Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku

Full text

Wiad. Mat. 48 (1) 2012, 51–72
c
2012 Polskie Towarzystwo Matematyczne
Lech Maligranda (Lule˚a),
Jarosław G. Prytuła (Lwów)
Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku
W 1944 roku Stefan Banach był przesłuchiwany we Lwowie w spra-
wie niemieckich mordów na polskich naukowcach i intelektualistach.
Przedstawiamy tu zachowane protokoły jego przesłuchań. Prezentację
poprzedzimy wieloma informacjami o Banachu z mało znanego okresu
jego życia w latach 1939–1945. Pozwoli to zrozumieć odczucia i obawy,
jakich doznawał przy pisaniu tych zeznań. Ponadto podamy informacje
o wydarzeniach związanych z Banachem, które nastąpiły po 1945 roku.
Informacje te zostały zebrane w pierwszej części pracy. W drugiej części
umieściliśmy dwa protokoły przesłuchań, własnoręcznie pisane po polsku
przez Stefana Banacha w dniach 20 i 23 września 1944 roku, które
potwierdzają straty osobowe matematyki polskiej poniesione w II wojnie
światowej. Ponadto, trzecie przesłuchanie, z 20 października 1944 roku,
pisane po ukraińsku, zostało przez nas przetłumaczone na język polski.
Informacje o osobach wymienionych w protokołach przesłuchań Banacha
umieścimy w osobnym artykule.
1. Z życia Banacha w okresie 1939–1945
W kwietniu 1939 roku Banach został prezesem Polskiego Towarzy-
stwa Matematycznego na kadencję 1939–1941. Funkcję prezesa pełnił
jednak, ze względu na wojenną zawieruchę, aż do swojej śmierci w 1945
roku. Dnia 9 czerwca 1939 roku Walne Zgromadzenie Polskiej Akademii
Umiejętności przyznało mu Wielką Nagrodę PAU w wysokości 20 tys. zł
z funduszu im. Janiny z Rychterów Mościckiej
1
. Nagrodę przyznano – po
raz pierwszy za dzieło z dziedziny matematyki i astronomii– Banachowi
za pracę Sur les fonctionelles lin´eaires (O funkcjonałach liniowych) opu-
1
Janina Anna Lucyna Mościcka z domu Rychter (1878–1900) była od 1897 roku
żoną naczelnego inżyniera Warszawy, Kajetana Kazimierza Mościckiego (1885–1933).

52 L. Maligranda, J. G. Prytuła
blikowaną w pierwszym tomie Studia Mathematica. Była to najwyższa
nagroda przyznawana w Polsce. Niestety, wojna uniemożliwiła oficjalne
odebranie nagrody, co miało nastąpić podczas rozpoczęcia nowego roku
akademickiego (patrz [24, str. 85–86]). Wcześniej, tzn. w 1930 roku,
Banach został laureatem nagrody naukowej miasta Lwowa im. prof.
Benedykta Dybowskiego z dziedziny matematyczno-przyrodniczej w wy-
sokości 7500 zł. Napisał o tym Stożek w artykule [41] wraz z omówieniem
dorobku naukowego Banacha.
Wybuch wojny zastał Banacha oraz jego żonę i syna w uzdrowisku
Worochta, skąd wrócili oni do Lwowa i jak pisze Barański (patrz [14,
str. 56]):
Podczas działań wojennych w roku 1939 Banach stał na schodach
wejściowych w budynku poklasztornym obok kościoła św. Mikołaja i bez
lęku obserwował niemieckie samoloty zrzucające bomby na miasto, podczas
gdy inni chronili się w pośpiechu.
Stefan Banach junior
2
napisał w liście do Ulama w grudniu 1960 roku
(patrz [12, str. 1]):
A więc w 39 roku wojna zastała nas razem w Worochcie, która wtedy
na skutek korekt granicznych była odległa o 2 godz. drogi od granicy
węgierskiej. Mieliśmy parę tysięcy złotych z nagrody Rychter-Mościckiej
(20 tys. zł). Reszta przepadła w PKO. Radziłem Rodzicom przejść granicę
węgierską a stamtąd dostać się dalej do USA. Jednakże decyzja wówczas nie
była łatwa, tak więc dostaliśmy się do Lwowa, który był już bombardowany
z powietrza. Tam jeszcze raz namawiał ojca do pójścia na Rumunię – Hemar,
który wtedy wraz z synem uratował się i dotarł do Londynu.
Na początku wojny Banacha odwiedził jego ojciec, Stefan Greczek,
z przyrodnią siostrą Antoniną i po raz pierwszy przedstawił go Antoninie
jako jej brata (patrz [23, str. 26]). Banach o ojcowstwie Greczka wiedział
już wcześniej. Matki, Katarzyny Banach, Stefan nigdy nie poznał.
3
Zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym do paktu Ribbentrop–
–Mołotow z 23/24 sierpnia 1939 roku po agresji III Rzeszy i ZSRR na
Polskę, Lwów został po kapitulacji 23 września 1939 roku zajęty przez
Armię Czerwoną. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie i Politechnika
Lwowska zostały zamknięte, ale już w listopadzie 1939 roku uruchomiono
w ich miejsce uniwersytet ukraiński. Stefan Banach od tego czasu podjął
tam pracę. 23 listopada 1939 roku Banach został kierownikiem Komisji
2Stefan Banach junior (ur. 14X 1922 we Lwowie – zm. 25II1999 w Warszawie).
3
Stefan Greczek (ur. 26 XI 1867 Ostrowsko – zm. 12 VII 1967 Kraków), Antoni-
na Greczek (ur. 15 II 1918 Kraków – zm. 12 X 2002 Lublin), Katarzyna Banach (ur.
20 XI 1864 Borówna – zm. ?).

