-мелиорасийа ишляри апарылдыьындан сонра балыг овунун

динамикасы

(1981-2007)

Илляр Чяки Кцлмя Наха

Битки иля

гидаланан

балыглар

Дурна

балыьы

Дабан

балыьы Карп ъями

1981 - - - - - - - 11

1982 - - - - - - - 4

1983 - - - - - - - 28

1984 - - - - - - - 30

1985 - - - - - - - 33

1986 35,2 20 - 58,28 - - 64,02 177,5

1987 195,2 40,7 4,02 0,04 0,12 - - 240,8

1988 168,5 74,4 4,28 77,07 9,37 3,16 - 336,78

1989 120,8 77,3 3,9 431,11 15,35 3,43 - 61,89

1990 - - - 360,00 - - - 360,0

1991 2,08 98,09 - 690,12 - 20,55 - 811,65

1992 50 - - 4,00 - - - 54,0

1993 2 3 - - - - - 5

1996 - - - - - - - -

2007 - - - - - - - -

ъядвял 21

Щаъыгабул эюлцндя балыгларын овланма динамикасы

(1940-1971)

Илляр Чяки Наха Сыф Чапаг Кцлмя Щяшям Дурна

балыьы ъями

1940

1941 8158 361 149 125 51 27 - 8871

1946

1947 1368 239 185 560 48 - 14 2414

1956

1957 393 117 96 18 - - - 624

1961

1962 332 94 92 7 - - - 525

1966 267 18 55 87 23 - - 450

1967

1968 74 53 48 21 9 - - 205

1970 91 29 33 33 5 - - 191

1971 46 23 10 12 3 - - 94

ъядвялдян эюрцндцйц кими 1993-ъц илдя эюлдян 5 сентнер балыг мящсулу

овланмышдыр. Сонракы иллярдя гейдя алынмамышдыр.

4. Щаъыгабул эюлцнцн орнитофаунасы

4.1. Эюлцн вя онунла ялагяли сащялярин орнитофаунасынын тядгиги

Щаъыгабул эюлц вя ятраф субасарларынын щазырки орнитофаунасынын

формалашмасы проссесиня республика яразисиндя йени щидроложи системлярин,

Минэячевир анбарынын, балыгчылыг тясяррцфатларынын тяшкили, яразидяки мели

орасийа ишляри, нефт истещсалы вя с ишляр мцщцм тясир эюстярмиш вя щазырда да

эюстярмякдядир. Буна эюрядя эюлцн орнитофаунасыны эюл вя онунла ялагядар

олан су системляри иля ялагяли шякилдя арашдырыб тящлил етдик.

ХХ ясрин 60-ъы илляринядяк апарылан тядгигат (6,8,11) ишляриндя

эюстярилирки, Щаъыгабул эюлц Хязяр дянизиндян айрылан эюл олсада о,

ахаъагларла Гарасу су системи иля ялагядя олмушдур. Щаъыгабул эюлцндян

башлайан бу эюлляр системи Эюйчай районунун сярщядляриндя гуртарырды.

Цмуми узунлуьу 100 км йахын, ени 200-400 м (бязи йерлярдя 3 км чатыб)

олан бу эюл-батаглыг системи – Шилйан, Сорсор вя Гарасу щиссяляриндян

ибарят олмушдур (хяритяйя бах). Бу системин ясас су мянбяйи Эюйчай,

Эирдманчай, Аьсу вя Кцр чайлары олмушдур. Сонралар Минэячевир су

анбарынын тяшкили иля ялагядар Кцр чайы юз функсийасыны итирмиш олду. Бу

эюл-батаглыг системинин акваторийасы йайда кяскин сурятдя азалыр, пайызда

ися тябии ахынтылар щесабына артырды. Гарасу эюлцнцн су иля щяддян артыг

долмасы нятиъясиндя дашгын ятрафда батаглыглар ямяля эятирирди. Гарасу

щювзясинин 80 % -я гядяри гамыш ъянэяллийи иля юртцлц олмушдур.

Шилйан эюлц 7 мин ща-дяк бир яразини ящатя едирди вя бир нечя су

сащясиндян ибарят олмушдур. Ясас биткиляри гамыш, чийян, шанаэцлля вя

сузанбаьы иди.

Сорсор эюлмячяляри бири-бириля ахарларла бирляшян хырда вя яйри чай

йатагларындан ибарят олмушдур. Бунларын цмуми сащяси 550 ща чатырды. Битки

юртцйц эюл щясиротундан, чийяндян, гамышдан, сучичяйиндян,, ъилдян вя б.

ибарят иди. Чох шахталы гыш айларында эюлляр (ахарлардан башга) гыса мцддятя

донурду.

Гарасу эюлц дедикдя ися Ярябгубалы кянди иля Щаъыгабул эюлц арасында

олмуш 8 мин ща-дяк сащя нязярдя тутулур. Бу эюлцн битки формалары-

гамыш, сучичяйи, гышоту вя чийяндир. Яразидя гамыш вя чийян ъянэяллийи цстцнлцк

тяшкил едирди.

Щаъыгабул- Гарасу- Сорсор- Шилйан эюл- батаглыг системи

(Д.Г.Туайев , 1957 ил)

Щаъыгабул эюлцнцн о вахтлар сащяси 6,6 мин ща тяшкил етмишдир. Сащил

яразиляри гамыш ,дяниз лыьвяри, шоранотундан ибарят иди. Битки юртцйцнцн вя

онурьасызларын (эюл,эюлмячя вя планорбис илбизляри, азгыллы гурдлар, ийняъя вя

тендинедид сцрфяляр) зянэинлийи бурада су-батаглыг гушларынын йемлянмяси,

мцщафизяси цчцн лазыми шяраит йаратмышды. Н.К.Верешшаэинин мялуматына (8)

эюря 1942-1943 иллярдя ов мювсцмцндя Гарасу вя Падарда овланараг

тядарцк едилян гушларын тяркиби беля олмушдур: гашгалдаг- 94,9 %,

суйаъуман юрдякляр- 1,6 %, чай юрдякляри-3,1 % вя диэяр нювляр-0,4 %.

Диэяр гушлара боз ваьлар, гутанлар, кичик гарабат даглар, ъцллцтляр аид иди.

Гуш тядарцкц дайандырылдыгдан сонрада бурада щявяскар овчулар

тяряфиндян гашгалдаглар вя юрдякляр овланмышдыр.

Гейд едяк ки, яразинин о дюврдяки орнитофаунасы зяиф юйрянилмиш вя

буна эюрядя ядябиййат мялуматлары чох ъцзидир. Р.И.Злотин (9) бу эюл-

батаглыг системиндя 18 нюв су батаглыг гушунун гышладыьыны гейд едир. Бу

яразидя гыврымляляк гутан, мярмяри юрдяк, аьэюз гараюрдяк кими йцксяк

мцщафизя статусуна малик гушларын олдуьу гейд едилсядя, эюйдимдик

юрдяйин олмасы щагда мялумат верилмир.

Щямин иллярдя Ъянуби Хязяр Дювлят Балыгчылыг Мцфяттяшлийи Идяряси

тяряфиндян Щаъыгабул- Гарасу балыгчылыг тясяррцфатларынын йарадылмасы бу

эюллярин суйунун артмасына вя су-батаглыг гушларынын гышлама йерляринин

сащясинин эенишлянмясиня эятириб чыхармышды. Чцнки, гураглыг мювсцмлярдя

бу яразилярин су режиминин тябии сябябляр цзцндян позулмасы щалларынын

гаршысы алынырдыки, беля олан щалда бурада йем ещтийаты вя гышламаьа эялян

гушларын сайы артмалы иди. Балыгчылыг тясяррцфатлары цчцн айрылан ярази гярб

дян Щаъыйев дямир йол стансийасындан кечян меридианла, шяргдян Щаъыга

бул эюлц иля, шималдан Гарасу иля щцдудланырды.

Щямин иллярдя бу эюл-батаглыг системинин тяк орнитофаунасы дейил, щямдя

ади эюйдимдик щагда мялуматлар кифайят гядяр дейилди вя зиддийятли иди.

Беляки, мювъуд ядябийат мянбяляриндя (3) бу нювцн тясадцфи щалларда вя аз

мигдарда Лянкяран овалыьында вя Муьан эюлляриндя гышладыьы гейд едилир.

Диэяр бир ядябийатда (4) бу нювцн гышламада надир олмасы вя 1996 илдя

Сарысу дюлцндя ъями 2 фярдин гейдя алындыьы эюстярилир. М. Птрикейев вя М.

Wилсон ися 1991-ъи идя Аьэюлдя 3000, 1998-ъи илдя Гырмызыэюлдя 140,

Щаъыгабул эюлцндя 620 фярдин гышладыьыны гейд етмишляр (13). Азярбайъан

Орнитоложи Ъямиййятинин 1996-ъы илдян башлайараг апардыьы тядгигатлар

нятиъясиндя Щаъыгабул эюлцндя 54 нюв су-батаглыг гушунун вя су биотопу

иля баьлы олан 2 йыртыъы гуш нювцнцн олмасы мцяййян едилди (2).

Сащяси 6,6 мин ща олан эюлцн сонралар яразиси тядриъян кичиляряк 1668

щектар олмуш (7,10), 1970-ъи илдя 1438,5 щектар, сон мялумата эюря ися эюлцн

айнасынын цмуми сащяси 900 щектардыр (2). Щазырда йалныз айрыъа бюйцк

Щаъыгабул эюлц мювъуддур. Бцтцн бунларын орнитофаунайа тясиринин, тящлцкя

мянбяляринин бцтювлцкдя юйрянилмямяси бу истигамятдя тядгигат ишинин

апарылмасыны тяляб едирди.

4.2. Эюлцн вя ятраф биотопларын орнитофаунасынын щазырки вязиййяти

Азярбайъан Орнитоложи Ъямиййятинин 2006-2007-ъи иллярдя щям Щаъыгабул

эюлцнцн орнитофаунасына, щямдя эюйдимдик юрдяйин юйрянилмясиня даир тяшкил

етдийи 28 мониторинг (42 эцн ярзиндя) нятиъясиндя, эюлцн щазырки орнитофаунасы

нын нюв тяркиби, сайы, динамикасы вя эюйдимдийин сайы, динамикасы щагда

лазыми мялуматлар топланды. Щям бу иллярдя, щямдя 1996- 2005-ъи иллярдя

апардыьымыз тядгигатлар нятиъясиндя эюлдя 10 дястяйя мянсуб 70 нюв су

вя сащил гушунун, ейни заманда су биотопу иля баьлы эюйъягарьакимиляря

мянсуб 1 нювцн, эюйярчинкимиляря аид 2 нювцн вя гызылгушкимиляря аид 2

нювцн олмасы мцяййян (ъями 75 нюв) едилди. Бу нювляр вя онларын эюля

мювсцми баьлылыьы щагда ашаьыдакы ъядвялдян мялумат алмаг олар.