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 53
Egzaminów Wstępnych, a 2 grudnia 1939 roku mianowano go, za zgo-
dą Moskwy, dziekanem Wydziałem Fizyczno-Matematycznego oraz od
7 grudnia 1939 roku kierownikiem katedry Analizy Matematycznej I. Od
stycznia 1940 roku przemianowano uczelnię na Uniwersytet im. Iwana
Franki. Banach był w latach 1939–1944 (z przerwą w okresie hitlerowskiej
okupacji Lwowa) jedynym Polakiem sprawującym funkcję dziekana na
tymże Uniwersytecie. Został też pracownikiem Instytutu Matematyczne-
go Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie, za co otrzymywał kilkaset rubli
miesięcznie. Powołano go również na członka korespondenta Akademii
Ukraińskiej SRR. Zapraszany był, wraz ze swymi współpracownikami,
na konferencje, sympozja i wykłady do Moskwy i Leningradu.
Banach zdecydował się na ograniczoną współpracę z nową radziec-
ką władzą, upatrując w tym racjonalny środek walki o poprawę bytu
kolegów i ich rodzin. Może właśnie dlatego profesorami zostali Saks
i Knaster, chociaż Rosjanie mieli niechęć do ludzi z Warszawy (patrz
książka [40, str. 186]). Kierownikami katedr byli: S. Banach, H. Steinhaus,
S. Mazur, E. Żyliński, M. Zarycki i J.P. Schauder, a profesorami bez ka-
tedr: S. Saks, B. Knaster, L. Chwistek, M. Jacob, H. Auerbach, W. Orlicz
oraz docentami: M. Eidelheit, E. Szpilrajn, W. Hetper i J. Pepis. Asy-
stentami zostali m.in. J. Hercberg, M. Sperling, L. Sternbach, M. Stark,
M. Wojdysławski, J. Mosler i A. Raabe (patrz artykuł [18, str. 154]).
W 1940 roku Komitet Organizacyjny Światowego Kongresu Mate-
matyków w Nowym Jorku zaprosił Banacha do pełnienia funkcji prze-
wodniczącego sekcji. W tym też roku Banacha wybrano delegatem do
Lwowskiej Rady Miejskiej.
Paweł S. Aleksandrow (1896–1982) i Siergiej Ł. Sobolew (1908–1989)
przebywali w 1940 roku we Lwowie i ten ostatni stwierdził (patrz [39, str.
263]):
Zachwyciło mnie wówczas we Lwowie wrzące życie naukowe, nowe
pomysły, nowe pojęcia matematyczne. Jak dziś pamiętam „Szkocką Księgę”,
gdzie zapisywano nierozwiązane zagadnienia.
4
Stefan Banach był duszą tej
niezwykłej szkoły.
W dniach 29 I – 3 II 1941 roku Banach uczestniczył w I Sesji Naukowej
Lwowskiego Uniwersytetu Państwowego im. Iwana Franki z odczytem
4
Problem Aleksandrowa w Księdze Szkockiej ma numer 187 i został wpisany, po
rosyjsku i po francusku, 19 kwietnia 1940 roku. Z kolei problem Sobolewa ma numer
188 i został sformułowany po rosyjsku i po polsku 20 kwietnia 1940 roku. Autor wpisał,
że nagrodą za rozwiązanie będzie butelka wina (patrz książka [27, str. 259–261]).
W oryginale były to problemy 186 i 187.