Гейдя алынан 75 нювцн яксяриййятини 44,4% (33 нюв) ъцллцткимиляр, вя

24,0 % (19 нюв) газкимиляр дястяляриня мянсуб нювляр тяшкил едир. Диэяр

дястяляря мянсуб нювлярин сайы мцгайисяли сурятдя аздыр.

Эюлдя мяскунлашан нювлярин 65-и йаз, 43-ц пайыз миграсийасы дюврцндя,

49-у гыш мювсцмцндя, 30-у ися йай мювсцмцндя гейдя алыныр. Эюрцндцйц

кими, гышлама вя миграсийа дюврцндя нювлярин сайы даща чохдур ки, буда

эюлцн гышлама вя кюч йери кими ящямиййятини эюстярир. Йай мювсцмцндя

даща аз нювцн гейдя алынмасы эюлцн йувалама шяраитинин ялверишсизлийи иля

ялагядардыр. Бюйцк эюлдя йувалама цчцн гамышлыг вя отлугларын азлыьы

сябябиндян ясас йувалама йери эюл ятрафы гамышлы субасарлар, канал бойу

гамышлыглар вя гумлу сащяляр щесаб едилир.

Ъядвял 1.

Щаъыгабул эюлц вя ятраф биотопларда 1996- 2007-ъи иллярдя гейдя алынан гушларын нюв

тяркиби вя эюля мювсцми баьлылыьы

Hajigabul Lake, 1996-2007

№

Н ю в л я р

М ю в с ц м л я р Азярбайъанда

олма характер

ляри

Гыш/Winter

Йаз/Spring

Йай/Summer

Пайыз/

Autumn

Ы. М а й э ц л ц к и м и л я р- Подиъипедиформес

1. Кичик майэцлц

Tachibaptus

ruficollia

+ + + + Отураг

2. Гарабойун

майэцлц

Podiceps nigricollis

+ + + + Отураг

3. Бюйцк майэцлц

Podiceps cristatus

+ + _ + Гышламаьа

дялир

ЫЫ. Г у т а н к и м и л я р- Пелеъаниформес

4 Гыврымляляк

гутан

Pelicanus crispus

+ + _ _ Отураг

5. Бюйцк

гарабатдаг

Phalacrosorax

carbo

+ + + + Отураг

6. Кичик

гарабатдаг

Phalacrocoraz

pygmeus

+ + + + Отураг

ЫЫЫ. Л е й л я к к и м и л я р—Ъиъониформес

7. Кичик дангушу

Ixobrichus

minutus

+ _ _ + Чохалмаьа

эялир

8. Ади гарылдаг

Nycticoprax

nycticorax

+ + _ + Чохалмаьа

эялир

9. Бюйцк аğ vağ

Egretta alba

+ + + + Отураг

10.

Кичик аьназ

Egretta garzetta

+ + + + Отураг

11.

Кцрян ваь

Ardea purpurea

_ + _ _ Чохалмаьа

эялир

12.

Боз ваь

Ardea cinerea

+ + + + Отураг

13.

Гараназ

Pleagdis falcinellus

_ + _ _ Чохалмаьа

эялир

ЫВ. Ф л а м и н. г о к и м и л я р--Пщоениъоптериформес

14.

Ади фламинго

Phoenicopterus

ruber

+ + + + Отураг

В. Г а з к и м и л я р--Ансериформес

15.

Фысылдайан гу

Cygnus olor

+ + _ _ Отураг

16.

Гырмызы ангут

Tadorna

ferrugines

_ + + _ Отураг

17.

Ала ördək

Tadorna tadorna

+ + + + Отураг

18.

Йашылбаш

Anas plathyrinchos

+ + _ + Отураг

19.

Боз юрдяк

Anas strepera

+ _ _ _ Гышламаьа

эялир

20.

Фитчи cerə

Anas crecca

+ + _ + Гышламаьа

эялир

21.

Ъырылдайан юрдяк

Anas querquedula

_ + _ _ Гышламаьа

эялир

22.

Марек (фийу

юрдяк)

Anas penelope

+ + _ + Гышламаьа

эялир

23.

Бизгуйруг юрдяк

Anas acuta

+ _ _ + Гышламаьа

эялир

24.

Енлидимдик юрдяк

Anas clypeata

+ + _ + Гышламаьа

эялир

25.

Мярмяри юрдяк

Marmaronetta

angustirostris

+ + + + Отураг

26.

Гырмызыдимдик

юрдяк

Netta rufina

+ + _ _ Отураг

27.

Гырмызыбаш дальыъ

Aythya ferina

+ + _ _ Гышламаьа

эялир

28.

Аьэюз гараюрдяк

Aythya nyroca

+ + + + Отураг

29.

Кякилли

гараюрдяк

Aythya fuligula

+ + _ _ Гышламаьа

эялир

30.

Дяниз гараюрдяйи

Aythya marila

+ _ _ _ Гышламаьа

эялир

31.

Ади эюйдимдик

Oxyura

leucocephala

+ + _ + Гышламаьа

эялир

32.

Узунбурун

паздимдик

Mergus serrator

_ + _ _ Гышламаьа

эялир

33.

Назик паздимдик

Mergus albellus

+ + _ + Гышламаьа

эялир

ВЫ. Г ы з ы л г у ш к и м и л я р--Фалъониформес

34.

Гамыш белибаьлысы

Circus aeruginosus

+ + + + Отураг

35.

Тарла белибаьлысы

Circus cyaneus

+ + _ _ Отураг

ВЫЫ. Д у р н а к и м и л я р--Эруиформес

36.

Qашгалдаг

Fulica atra

+ + + + Отураг

37.

Sултан гушu

Porphyrio

porphyro

+ + + + Отураг

38.

Sу фяряси

Gallinula

chloropus

+ + + _ Отураг

39.

Tягибчи + _ _ _ Гышламаьа

Porzana porzana эялир

40.

Kiçik tягибчи

Porzana parva

_ + _ + Миграсийа

дюврцндя олур

ВЫЫЫ. Ъ ц л л ц т к и м и л я р--Ъщарадрииформес

41.

Кичик бозъа

Charadrius dubius

_ + + _ Ъохалмаьа

эялир

42.

Дяниз бозъасы

Charadrius

alexandrinus

_ + + + Ъохалмаьа

эялир

43.

Бцлбцлц (шегол)

илбизъцллцт

Trinaerythropus

+ + _ _ Миграсийа

заманы олур

44.

Чай ильизъцллцтц

Tringa stagnatilis

+ + _ _ Миграсийа

заманы олур

45.

Гара илбизъцллцтц

Tringa ochropus

+ + _ _ Отураг

46.

Отлуг илбизъцллцтц

Tringa totanus

_ + + + Отураг

47.

Бюйцк

илбизъцллцтц

Tringa nebularia

+ + _ + Миграсийа

заманы олур

48.

Фийу (фифи)

илбизъцллцтц

Tringa glareola

_ _ _ + Чохалмаьа

эялир

49.

Чибис (буйнузлу

чюкцкбуру)

Vanellus vanellus

_ + + + Отураг

50.

Аьгуйруг

чюкцкбурун

Chettusia leucura

+ + + + Чохалмаьа

эялир

51.

Ади ъайдаг ъцллцт

Himantopus

himantopus

_ + + _ Ъохалмаьа

эялир

52.

Ади биздимдик

Recurvirostra

avosetta

+ + + + Отураг

53.

Мородунка

(боз

сясйамсылайан)

Xenus cinereus

_ + + Миграсийа

заманы олур

54.

Liил ъцллцт

Limicola falcinellus

_ + _ + Миграсийа

заманы олур

55.

Сярчявари гумлуг

ъцллцтц

Calidris minuta

_ + + Миграсийа

заманы олур

56.

Гарадюш

гумлугъцллцтц

Calidris alpina

+ _ _ _ Гышламаьа

эялир

57.

Цчбармаг ( Ağ)

гумлуг ъцллцтц

Calidris alba

_ _ _ + Миграсийа

заманы олур

58.

Йахалыглы бозъа

_ + _ + Миграсийа

Charadrius

hiaticula

заманы олур

59.

Ади сащилдяйишян

Accitis hypoleucos

+ + _ _ Ъохалмаьа

эялир

60.

Бюйцк охъцллцт

Limos limosa

+ + _ + Гышламаьа

эялир

61.

Кичик охъцллцт

Limosa lapponica

_ + _ _ Миграсийа

заманы олур

62.

Ади тянбялъцллцт

Gallinago

gallinago

+ + _ + Гышламаьа

эялир

63.

Ъямян

щачагуйруьу

Glareola

pratincola

_ + + _ Ъохалмаьа

эялир

64.

Гарабаш гаьайы

Larus

melanocephala

_ + _ _ Ъохалмаьа

эялир

65.

Эюл гаьайысы

Larus ridibundus

+ + + + Отураг

66.

Эцмцшц гаьайы

Larus argentatus

+ + + + Отураг

67.

Боз гаьайы

Larus canus

+ + _ _ Гышламаьа

эялир

68.

Дяниз эюйярчяси

Larus genei

_ + _ _ Чохалмаьа

эялир

69.

Аьганад стерна

Chlidonias

leucoptera

_ + + _ Ъохалмаьа

эялир

70.

Аьйанаг sтерна

Chlidonias hybrida

_ + + _ Ъохалмаьа

эялир

71.

Чай стернасы

Sterna hyrundo

_ + + _ Ъохалмаьа

эялир

72.

Кичик sтерна

Sterna albifrons

_ + + _ Ъохалмаьа

эялир

ЫХ. Э ю й я р ъ и н к и м и л я р-- Ъолумбиформес

73.

Гарагарын

баьрыгара

Pterocles orientalis

+ _ _ _ Гышламаьа

эялир

74.

Чюл эюйярчини

Columba livia

+ _ _ + Отураг

Х. Э ю й ъ я г а р ь а к и м и л я р--Ъораъиформес

75.

Ади балигчыл

Alcedo attis

_ + _ + отураг

Бу яразилярдя юрдяклярин (мярмяри юрдяк, аьэюз дальыъ, йашылбаш вя с.),

гашгалдаьын, султангушун, бязи ъцллцткимилярин вя майэцлцлярин чохалма

дюврцндя ениб галхмасындан, давранышларындан, сясляриндян онларын йувала

дыьыны тяхмин етмяк олар. Бу яразидя гарабатдаглар гыш, пайыз, йаз

мювсцмляриндя гейдя алынсаларда чохалма дюврцндя даща ялверишли шяраитя

малик биотопларда йуваламаьа учуб эедирляр. Мясялян бюйцк гарабатдаглар

дяниздяки истифадясиз платформаларда йувалайырлар. Бязи ъцллцткимиляриндя чятин

кечиля билян субасар вя нямли сащялярдя йуваламасыны эцман етмяк олар.

Гышламаьа эялян нювлярин яксяриййятини юрдякляр тяшкил едир. Юрдякляр

щямдя мигдаръа гышлайан гушларын ясас щиссясини тяшкил едирляр. Бу барядя

сонракы сящифялярдя мялумат верилир.

Бу эюлдя гушларын мцщафизя, истиращят вя гидаланма имканларыда юйря

нилди. Мцяййян едилдики, гышлайан юрдякляри, гызылгазларын, гуларын вя

гашгалдагларын, майэцлцлярин яксяр щиссяси ясасян эюлдя гидаланыр, истиращят

едир вя эеъяляйирляр. Мярмяри юрдяк, аьэюз дальыъ, йашылбаш, ала вя гырмызы

юрдяклярин бир чох фярдляри гидаланмаг цчцн йахынлыгдакы канала вя

субасарлара учурлар. Гараназларда субасарларда, ваьлар ися каналларда

мяскунлашырлар. Ъцллцткимилярин яксяри эюлцн гумлу сащилляриндя вя батаглыг

сащяляриндя топлашырлар. Эюлдя эеъяляйян гарабатдаглар, гаьайы вя

стерналарда гидаланмаг мягсядиля Кцр чайы, канал вя эюлмяъяляря учурлар.

Эюлдя гайыг щярякяти заманы вя диэяр наращатчылыг щалларында горунмаг

цчцн эюлцн бир сащясиндян диэяр щиссясиня вя йахуд да йахынлыгдакы гамышлы,

сулу сащяляря учурлар вя муяййян мцддятдян сонра йенядя гайыдырлар.

Щямин яразиляр эюлдя мяскунлашан гушлар цчцн бир нюв мцдафия йерляри

сайылыр. Сакит вахтларда чохсайлы юрдяк, гашгалдаг сцрцляри сащиля йахын дайаз

лыгларда гидаланыр, истиращят едир вя эеъяляйирляр. Сащилдя адамларын щярякяти

заманы ися эюлцн орта щиссясиня вя йа тящлцкя олмайан сащясиня топлашырлар.

Анъаг ютян ясрин 90-ъы иллярин сонларындан башлайараг щямин дайазлыгларын

балыгчылыг эюлляринин гурумасы ясас тящлцкя мянбяляриндян бирини тяшкил едир (2).

Кцр чайындан суйун верилмямяси нятиъясиндя 4 балыгчылыг нощурундан 3-дя

гураглыг баш вермиш, йалныз бириндя су галмышдыр. Щятта пайыз йаьышлары бу

битопларын су иля долмасына имкан вермир. Нятиъядя йувалама вя гидаланма

йерляри итирилир.Илляр вя мювсцмляр цзря нюв вя сай тяркибиндя баш верян дяйишилик

ляр барядя сонракы сящифялярдя мялумат верилир.

4.3. Эюлдя вя ятраф биотопларда гейдя алынан гушларын мцщафизя статуслары

вя бейнялхалг конвенсийалара мцнасибяти

Эюлцн мцщафизя статусу йохдур вя балыг йетишдирмяк цчцн иъаряйя

верилмишдир. Иъарядарлар тяряфиндян щайата кечирилян тядбирляр эюлдя вя балыг

чылыг тясяррцфатларында суйун азалмасынын гаршысыны ала билмир. Эюлцн бир

Мцщцм Орнитоложи Ярази кими ящямиййятини (1) вя орада йцксяк мцщафизя

статусуна малик нювлярин (кичик гарабатдаг, гыврымляляк гутан, эюйдимдик,

мярмяри юрдяк, аьэюз дальыъ) мяскунлашдыьыны нязяря алараг бурадакы (5)

нювлярин мцщафизя статусларыны, конвенсийалара аидиййятлярини арашдырмаьы

мягсядяуйьун сайдыг (ъядвял 2-йя бах)

Ъядвял 2.

Species of conventions and with conservation status

Конвенсийалара вя Гырмызы Китаблара дахил едилмиш нювляр

№

Н ю в л я р

АГК*

ГМС**

АМС***

Рамсар

ЪИТЕС

1вя2 ялавя

Берн

1вя2 ялавя

Бонн 1вя

2 ялавя

АЕWА

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1.

Кичик майэцлц

Tachibaptus ruficollia

С + +

2.

Гарабойун майэцлц

Podiceps nigricollis

С + +

3.

Бюйцк майэцлц

Podiceps cristatus

С + +

4.

Гыврымляляк гутан

Pelicanus crispus

+ ВУ Р + + + + +

5.

Бюйцк гарабатдаг

Phalacrosorax carbo

С + +

6.

Кичик гарабатдаг

Phalacrocoraz pygmeus

НТ С + + + +

7.

Кичик дангушу

Ixobrichus minutus

Щ + + + +

8.

Ади гарылдаг

Nycticoprax nycticorax

Щ + +

9.

Бюйцк аğ vağ

Egretta alba

Щ + +

10

Кичик аьназ

Egretta garzetta

Щ + +

11

Кцрян ваь

Ardea purpurea

Щ + +

12

Боз ваь

Ardea cinerea

Щ + + + +

13

Гараназ

Pleagdis falcinellus

Щ + + + +

14

Ади фламинго

+ Л + + + + +

Phoenicopterus ruber

15

Фысылдайан гу

Cygnus olor

+ С + + + +

16

Гырмызы ангут

Tadorna ferrugines

ВУ

+ + + +

17

Ала ördək

Tadorna tadorna

С + + + +

18

Йашылбаш

Anas plathyrinchos

С + + + +

19

Боз юрдяк

Anas strepera

С + + + +

20

Фитчи cerə

Anas crecca

Д + + + +

21

Ъырылдайан юрдяк

Anas querquedula

С + + + +

22

Марек (фийу юрдяк)

Anas penelope

Д + + + +

23

Бизгуйруг юрдяк

Anas acuta

Д + + + +

24

Енлидимдик юрдяк

Anas clypeata

+ ВУ ВУ

+ + + +

25

Мярмяри юрдяк

Marmaronetta angustirostris

С + + + +

26

Гырмызыдимдик юрдяк

Netta rufina

Д + + + +

27

Гырмызыбаш дальыъ

Aythya ferina

НТ ВУ

+ + + +

28

Аьэюз гараюрдяк

Aythya nyroca

ЕН

+ + + +

29

Кякилли гараюрдяк

Aythya fuligula

Д + + + +

30

Дяниз гараюрдяйи

Aythya marila

ЕН ВУ

+ + + + +

31

Ади эюйдимдик

Oxyura leucocephala

Д + _ + + +

32

Узунбурун паздимдик

Mergus serrator

С + _ + + +

33

Назик паздимдик

Mergus albellus

С _ + + + _

34

Гамыш белибаьлысы

Circus aeruginosus

Щ _ + + + _

35

Тарла белибаьлысы

Circus cyaneus

С + + _ _

36

Qашгалдаг

Fulica atra

С + + _ _

37

Sултан гушu

Porphyrio porphyro

+ Л + + _ _

38

Sу фяряси

Gallinula chloropus

С + + + +

39

Tягибчи

Porzana porzana

С + + + +

40

Kiçik tягибчи

Porzana parva

С + + + +

41

Кичик бозъа

Charadrius dubius

С + + + +

42

Дяниз бозъасы

Charadrius alexandrinus

С + + + +

43

Бцлбцлц (шегол) илбизъцллцт

Trinaerythropus

Д + + + +

44

Чай ильизъцллцтц

Tringa stagnatilis

ВУ

+ + + +

45

Гара илбизъцллцтц

Tringa ochropus

+ С + + + +

46

Отлуг илбизъцллцтц

Tringa totanus

С + + + +

47

Бюйцк илбизъцллцтц

Tringa nebularia

С + + + +

48

Фийу (фифи) илбизъцллцтц

Tringa glareola

Д + + + +

49

Чибис (буйнузлу чюкцкбуру)

Vanellus vanellus

С + + + +

50

Аьгуйруг чюкцкбурун

Chettusia leucura

Щ + + + +

51

Ади ъайдаг ъцллцт

Himantopus himantopus

С + + + +

52

Ади биздимдик

Recurvirostra avosetta

Д + + + +

53

Мородунка (боз сясйамсылайан)

Xenus cinereus

С + + + +

54

Liил ъцллцт

Limicola falcinellus

Д + + + +

55

Сярчявари гумлуг ъцллцтц

Calidris minuta

Щ + + + +

56

Гарадюш гумлугъцллцтц

Calidris alpina

С + + + +

57

Цчбармаг ( Ağ) гумлуг ъцллцтц

Calidris alba

С + + + +

58

Йахалыглы бозъа

Charadrius hiaticula

Д + + + +

59

Ади сащилдяйишян

Accitis hypoleucos

С + + + +

60

Бюйцк охъцллцт

Limos limosa

Д _ + + +

61

Кичик охъцллцт

Limosa lapponica

ВУ

+ + + +

62

Ади тянбялъцллцт

Gallinago gallinago

С + + + +

63

Ъямян щачагуйруьу

Glareola pratincola

Д + + + +

64

Гарабаш гаьайы

Larus melanocephala

С + + + +

65

Эюл гаьайысы

С + + + +

Larus ridibundus

66

Эцмцшц гаьайы

Larus argentatus

Л + + + +

67

Боз гаьайы

Larus canus

Щ + + _ _

68

Дяниз эюйярчяси

Larus genei

С + + _ _

69

Аьганад стерна

Chlidonias leucoptera

С + + + +

70

Аьйанаг sтерна

Chlidonias hybrida

Щ + + _ _

71

Чай стернасы

Sterna hyrundo

С + + + +

72

Кичик sтерна

Sterna albifrons

Д + + + +

73

Чюл эюйярчини

Columba livia

С + + _ _

74

Гарагарын баьрыгара

Pterocles orientalis

Д _ _ + _ _

75

Ади балыгъыл

Alcedo attis

Щ _ _ + _ _

Ъ я м и Total : 6 5 39 70 5 75 58 56

*-- Азярбайъан Гырмызы Китабы- Azerbaijan Red Data Book ; ** ---IUCN Red List -Дцнйа

Гырмызы Siyah;s;; *** -- Авропа мущафизя статусу.- European Conservation Status

ЕН–мящв олмаг тящлцкясиндя олан нюв, ВУ-мянфи тясирляря мяруз галан

нюв, НТ–эяляъякдя тящлцкя статусу ала биляъяк нюв.