54 L. Maligranda, J. G. Prytuła
O funkcjach Baire’a w przestrzeniach liniowych. Był też z wizytą naukową
w Moskwie (od 2 maja 1940 roku), Kijowie (16–25 grudnia 1940 roku na
sesji Akademii Nauk i od 19 czerwca 1941 roku przez kilka dni w Akademii
Nauk) oraz w Tibilisi i Gori w marcu 1941 roku
5
; prawdopodobnie po
drodze był u M. G. Kreina (1907–1989) w Odessie. Syn Banacha napisał
(patrz [12, str. 2]):
Ojciec 2 dni przed wybuchem wojny niemiecko-rosyjskiej w 1941 został
zaproszony na jakiś zjazd do Kijowa, pojechał tam, a gdy przybył, wybuchła
wojna. Wsiadł natychmiast do ostatniego pociągu w kierunku Lwowa i już
tuż przed zdobyciem go przez Niemców wrócił. Miałem tę czelność wypytać
go w cztery oczy, dlaczego nie został. Patrzył długo na mnie, poczem
wzruszył ramionami i powiedział po prostu, że nas kocha i że tak właśnie
postępuje każdy Banach.
9 marca 1941 roku WKWSz (Wszechzwiązkowy Komitet ds. Wyż-
szych Szkół) zatwierdził habilitację i profesurę Banacha. W początkach
tegoż roku do grupy znakomitych uczniów Banacha: S. Mazura, W. Or-
licza, J. Schreiera i M. Eidelheita dołączyli nowi, gdyż doktorantami
zostali A. Alexiewicz, M. Gartwagen, Z. Zagorski i M. Skalski. Pierwszy
i trzeci pracowali później w matematyce, a los pozostałych nie jest znany
(patrz [33, str. 7]).
Od 30 czerwca 1941 roku do 27 lipca 1944 roku Lwów był pod oku-
pacją niemiecką. Już w lipcu 1941 Niemcy rozstrzelali wielu profesorów
polskich (z matematyków Łomnickiego, Stożka z synami, Ruziewicza
i Bartla) i zamknęli uczelnie, bo „Polacy nie zasługują na wyższe wy-
kształcenie”.
Banach został aresztowany przez Niemców i przez kilka tygodni
przebywał w więzieniu. Podejrzewano go o przemyt marek niemieckich,
ponieważ w jego mieszkaniu zastano osoby trudniące się tym zajęciem.
W urzędzie pracy Niemiec przeglądając dokumenty Banacha stwierdził
(patrz [38, str. 2]):
Pan pojedzie do Ruhry, do kopalni. Będzie pan górnikiem. Ale daję
panu wybór. Potrzebni są ludzie do karmienia wszy. Bardzo zaszczytna
praca. Ochrania zdrowie niemieckiej armii.
5
Pierwszy z autorów, przebywając we wrześniu 2007 roku w Astanie w Kazach-
stanie, został poinformowany o istnieniu rękopisu Elizbara Semenowicza Citlanadze
(1912–1982) Wspomnienia o wizycie Banacha w Gruzji. Mimo usilnych starań doku-
mentu nie udało się odnaleźć. Profesor Vakhtang Kokilashvili z Tibilisi zapytany o te
wspomnienia poinformał, że usłyszał od swojego nauczyciela profesora Władimira
Chelidze (1906–1978), że Banach wizytował Tbilisi razem z Zaryckim, ale nie miał
odczytu. Prowadził natomiast długie i ciekawe dyskusje z matematykami gruzińskimi.
W rozmowie z Citlanadze, Banach mówił o dużym znaczeniu analizy nieliniowej.