Щ- сайы кечмишдя азалыб щяля бярпа олмайыб – decreased in the past, still no

restored; Д- сайы азалан нюв; Л--кичик яразийя малик нюв ; Р-надир нюв (сайы

10 мин ъцтдян вя йа 40 мин гышлайан фярддян аздыр) ; С- мцщафизя статусу

олмайан нюв- no conservation status

Тядгиг едилян яразидя гейдя алынмыш 75 нювцн 42-си мцхтялиф мцщафизя

статусларына маликдирляр. Бунлардан 5-и глобал мцщафизя статусуна малик

олмагла Дцнйа Гырмызы Китабына, 6-сы Азярбайъан Гырмызы Китабына дахилдир.

35 нюв ися Авропа мцщафизя статусуна маликдирляр (Ъядвял 2).

Мцщафизя статусуна малик нювляр ъцллцткимиляр (16 нюв), газкимиляр (10

нюв) вя лейляккимиляр (7нюв) дястяляриня мянсубдурлар. Щаъыгабул эюлцндя

гейдя алынан 7 нюв лейляккимилярин щамысы Щ мцщафизя статусу иля Авропада

горунурлар. Ян йцксяк глобал статуса малик нювляр гутанкимиляр (гыврымля

ляк гутан, кичик гарабатдаг) вя газкимиляр (мярмяри юрдяк, аьэюз дальыъ,

ади эюйдимдик) дястясиня мянсуб нювлярдир.

75 нювцн щамысы Азярбайъан Дювлятинин имзаладыьы 5 конвенсийайа

дахилдир (Ъядвял 2). Бунларын даща чоху Берн (75 нюв) вя Рамсар (70 нюв)

конвенсийаларынын сийащысындадыр. АЕWА конвенсийасынын сийащысында 52

нювцн олмасы да Щаъыгабул эюлцнцн Авроасийа–Африка арасындакы миграсийа

йолу цзяриндя мцщцм екосистемлярдян бири олдутуну бир даща тясдиг едир.

Гушларын тиъарятини гадаьан едян ЪИТЕС конвенсийасынын ялавяляриндя

нювлярин сайынын аз олмасы, щямин конвенсийайа ясасян йыртъы гушларын

дахил едилмяси иля ялагядардыр.Щаъыгабул эюлц яразисиндя ися ора гидаланмаьа

эялян ъями 2 нюв– гамышлыг вя тарла белибаьлысы гейдя алыныр.

Яразидяки диэяр нювлярдян ися ЪИТЕС-ин ялавясиня гыврымляляк гутан, фламинго

вя ади эюйдимдик дахилдир.

Бцтювлцкдя Щаъыгабул эюлц вя ятраф биотопларында дцнйа, авропа вя

милли мцщафизя статусларына малик нювляр гышлайыр, чохалыр вя кюч едирлярки,

Буда щямин екосистемин тяк милли сявиййядя дейил,щямдя бейналхалг мигйасда

мцщцм ящямиййятя малик олдуьуну эюстярир.

1996- 2007 илляр ярзиндя Щаъыгабул эюлц вя ятраф биотопларда гейдя алынан

нювлярин мювсцмляр цзря сайлары вя динамикалары.

Щаъыгабул эюлц вя ятраф биотопларын гыш, йаз, пайыз вя йай мювсцм

ляриндя гушларын щяйатында ойнадыьы ролу цзя чыхармаг, ейни заманда онларын

сай динамикасыны юйрянмяк мягсядиля топланан статистик материаллар 1996-ъы

илдян ардыъыл олараг 5 или ящатя етмякля груплашдырылараг ашаьыдакы айры–айры

ъядвяллярдя (3,4,5) верилмишдир. Бизъя бцтцн бунлар яразинин орнитофаунасыны

бцтцнлцкля ящатя едиб, онун нюв, сай тяркибини, сабитлийини, бунлара тясир едян

амилляри вя с. мясяляляри тящлил едиб лазыми нятиъя чыхармаьа имкан верир.

Ъядвял 3.

1996- 2000-ъи илляр ярзиндя Щаъыгабул эюлц вя ятраф биотопларда гейдя алынан нювляр вя

мювсцмляр цзря сайлары

Hajigabul Lake, 1996-2000

№

Н ю в л я р

М ю в с ц м л я р

Йекун/Total

Гыш/

Winter

Йаз/

Spring

Йай/

Summer

Пайыз/

Autumn

Ы. М а й э ц л ц к и м и л я р- Подиъипедиформес

1. Кичик майэцлц

Tachibaptus ruficollia

267 50 30 347

2. Гарабойун майэцлц

Podiceps nigricollis

43 1155 30 1248

3. Бюйцк майэцлц

Podiceps cristatus

4 8 60 6 78

ЫЫ. Г у т а н к и м и л я р- Пелеъаниформес

4 Гыврымляляк гутан

Pelicanus crispus

1 1

5. Бюйцк гарабатдаг

Phalacrosorax carbo

2 2

6. Кичик гарабатдаг

Phalacrocoraz pygmeus

400 7 2 409

ЫЫЫ. Л е й л я к к и м и л я р—Ъиъониформес

7 Кичик дангушу

Ixobrichus minutus

2 1 3

8 Ади гарылдаг

Nycticoprax nycticorax

6 17 23

9 Бюйцк аğ vağ

Egretta alba

13 2 150 18 183

10

Кичик аьназ

Egretta garzetta

38 38

11

Кцрян ваь

Ardea purpurea

8 33 10 17 68

12

Боз ваь

Ardea cinerea

18 18

ЫВ. Ф л а м и н. г о к и м и л я р--Пщоениъоптериформес

13.

Ади фламинго

Phoenicopterus ruber

6 4 12 22

В. Г а з к и м и л я р--Ансериформес

14.

Фысылдайан гу

Cygnus olor

55 55

15.

Гырмызы ангут

Tadorna ferrugines

8 8

16.

Ала ördək

Tadorna tadorna

59 21 80

17

Йашылбаш

Anas plathyrinchos

7010 1770 200 8980

18.

Фитчи cerə

Anas crecca

1660 20 5000 6680

19

Ъырылдайан юрдяк

Anas querquedula

28 28 56

20

Марек (фийу юрдяк)

Anas penelope

21 1 22 44

21

Бизгуйруг юрдяк

Anas acuta

400 400 800

22

Енлидимдик юрдяк

Anas clypeata

10240 2130 752 13122

23

Мярмяри юрдяк

2 46 48

Marmaronetta angustirostris

24

Гырмызыдимдик юрдяк

Netta rufina

50 9 59

25

Гырмызыбаш дальыъ

Aythya ferina

2850 60 2910

26

Аьэюз гараюрдяк

Aythya nyroca

51 43 5 99

27

Кякилли гараюрдяк

Aythya fuligula

38 32 70

28

Дяниз гараюрдяйи

Aythya marila

544 960 5 1509

29

Ади эюйдимдик

Oxyura leucocephala

4 4

30

Узунбурун паздимдик

Mergus serrator

9 9

ВЫ. Г ы з ы л г у ш к и м и л я р--Фалъониформес

31 Гамыш белибаьлысы

Cyrcus aeruginosus

2 34 36

ВЫЫ. Д у р н а к и м и л я р--Эруиформес

32 Qашгалдаг

Fulica atra

710 70 700 232 1712

33 Sултан гушu

Porphyrio porphyrio

16 16

34 Sу фяряси

Gallinula chloropus

72 72

ВЫЫЫ. Ъ ц л л ц т к и м и л я р--Ъщарадрииформес

35 Кичик бозъа

Charadrius dubius

20 20

36 Дяниз бозъасы

Charadrius alexandrinus

6 6

37 Бцлбцлц (шегол) илбизъцллцт

Trinaerythropus

7 3 250 260

38 Чай ильизъцллцтц

Tringa stagnatilis

8 2 10

39 Гара илбизъцллцтц

Tringa ochropus

7 3 10

40 Отлуг илбизъцллцтц

Tringa totanus

33 40 73

41 Бюйцк илбизъцллцтц

Tringa nebularia

8 250 258

42 Чибис (буйнузлу чюкцкбуру)

Vanellus vanellus

10 4 4 18

43 Аьгуйруг чюкцкбурун

Chettusia leucura

8 10 4 2 24

44 Ади ъайдаг ъцллцт

Himantopus himantopus

7 20 27

45 Ади биздимдик

Recurvirostra avosetta

80 17 50 3 150

46

Мородунка

(боз сясйамсылайан)

6 2 23 31

47 Гара лилл ъцллцтц 2 2

48 Сярчявари гумлуг ъцллцтц

Calidris minuta

250 250

49 Цчбармаг гумлуг ъцллцтц

Calidris alba

40 40

50 Бюйцк охъцллцт

Limosa limosa

2 750 3 755

51 Кичик охъцллцт

Limosa lapponica

6 6

52 Ъямян щачагуйруьу

Glareopla pratincola

7 6 13

53 Гарабаш гаьайы

Larus melanocephala

1 1

54 Эюл гаьайысы

Larus riudibundus

56 60 116

55 Эцмцшц гаьайы

Larus argentatus

18 50 30 15 113

56 Аьганад стерна

Chlidonias leucoptera

38 170 208

57 Аьйанаг sтерна

Chlidonias hybrida

39 150 189

58 Чай стернасы

Sterna hyrundo

56 8 64

59 Кичик sтерна

Sterna albifrons

46 46

ЫХ Э ю й ъ я г а р ь а к и м и л я р

60

Ади балигчыл

Alcedo attis

5 1 6

Ъ я м и : 24 254 7 209 2 889 7 121 41 505

Гейд етдийимиз кими бу екосистемдя сайына эюря фон йарадан доминант

нювляр газкимиляр дястясиня мянсуб гушлардыр. Бунлар 5 ил ярзиндя гейдя

алынмыш бцтцн гушларын цмуми сайынын 83,2 % -ни тяшкил едирляр. Бу эюстяриъи

ъцллцт кимилярдя 6,5 %, дурнакимилярдя 4,3 %, майэцлцкимилярдя 4,0 % тяшкил

едир. Дурнакимилярин ися яксяр щиссяси, йяни 95,1 %-и гашгалдагларын пайына

дцшцр. Диэяр дястялярин цмуми сайда пайы ъцзидир.

Ъядвялдян эюрцндцйц кими, Щаъыгабул эюлц гышлама мювсцмцндя

даща бюйцк ящямиййят кясб едир. Бурада гышлама комплекси 30 нювдян

тяшкил олунсада, гушларын цмуми сайы щяр ил диэяр мювсцмлярля мцгайисядя

даща чохдур. Беляки, гышлайан гушлар гейдя алынан бцтцн гушларын цмуми

сайынын йарыдан чохуну (24 254) йяни 58,4 % тяшкил едир. Гышлама иля

мцгайисядя йаз кючцндя гушларын цмуми сайы аз олсада (7 209) нюв

тяркибинин зянэинлийи (50 нюв) иля фярглянир. Буда эюлдя гейдя алынан бцтцн

нювлярин 82,2 % демякдир. Ян аз нюв тяркиби (22 нюв) вя гушун сайы (7 153)

йай мювсцмцндя мцшащидя едилир. Бунунда сябяби эюлдя йувалама

шяраитинин олмамасы, балыгчылыг нощурларынын гурумасы, гамышлыгларын гырылмасы

вя ятрафдакы субасарларда олан наращатчылыг щалларыдыр. Шяраитин тядриъян

писляшмясиня бахмайараг 1996-2005 иллярдя йай мювсцмцндя бу екосистемдя

аз сайда олсада бир чох ъцллцтлярин, субасар гамышлыгларда гашгалдаьын,

аьэюз гараюрдяйин, майэцлц лярин йуваламасы вя бязи ваьларын, гаьайыларын,

стерналарын (йува йерляри мцяййян едилмяди) ъаван, чохалмада иштирак етмяйян

фярдляри гейдя алынырды. Буда ян чох эюл ятрафы гамышлы каналларда, субасарларда

вя нощурларда гейдя алынырды. Сонракы иллярдя йай мювсцмцндя апарылан

мониторинглярдя бюйцк эюлдя вя ятраф биотопларда ъцзи сайда гуш гейдя

алынырды.

Пайыз эючцндя гейдя алынан нювлярин яксяри (хцсусилядя ъырылдайан юрдяк,

кичик майэцлц, бюйук аьназ, отлуг илбизъцллцтц вя с.) гышламайа галмыр

(ъядвял 3-я бах) диэяр гышлама йериня учуб эедирляр. Гышлайан вя йаз

кючцндя гейдя алынан нювлярин яксяриййятидя йуваламаьа галмырлар.Буна

эюрядя йазда гейдя алынан 50 нювдян йалныз 30 нюв гышламаьа галыр.

Гыш мювсцмцндя эюлдя гушларын сайъа ясас щиссясини юрдякляр тяшкил

едир. Диггяти ъялб едян даща бир ъящят гышламада сайы чох олан фитчи

юрдяйин йазда сайы сцрятля азалыр вя пайыз кючцндя сайы йенидян артараг,

эюлцн ясас фон йарадан доминант нювляриндян бири олур. Буда диэяр нювлярля

мцгайисядя фитчи юрдяйин йаз кючцня даща тез башлайыб республиканын яразисин

дян учуб эетмяляри вя пайыз кючцндя ися даща тез гайыдыб эялмяляри иля

ялагядардыр.

Ъядвял 4.

2001- 2005-ъи илляр ярзиндя Щаъыгабул эюлц вя ятраф биотопларда гейдя алынан нювляр вя

мювсцмляр цзря сайлары

Hajigabul Lake, 2001-2005

№

Н ю в л я р

М ю в с ц м л я р

Йекун/Total

Гыш

/Winter

Йаз/

Spring

Йай/

Summer

Пайыз/

Autumn

Ы. М а й э ц л ц к и м и л я р- Подиъипедиформес

1. Кичик майэцлц

Tachibaptus ruficollia

251 234 6 115 606

2. Гарабойун майэцлц

3643 475 4118

Podiceps nigricollis

3. Бюйцк майэцлц

Podiceps cristatus

76 2 78

ЫЫ. Г у т а н к и м и л я р- Пелеъаниформес

4 Гыврымляляк гутан

Pelicanus crispus

25 3 28

5. Бюйцк гарабатдаг

Phalacrosorax carbo

9 9

6. Кичик гарабатдаг

Phalacrocoraz pygmeus

791 151 942

ЫЫЫ. Л е й л я к к и м и л я р—Ъиъониформес

7 Бюйцк аьназ

Egretta alba

102 1 103

8 Кичик аь vağ

Egretta garzetta

13 34 4 76 127

9 Боз ваь

Ardea cinerea

1 2 4 7

10

Ади гарылдаг

Nycticorax nycticorax

18 18

ЫВ. Ф л а м и н. г о к и м и л я р--Пщоениъоптериформес

11.

Ади фламинго

Phoenicopterus ruber

307 173 395 875

В. Г а з к и м и л я р--Ансериформес

12.

Фысылдайан гу

Cygnus olor

51 51

13.

Гырмызы ангут

Tadorna ferruginea

17 2 19

14.

Ала ангут

Tadorna tadorna

664 63 4 98 829

15

Йашылбаш

Anas plathyrinchos

16270 4406 6 20682

16.

Фитчи юрдяк

Anas crecca

11080 5802 1820 18702

17

Мярмяри юрдяк

Marmaronetta

angustrostris

267 267

18

Марек (фийу юрдяк)

Anas penelope

245 11 256

19

Бизгуйруг юрдяк

Anas acuta

370 632 27 1029

20

Енлидимдик юрдяк

Anas clipeata

11340 3105 410 14855

21

Боз юрдяк

Anas strepera

20 20

22

Гырмызыдимдик юрдяк

Netta rufina

1037 8 1045

23

Гырмызыбаш дальыъ

Aythya ferina

1231 1845 3076

24

Аьэюз гараюрдяк

Aythya nyroca

51 26 77

25

Кякилли гараюрдяк

59 1065 1124

Aythya fuligula

26

Дяниз гараюрдяйи

Aythya marila

44 44

27

Ади эюйдимдик

Oxyura leucocephala

1197 109 18 1324

28

Бюйцк паздимдик

Mergus serrator

1 1

29

Назик паздимдик

Mergus albellus

3 3

ВЫ. Г ы з ы л г у ш к и м и л я р--Фалъониформес

30 Гамыш белибаьлысы

Cyrcus aeruginosus

13 81 1 95

31 Тарла белибаьлысы

Cyrcus cyaneus

2 3 5

ВЫЫ. Д у р н а к и м и л я р--Эруиформес

32 Qашгалдаг

Fulica atra

2841 3042 43 700 6 626

33 Sултан гушu

Porphyrio porphyrio

1 4 5

34 Sу фяряси

Gallinula chloropus

420 11 431

35 Tягибчи (порзан)

Porzana porzana

10 10

ВЫЫЫ. Ъ ц л л ц т к и м и л я р--Ъщарадрииформес

36 Кичик бозъа

Charadrius dubius

287 287

37 Дяниз бозъасы

Charadrius alexandrinus

22 6 615 643

38 Чай ильизъцллцтц

Tringa stagnatilis

8 8

39 Гара илбизъцллцтц

Tringa ochropus

1 1

40 Отлуг илбизъцллцтц

Tringa totanus

495 16 547

41 Бюйцк илбизъцллцтц

Tringa nebularia

8 8

42 Бцлбцлц (шегол) илбизъцллцт

Tringa erhthropus

20 7 27

43 Чибис (буйнузлу юкцкбуру)

Vanellus vanellus

1 26 27

44 Аьгуйруг чюкцкбурун

Chettusia leucura

20 20

45 Ади ъайдаг ъцллцт

Hiomantopus himantopus

47 12 59

46 Ади биздимдик

Recurvirostra avosetta

1005 243 6 13 1267

47 Йахалыглы ъцллцт

Charadrius hiaticula

3 4 2 9

48 Lил ъцллцтц

Limicola falsinellus

40 6 40 86

49 Сярчявари гумлуг ъцллцтц

15 31 16 62

Calidris minuta

50 Гарадюш гумлуг ъцллцтц

Calidris alpina

8 5 13

51 Бюйцк охъцллцт

Limosa limosa

76 7 83

52 Ади сащилдяйишян

Accitis hypoleucos

22 32 54

53 Ади тянбялъцллцт

Gallinago gallinago

10 3 7 20

54 Фифи (фийу) илбизъцллцтц

Tringa glareola

2 20 22

55 Боз гаьайы

Larus canus

12 1 8 21

56 Эюл гаьайысы

Larus ridibundus

3 11 108 122

57 Эцмцшц гаьайы

Larus argentatus

18 70 13 101

58 Дяниз эюйярчяси

Larus genei

2 2

ЫХ Э ю й я р ч и н к и м и л я р

59

Гарагарын баьрыгара

Pterocles orientalis

140 140

Ъ я м и : 53 649 22 745 195 4 527 81 116

2001-2005-ъи илляр ярзиндя Щаъыгабул ъюлцндя 1996--2000-иллярля

мцгайисядя нювлярин цмуми сайы 60-дан 59-а енсядя, гушларын цмуми сайы

35,8 % (29091 фярд) артмышдыр.Йяни, 2001-2005–ъи иллярдя ади балыгъыл

Щаъыгабул эюлцндя даима гейдя алынмадыьындан вя сайы ъцзи олдуьундан

цмуми сайы тясир етмямишдир. Эюйъягарьакимилярин бу нцмайяндясинин

явязиня эюйяръинки милярин нцмайяндяси гарагарын баьрыгара гейдя

алынмышдыр.

Нюв тяркибиня эюря ян чох дяйишиклик лейляккимиляр вя ъцллцткимиляр

дястяляриндя гейдя алынмышдыр. Беляки, 1996-2000-ъи иллярдя гейдя алынмыш кцрян

ваь, гараназ, кичик дангушу ъырылдайан юрдяк, чямян щачагуйруьу, цъбармаг

гумлуг ъцллцтц вя боз (мородунка) сясйамсылайан, гарабаш гаьайы, аьганад,

аьйанаг, кичик вя чай стерналары сонракы 5 ил ярзиндя мцшащидя едилмямишдир.

Явязиндя ади гарылдаг, дяниз гараюрдяйи, тарла белиибаьлысы, кичик охъцллцт, фифи

(фийу илбизъцллцтц, ади сащилдяйишян, гарадюш гумлуг ъцллцтц, дяниз эюйяръяси

гейдя алынмышдыр. Бцтювлцкдя эютцрдцкдя лейляккимилярин нювляринин сайы 6-

дан 4-я, ъцллцткимилярдя, 25-дян-23-я дяк азалмыш, газкими лярдя ися 17-дян 18

нювядяк артмышдыр.

Дястяляр цзря гушларын цмуми сайында артым ися : газкимиляр (хцсусяндя

–йашылбаш, енлидимдик, фитчи юрдяк, гырмызыбаш дальыъ, эюйдимдик, гырмызыбаш

дальыъ), дурнакимиляр (ясасян гашгалдаьын щесабына), майэцлцкимиляр (ясасян-

гарабойун майэцлц) вя фламигокимиляр (ади фламинго) дястяляриндя мцшащидя

едилди. Лейляккимилярин (кичик аьназын щесабына), гутанкимилярин (кичик гарабат

даьын щесабына) вя ъцллцткимилярин (кичик вя дяниз бозъалары, ади биздимдийин,

чибисин, отлуг илбизъцллцтцнц вя с. щесабына) цмуми сайлары да нисбятян сабит

галмышдыр.

Мювсцмля цзря гушларын цмуми сайынын артмасы ися гышлайан вя йаз

кючцндя гейдя алынан нювлярин щесабына олмушдур. Беляки, 1996-2000-ъи иллярля

мцгайисядя сонракы 5 илдя гышлайан гушларын сай артымы 40 470, йаз

кючцндя ися 15 536 фярд олмушдур.2001-2005-ъи иллярин гыш вя йаз мювсцм

ляриндя фон йарадан ясас чохсайлы нювляр газкимиляр дястясиня мянсуб нювляр

олмушлар. 18 нювдян ибарят бу гушлар гыш мювсцмцндя гейдя алынан бцтцн

гушларын цмуми сайынын 79,7 %-ни тяшкил етмишляр. Бу 18 нювцн ичярисиндя

ися яксяриййяти йашылбаш, фитчи юрдяк, енлидимдик, гырмызыбаш, гырмызы димдик вя

эюйдимдик юрдякляр тяшкил едирди. Бунларын газкимилярин цмуми сайында пайы

65,1 %, бцтцн гушларын цмуми сайында пайы ися 50 % тяшкил етмишдир. Мящз

бу нювлярин Щаъыгабул эюлцнцн орнитофаунасында ойнадыьы ролу нязяря

алыб сон 12 ил ярзиндя сай динамикасыны айрыъа тящлил етмяйи лазым билдик

(ъядвял 6-йа бах). Пайыз кючцндяки цмуми сайда нисби сабитлик мцшащидя

едилсядя, йай мювсцмцндя гейдя алынан фярдлярин сайы кяскин суратдя

азалмышдыр, йяни 2889-фярддян 195 фярдя дцшмцшдцр. Бунунда сябяби гейд

едилдийи кими йувалама шяраитинин антропоэен тясирляр нятиъясиндя тядриъян

писляшмяси вя сырадан чыхмасы иля ялагядардыр.

Ъядвял 5.

2006-2007-ъи илляр ярзиндя Щаъыгабул эюлц вя ятраф биотопларда гейдя алынан нювляр вя

мювсцмляр цзря сайлары

Hajigabul Lake 2006-2007

М ю в с ц м л я р

№

Н ю в л я р

Гыш/W Йаз/

Spring

Йай/

Summer

Пайыз/

Autumn

Йекун/

Total

Ы. М а й э ц л ц к и м и л я р- Подиъипедиформес

1. Кичик майэцлц

Tachibaptus ruficollia

4 183 2 1 190

2. Гарабойун майэцлц

Podiceps nigricollis

113 30 2 14 159

3. Бюйцк майэцлц

Podiceps cristatus

50 4 -- 2 56

ЫЫ. Г у т а н к и м и л я р- Пелеъаниформес

4 Гыврымляляк гутан

Pelicanus crispus

-- 3 -- -- 3

5. Бюйцк гарабатдаг

Phalacrosorax carbo

39 8 2 2 51

6. Кичик гарабатдаг

Phalacrocoraz pygmeus

1 6 3 4 14

ЫЫЫ. Л е й л я к к и м и л я р—Ъиъониформес

7 Бюйцк аьназ

Egretta alba

1 2 -- -- 3

8 Кичик аь vağ

Egretta garzetta

8 14 2 2 26

9 Боз ваь

Ardea cinerea

1 1 2 1 5

10

Kuran vağ

Ardea purpurea

1 2 1 -- 4

ЫВ. Ф л а м и н. г о к и м и л я р--Пщоениъоптериформес

11.

Ади фламинго

Phoenicopterus ruber

307 173 30 62 572

В. Г а з к и м и л я р--Ансериформес

12

Ала ангут

Tadorna ferruginea

91 116 10 13 230

13

Йашылбаш

Anas plathyrinchos

4124 4300 4 3250 11 678

14.

Фитчи cürə

Anas crecca

2670 3200 2010 7 880

15

Мярмяри юрдяк

Marmaronetta

angustirostris

-- -- 2 4 6

16

Марек (фийу юрдяк)

Anas penelope

2 150 -- -- 152

17

Бизгуйруг юрдяк

Anas acuta

35 30 -- 2 67

18

Енлидимдик юрдяк

Anas clipeata

2350 4540 -- 100 6 990

19

Гырмызыдимдик юрдяк

Netta rufina

-17 22 -- 60 99

20

Гырмызыбаш дальыъ

Aythya ferina

2639 1100 -- 420 4 159

21

Аьэюз гараюрдяк

Aythya nyroca

2 4 2 -- 8

22

Кякилли гараюрдяк

Aythya fuliogula

10 27 -- 14 51

23

Эцляйян юрдяк

Bucephala clangula

40 -- -- -- 40

24

Ади эюйдимдик

Oxyura leucocephala

1367 1200 __ 210 2 777

25

Бюйцк паздимдик

Margus serrator

1 2 -- -- 3

26

Назик паздимдик

Mergus albellus

1 3 -- 4 8

27

Naməlum ördək

Unidentified duck

1555 -- -- -- 1 555

ВЫ. Г ы з ы л г у ш к и м и л я р--Фалъониформес

28 Гамыш белибаьлысы

Cyrcus aeruginosus

1 6 2 3 12

29 Тарла белибаьлысы

Circus cyaneus

2 1 -- -- 3

ВЫЫ. Д у р н а к и м и л я р--Эруиформес

30 Qашгалдаг

Fulica atra

232 300 12 420 960

31 Sултан гушu

Porphyrio porphyrio

1 2 4 2 9

32 Sу фяряси

Gallinula chloropus

20 31 8 40 99

33 Tягибчи (порзан)

Porzanaporzana

10 -- -- -- 10

ВЫЫЫ. Ъ ц л л ц т к и м и л я р--Ъщарадрииформес

34 Кичик бозъа

Charadrius dubius

7 7

35 Дяниз бозъасы

Charadrius alexandrinus

8 8

36 Гара илбизъцллцтц

Tringa ochropus

2 - - - 2

37 Отлуг илбизъцллцтц

Tring totanus

13 15 6 30 64

38 Бюйцк илбизъцллцтц

Tringa nwebularia

70 70

39 Бцлбцлц (шегол) илбизъцллцт

Tringa erhthropus

20 30 50

40 Чибис (буйнузлу юкцкбуру)

Vanellus vanellus

6 6

41 Аьгуйруг чюкцкбурун

Chettusia leucura

1 1

42 Ади ъайдаг ъцллцт

Himantopus himantopus

15 16 6 37

43 Ади биздимдик

Recurvirostra avosetta

12 52 20 84

44 Гарадюш гумлуг ъцллцтц

Calidris alpina

4 50 54

45 Ади тянбялъцллцт

Gallinago gallinago

10 10

46 Боз гаьайы\Latus canus 120 12 132

47 Эюл гаьайысы

Laraus ridibundus

15 15

48 Эцмцшц гаьайы

Laus argentatus

15 7 2 6 30

49 Чай стернасы

Sterna hirundo

4 4

50 Аьганад стерна

Chlidonias leucoptera

12 12

51

Кичик стерна

Sterna albifrons

4 4

Ъ я м и/Total : 15 917 15 562 143 6 841 38 463

Сон ики илдя апарылан мониторинг нятиъясиндя мцяййян едилдики, Щаъыгабул

эюлцндя су щяъминин азалмасы вя ятраф субасарларда, балыгчылыг нощурларында

(бирини чыхмаг шяртиля) гураглыьын давам етмяси иля ялагядар 2006-2007-ъи

иллярдя щям нювлярин сайынын, щямдя гушларын цмуми сайынын азалмасы

проссеси давам етмишдир.

2001-2005-ъи иллярдя гейдя алынан 59 нювцн сайы 51 нювядяк азалмышдыр.

Ъцллцткимилярин нюв тяркибинин 23-дян 18 нювядяк, газкимилярин 18-дян 16

нювядяк, дурнакимилярин ися 4-дян 3 нювядяк азалмасы мцшащидя едилмишдир.

Диэяр дястялярин нюв тяркибляри мцгайисяли сурятдя сабит галмышдыр.

1996-2007-ъи иллярдя гейдя алынмыш нювлярдян : ади гарылдаг, кичик дангушу,

фысылдайан гу, гырмызы ангут, боз юрдяк, дяниз гараюрдяйи, чай илбизи, дяниз

эюйярчяси, йахалыглы ъцллцт, гара лилл ъцллцтц, бюйцк охъцллцт, ади сащилдяйишян,

фифи, гарагарын баьрыгара, чюл эюйярчини, ади балыгъыл 2006-2007-ъи иллярин

мониторингиндя гейдя алынмадылар. Йухарыда гейд едилдийи кими, газкимилярин

гейдя алынмамасы сябяби эюлцн цмуми щяъминин азалмасы, ъцллцткимилярин

вя диэяр су мцщити иля баьлы олан нювлярин итирилмяси ися эюл сащили вя ятраф

субасарларын, батаглыгларын сузуз яразиляря чеврилмяси иля ялагядардыр. Щалбуки,

яввялки иллярдя щямин биотопларда бу нювлярин онларла, йцзлярля нцмайяндя

синя раст эялинирди. Сон 12 илин мцшащидяляриндя эюлдя илк дяфя олараг

эцляйян юрдяк гейдя алынды.

Мювсцмля ялагядар олараг нювлярин сайынын артмасы гыш, пайыз, азалмасы

ися (50 -дян 34-нювядяк) йаз мювсцмцндя гейдя алынды.

Гушларын цмуми сайы яввялки иллярдяки кими гыш вя йаз мювсцмляриндя

даща чох олмушдур. Явялки иллярля мцгайисядя ися йай мювсцмцндя

цмуми сайын азалмасы проссеси давам етмишдир.

Мараглыдырки, эюлдя фон йарадан нювляр яввялки иллярдя олдуьу кими сон

ики илдя дя юз цстцнлцклярини сахламышлар. Гышламада, йаз вя пайыз кючцндя

яксяриййяти тяшкил едян: йашылбаш, фитчи юрдяк, енлидимдик, гырмызыбаш, гырмызыдим

дик, эюйдимдик юрдякляр вя гашгалдаг сон ики илин гышламасында гейдя

алынан бцтцн гушларын цмуми сайынын 93,5 %-ни тяшкил едирляр.

Щаъыгабул эюлцнцн фаунасында мцщцм рол ойнадыгларына эюря бу

нювляри илляр, мювсцмляр цзря тящлил етмяйи лазым билдик (ъядвял 6-йа бах).

Ъядвял 6

Щаъыгабул эюлцндя сайъа чохлуьу тяшкил едян ясас нювляр

Most numerous species on Lake Hajigabul

№

Species

И л л я р вя м ю в с ц м л я р

Й е к у н

1996—2000 2001—2005 2006--2007

Гыш/

W

ЙазSp

ring

Пайыз/

Autu

mn

Гыш/

W

Йаз/S

pring

Пайыз

Autu

mn

Гыш/

Winte

r

Йаз/S

pring

Пайыз/

Autu

mn

1.

Йашылбаш юрдяк

Anas

plathyrinchos

7010 1770

200 16270

4406

6 4124

4300

3250 41336

2.

Енлидимдик

юрдяк

Anas clypeata

10240

2130

752 11340

3105

410 2350

4540

100 34967

3.

Фитчи юрдяк

Anas penelope

1660 20 5000

11080

5802

1820

2670

3200

2010

33262

4.

Гырмызыбаш

дальыъ

Aythya ferina

2850 60 _ 1231 1845

_ 2639

1100

420 10145

5.

Гашгалдаг

Fulica atra

710 70 232 2841 3042

700 232 300 420 8 547

6.

Ади эюйдимдик

Oxyura

leucocephala

544 960 5 1197 109 18 1367

1200

210 5 719

Юрдяклярин ичярисиндя доминантлыг йашылбаш юрдякляря мяхсусдур. Бу нюв

ъядвялдя верилян 6 чохсайлы нювлярин цмуми сайынын 30,6 %, тяшкил едирляр.

Сонракы йерляри субдоминант нювляр олан енлидимдик юрдяк (25,7 %) вя

фитчи юрдяк (23,7 %) тутур. Эюйдимдик юрдяк бу цмуми сайын ъями 4,1 %-

ни тяшкил едир. Яэяр бцтцн Авропада эюйдимдик юрдяйин сайынын 6 миня йахын

эюстярилдийини нязяря алсаг (12) бу нювцн 9,0- 22,8 % нин (544-1367 фярд)

Щаъыгабул эюлцнда гышладыьы айдын олар (ъядвял 4) .

Эюлцн гыш фаунасынын яксяриййятини тяшкил едян бу нювлярин гышламасында

да мцяййян стабиллик мцшащидя едилир. Мясялян: 1996-2007-ъи илляр арасындакы

гыш мювсцмляриндя, гышлайан йашылбаш юрдяйин минимал вя максимал сайы

4124- 16270, енлидимдик юрдяйинки 2350- 11340, фитчи юрдяйинки 1660- 11080,

гырмызыбаш дальыъынки 1231- 2850, гашгалдаьынки 232- 2841, эюйдимдийинки

544-1367 фярд арасында дяйишмишдир. Фон йарадан бу нювлярин эюлдя ардыъыл

гышламасы мцшащидя едилир. Стабил гышламайан нювляр боз вя эцляйян юрдякляр,

щямчинин паздимдиклярдир. Йалныз миграсийа заманы гейдя алынан ъырылдайан

юрдяйин бу эюлдя кючц стабил дейилдир.

1996-2007 илляр ярзиндя йаз вя пайыз кючцндя ардыъыл олараг гейдя

алынан нювлярдя вардыр. Бу илляр ярзиндя щямин мювсцмлярдя стабил гейдя

алынан нювляр: кичик майэцлц, кичик аьназ, йашылбаш юрдяк, фитчи юрдяк,

енлидимдик, эюйдимдик, гашгалдаг вя биздимдикдир.

4.5. Эюйдимдик юрдяйин илляр вя мювсцмляр цзря сайы вя динамикасы

Мящв олмаг тящлцкясиндя олан нюв (ЕН) кими бцтцн дйцнйада вя мянфи

тясирляря щяссас нюв кими (ВУ) Авропада горунан эюйдимдик Азярбайъана

гышламаг цчцн эялир (1.5). Бу юрдяйин республикада гейдя алдынан цмуми

сайынын 78,8 %-и гышлама дюврцндя, 21,2 % -и ися йаз вя пайыз кючцндя гейдя

алыныр. Бу мювсцмлярдя ясасян ашаьыдакы су екосистемлярин дя гейдя алынырлар

(ъядвял 7-я бах).

Ъядвял 7.

Эюйдимдик юрдяйин илляр вя мювсцмляр цзря сайы вя динамикасы

Dinamics of number of Oxyura lecocephala

Илляр

Щаъыгабу/

Hajigabul Lake

Гырмызыэюл/

Red Lake

Сарысу/

Sarisu

Lake

Араз су

анбары/Araz

Water

Resrvoire

Аьэюл/

Aggol

Lake

Yекун/

Total

Гыш/

Winter

Йаз/

Springs

Pпайыз/

Autumn

Гыш/

Winter

Йаз/

Spring

Пайыз/

Autumn

Гыш/

Winter

Пайыз Qыш/

Winter

1998

-- 620 -- 470 140 -- -- -- -- 1230

1999

_ -- 5 -- -- -- -- -- -- 5

2000

544 -- -- 18 -- -- 1500 -- -- 2062

2001

900 -- 18 710 -- 44 -- -- -- 1672

2002

-- 90 -- -- -- -- -- -- -- 90

2003

-- -- -- 57 -- -- -- -- -- 57

2004

708 -- -- 15 -- -- 20 -- 450 1193

2005

489 -- -- -- -- -- -- 7 126 622

2006

1367 -- -- -- -- -- -- -- -- 1367

2007

582 1200 -- -- -- -- -- -- -- 1782

Ъ я

м и

4590 1910 23 1270 140 44 1520 7 576 10080

Ъядвялдян эюрцндцйц кими, эюйдимдийин ясас гышладыьы вя кючдя гейдя

алындыьы йерляр Щаъыгабул вя Гырмызыэюлдцр. Сарысу вя Аьэюлдя гышламасы мцнтя

зям дейилдир. Анъаг гышладыгда ири сцрцлярля гышлайыр. Араз су анбарында ися

аз сайда пайыз кючцндя бир дяфя гейдя алыныб.

Азярбайъанда 1998-2007-ъи иллярдя гейдя алынмыш бцтцн эюдимдиклярин

45,6 % Щаъыгабул эюлцндя гейдя алынмышлар. Бцтцн гышлайан эюйдимдиклярин

58,0 %-и Щаъыгабул эюлцндя гейдя алыныб. Сон иллярдя ардыъыл олараг

Щаъыгабул эюлцндя гышлайырлар. Щаъыгабулун миграсийа йолу цзяриндя

йерляшмяси иля ялагядар йаз кючцндяки бцтцн эюйдимдиклярин 93,1 %-и мящз

бу эюлдя гейдя алынмышдыр. Эюйдимдик юрдякляр цчцн ящямиййятиня эюря

икинъи су щювзяси Гырмызыэюлдцр. Бурада щяр цч мюсцмдя онлары гейдя

алмаг олур.

Сон иллярдя Щаъыгабул эюлцнцн суйунун азалмасы, Гырмызыэюлцн йарысын

торпагла долдурулмасы вя ятрафындакы тикинти ишляри бу нювцн гышлама вя

кюч йерляриндян икисининдя сырадан чыхмасына вя итирилмясиня эятириб чыхара

биляр. Буда тяк Азярбайъан орнитофаунасы цчцн дейил щямдя бейнялхалг

мигйасда итки демякдир. Чцнки, бцтцн Авропада мювъуд олан 6 миня

Э ю й д и м д и к ю р д я

к/Oxyura leucocephala

йахын эюйдимдийин 8-25 %-и мящз Азярбайъанда гышлайыр ки, бурада да щяр

ики эюл хцсуси ящямиййятя маликдир.

5. Щаъыгабул эюлцнцн сосиал – мядяни ящямиййяти вя горунмасына даир

тяклифляр

Ъоьрафи координатлары: 39*58' - 40*01'ш.е., 48*54'--48*56'ш.у.

Йурисдиксийа: Щаъыгабул вя Ялибайрамлы Иъра щакимиййятляри.

Рамсар конвенсийасы цзря су-батаглыг сащясинин нювц: Г. Тр.

Сийащыйа салынма критериси: 1а, 2а, 3а, Ясас 3а.

Мцлкиййят нювц: Эюл истифадя цчцн иъаряйя верилиб.

Ятраф торпагларын истифадяси: Эюлцн ятрафында хырда сцни эюллярдя кичик балыг

чылыг тясяррцфатлары фяалиййят эюстярир. Ятраф торпаглардан щейвандарлыг вя якин

чилик цчцн истифадя едилир. Эюлцн йахынлыьында нефт буруглары йерляшир.

Эюлцн горунмасына даир тяклифляр: Эюлцн мцщафизя статусу йохдур. Иъаряйя

верилмяси мцяййян гядяр орнитофаунанын горунмасына шяраит йарада биляр.

Анъаг эюля су верилмямяси сябябиндян суйун сявиййясинин ашаьы дцшмяси, гуш

вя балыг ову заманы наращатчылыг амилляри, эюл ятрафы дайазлыгларын вя балыг

чылыг нощурларынын гурумасы ясас тящлцкя мянбяляри сайылыр. Кцр чайындан

суйун верилмямяси нятиъясиндя эюлцн щяъминин азалмасы вя ятрафдакы су-батаг

лыг сащяляриндяки гураглыг су биосенезларынын мящвиня сябяб олур. Бунлар ися

гушларын гышлама, йувалама, гидаланма вя эеъялямя йерляринин итирилмяси

демякдир. Буна эюрядя щямин яразиляр иъаряйя вериляркян дювлят тяряфиндян

иъарядарлара эюлцн ящямийяти изащ едилмяли вя лазыми мцщафизя тядбирляри щя

йата кечирмяляри цчцн онларын гашысына мцвафиг тялябляр гойулмалыдыр. Дювлят

вя гейри дювлят тяшкилатлары иъарядарлар вя йерли ящали цчцн семинарлар, чюл

практикалары вя тренингляр тяшкил етмялидирляр.

Эюлцн сосиал вя мядяни дяйяр: ящалини балыг вя ов мювсцмцндя гуш яти иля

тямин едян бир мянбядир. Мяктяблилярин, тялябялярин, йерли ящалинин еколожи

маарифляндирилмяси, еляъядя йерли ящалинин истиращяти цчцн истифадя едиля биляр.

Рекреасийа вя екотуризм: бюйцк шящярлярин вя няглиййат йолларынын йахынлы

ьында йерляшмяси, гушларын консентрасийасы, зянэин нювмцхтялифлийи бурада

екотуризми щяйата кечирмяйя имкан верир.

Я д я б и й й а т:

Щ и д р о л о ж и я д я б и й й а т, 2- ъи бюлмя

1. Hacıyev Q.Ə., Rəhimov V.Ə. Azərbaycan SSR inzibati rayonlarının iqlim səciy

yəsi. Bakı, “Elm”, 1977, 270 s..

2. Əliyev C.Ə. Azərbaycanın su hövzələri və onlardan istifadə edilməsi. Bakı,

“Azərnəşr”, 1980, 77 s..

3. Kürətrafı göllərin biologiyası (redak.Ə.H.Qasımov) Bakı, “Elm”,2001,297 s.

4. Мамедов В.А. Влияние реки Куры на уровенный режим озера Гаджигабул.

Тезисы совещания «Повышение качества и эффективности гидрометеоро

логического обеспечения народно–хозяйственных организаций Азербайджан

ской ССР», Баку, 1977, с.34–35.

5. MəmmədovV.A.Göllərin morfometriyası və su balansı.Bakı,“Elm”,1998,180 s..

6. Мамедов В.А. Особенности формирования и миграция химических элемен

тов и тяжёлых металлов в донных отложениях озёр аридных зон Азербайд

жана. Доклады НАНА, 2004, т. LX, № 5–6, с. 213–219.

7. Məmmədov V.A. Kür çökəkliyi göllərinin su kütləsində temperaturun təbii və

antropogen rejimli dövrlərdə tərəddüdü. AMEA xəbərləri, Yer elmləri seriyası,

2006, № 1, s. 103–108.

8. Мамедова С.Т. Зоопланктон озера Гаджигабул. Автореферат дис. на соис.

учен. степ. канд. биол. наук. Баку, 2001.

9. АлекинО.А.Основы гидрохимии. Ленинград, Гидрометеоиздат,1970,400 с..

10. Гидрологический ежегодник. Т.З, вып. 3– 5, Ленинград, гидрометеоиздат,

за разные годы.

11. Ежегодные данные о качестве поверхностных вод. Бассейны рек Азер

байджана ССР и Дагестанской АССР. Баку, за разные годы.

Щ и д р о б и о л о ж и я д я б и й й а т, 3-ъц бюлмя

1. Ялийев Р.А.,Ялийев С.И. Щаъыгабул эюлцнцн зообентосу // Кцрятрафы эюллярин

биолоэийасы.2001, с.71-81.

2. Ялийев Р.А., Баьырова Ш. Кцрятрафы эюллярин цмуми характеристикасы // Кцр

ятрафы эюллярин биолоэийасы 2001, .с. 9-13.

3. Алиев Р.Зообентос озер Аджикабул // Изв.АН сер.биол.наук, 1982, №6,

с.75-80.

4. Вейсиг С.Я. Cladocera при Каспийской низменности // Тр. Азерб. от.

Закавк. ФАН СССР.1934,7,с.72-75.

5. Вейсиг С.Я. Фауна коловраток Закавказья. Тр.Зоол.сектора.Аз ФАН ССР,

1937, 20, с.5-6.

6. Ализаде А.Н. Изучение годового цикла животного населения озера Аджи

кабула // Изв.АН Аз ФАН ССР, 1939,т.3.с.139-141.

7. Лиходеева Н.Ф. Зоопланктон озер придаточной системы нижнего течения

реки Куры // В с.Биол. продукт. Куринского-Каспийского рыбословного

района.Изд.АН Азерб.ССР,1967.

8. Державин А.Н. Куринское рыбное хозяйство // Из серии житовный

мир.Азербайджана.Изд-во АН Азерб.ССР,Баку,1956,435 с.

9. Касымов А.Г. Гидрофауна Нижней Куры и мингечаурского водохрани

лища. Изд.-во АН Азерб.ССР, Бакы, 1965, 372 с.

10. Касымов А.Г. Пресноводная фауна Кавказа // Баку,Элм,1992,286 с.

11. Мамедова С.Т. Зоопланктон озера Аджикабул.// Материалы научной кон

ференции аспирантов Академии наук Азербайджана, Баку, Элм,1994,с.92-93.

12. Мамедова С.Т. К экологической характеристике донных животных озера

Аджикабул. // Тез.докл.Первой Международной научно-техничекой конфе

ренции по современным проблемам экологии,метлды и средвства их реше

ния, Баку,1994,с.97-98.

13. Мамедова С.Т.Сезонные изменения зоопланктона в оз.Аджикабул// Мат.

научной конференции,посвещенной 75 летию со дня рождания заслуженного

деятеля науки, академика М.А. Мусаева, Баку, Элм, 1997,с.149-150.

14. Мамедова С.Т.Количественное развитие зоопланктона в озере Аджика

бул. // Еколоэийа, фялсяфя, мядяниййят. Елми мягаляляр мяжмуяси. 26-ы бурахылыш,

Бакы.Елм.2000.с.151-161.

15. Мяммядова С.Т. Щажыгабул эюлцнцн зоопланктону. Кцрятрафы эюллярин био

лоэийасы.Бакы,Елм,2001,с.59-71.

Орнитоложи ядябиййат, 4-ъц бюлмя

1. Азярбайъанын гушлары. Тябиятдя мцшащидя апармаг цчцн кичик тяйинедиъи.

«Авропа», Бакы,2005, 69 с.

2. Азярбайъанын Потенсиал Рамсар Сащяляри. Wетландс Интернатионал Пуб

лиъатион, Баку, 2000 с.39-43.

3. Азярбайъан Фаунасы. ВЫ ъ. гушлар, «Елм» Бакы, 1977, с.132.

4. Азярбайъан щейванлар алями, ЫЫЫ,онурьалылар «Елм»,Бакы, 2004, с.279.

5. Султанов Е.Щ., Кяримов Т.Я., Азярбайъан орнитофаунасындан бейнялхалг

сазиш вя конвенсийалара дахил едилмиш гуш нювляри. «Виъторй»,Бакы, 2007, 107 с.

6. Туайев Д.Г. Азярбайъанын балыгчылыг тясяррцфатында бир сыра тядбирлярин щя

йата кечирилмясиля ялагядар олараг су гушларынын гышламасы перспективляри.

Аз.ЕА «Хябярляри», № 4. Бакы, 1957, с.135-142.

7. Ализаде А.Н. Изучение годового цикла животного населения озеро Аджи

кабул. Изв. АзФАН ССР,1939, т.3, с.139-141.

8. Верещагин Н.К.В.кн. Физическая география Азербайджанской ССР (жив

отный мир), Баку 1945, с.241.

9. Злотин С.К. Зимние население птиц Ширванской степи «Орнитология»,

вып.6, 1963, с.204-209.

10. Касымов А.Г. Гидрофауна Нижний Куры и Мингечаурского водохрани

лища. Изд. АН АзССР, Баку,1965, 372 с.

11. Лястер А.Ф., Чурсин Г.Ф., География Закавказья, Тифлис, 1929, 340 с.

12. Бирдс ин Еуропе: популатион естиматес, трендс Анд ъонсерватион статус.

Ъамбридэе УК, БирдЛифе Интернатионал, 2004, Сериес № 12.

13. Патрикеев М., Wилсон М. Импортант Бирд Ареас ин Еуропе- Азербаи жан.

БирдЛифе Ъонсерватион № 8 вол. 2, 2000.

Modern ecological situiation of Lake Hajigabul. E.H. Sultanov, T.A. Kerimov, V.A. Mammadov, S.I.Aliyev. 2008. Baku, Azerbaijan Ornithological Society, 134 p. In Azerbaijani with english summary.

Abstract

Recommended publications

Power management in disasters: Application of loadshedding and wind turbine controller

The philosophy of a burns prevention campaign

Un pied de meuble en forme d’avant train de lion du département des Antiquités égyptiennes du Louvre...

Clarendon and the Declaration of Indulgence