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 55
Od jesieni 1941 roku do końca marca 1944 roku Banach pracował jako
karmiciel wszy w Instytucie Badań nad Durem Plamistym i Wirusami
profesora Rudolfa Weigla (razem z synem Stefanem juniorem – studentem
medycyny, Barańskim, Knasterem i Orliczem). Choć praca ta była
wyniszczająca, miała dobre strony, gdyż karmiciele otrzymywali większe
przydziały żywnościowe, a legitymacja z Instytutu Weigla pozwalała
w miarę bezpiecznie przetrwać okupację, gdyż chroniła przed łapankami.
Jak wspominał Zdzisław Ruziewicz (patrz książka [24, str. 119]):
Istniał stół, przy którym wszy skarmiali humaniści i stół, gdzie siedzieli
karmiciele zajmujący się naukami ścisłymi. Banach siadywał przy jednym
stole z Bronisławem Knasterem i nawet, zdaje się, prowadzili tutaj rozmowy
matematyczne.
Około dwóch tysięcy przedstawicieli lwowskiej inteligencji karmiło wszy.
O ponurych, przerażających dniach głodu, chorób i beznadziei tak mówił
Banach w 1945 roku (patrz artykuł [38, str. 2]):
Do dzisiejszego dnia nie mogę bez dreszczu wspominać tego strasznego
czasu. (...) Bez przesady mogę powiedzieć: z każdym świtaniem umieraliśmy.
Jedynym wytchnieniem w naszym życiu był sen. Te liczone godziny, kiedy
każdy z nas zmęczony i poderwany ohydną pracą naszą, przenosił się
w daleki świat zainteresowań naukowych, który zapadł się w przeszłość,
przestał dla nas istnieć z przyjściem Niemców.
Syn Banacha wspomina (patrz [12, str. 2–3] i [23, str. 29]):
Ojciec odwiedził mnie w Krakowie w tym okresie, w 1944 roku był parę
dni, wyglądał trochę lepiej (...). Wówczas powiedział mi, że „przerzuca” się
na zagadnienia fizyczne i ma idee, które powinny dać Mu nagrodę Nobla.
Nasze pożegnanie było smutne i tchnęło beznadziejnością. Rzeczywistość
zadała nam obu cios gorszy, niż moglibyśmy się spodziewać, albowiem
wówczas widziałem go po raz ostatni.
27 lipca 1944 roku do Lwowa wkroczyły wojska sowieckie. Banach
ponownie został profesorem matematyki oraz dziekanem Wydziału Fi-
zyczno-Matematycznego i kierownikiem Katedry Analizy Matematycznej.
Przeniósł się, z żoną Łucją
6
, do jednego z mieszkań państwa Riedlów przy
ulicy Dwernickiego 12 m. 4. Było to sześciopokojowe, umeblowane miesz-
kanie o powierzchni około 220
m2
, położone na drugim piętrze willi.
Objął ponownie funkcję przewodniczącego Lwowskiego Towarzystwa
Matematycznego. Był też członkiem redakcji pisma Matematicheskij
Sbornik (począwszy od 1941 roku). Został również wybrany członkiem
6
Łucja Janina Banach z domu Braus (ur. 20 I 1897 w Krakowie – zm. 29 XII 1954
we Wrocławiu).

56 L. Maligranda, J. G. Prytuła
Prezydium Wszechsłowiańskiego Komitetu Antyfaszystowskiego z siedzi-
bą w Sofii. Napisał jeszcze kilka prac, których nie zdążył opublikować.
W dniach 25 IX – 2 X 1944 roku Banach i Mazur brali udział w ob-
chodach dwudziestopięciolecia Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie,
a 13 listopada 1944 roku Banach skierował pismo do Rektora Lwowskiego
Uniwersytetu Państwowego z prośbą o zwolnienie z obowiązków dziekana
ze względu na intensywną pracę naukową, którą utrudniają obowiązki
administracyjne. Dwa dni później przychylił się do niej rektor (patrz
artykuł [16, str. 116]).
W 1944 roku ukazały się dwa bardzo podobne teksty Banacha: Uczeni
polscy zamordowani przez hitlerowców. Antoni Łomnicki – Włodzimierz
Stożek (patrz [8]) oraz Pamięci zamordowanych uczonych (patrz [9]; kopię
znajdujemy też w [23, str. 36]). 3 stycznia 1945 roku Czerwony Sztan-
dar wydrukował krótki tekst Banacha zatytułowany Z woli narodu:
Utworzenie nowego rządu w Lublinie jest faktem o wielkiej doniosłości
historycznej w dziejach narodu polskiego. Obecnie, kiedy utworzono tym-
czasowy rząd – polska inteligencja żywi nadzieję, że rząd ten prawdziwie
demokratyczny wybrany przez naród i oparty o jego zjednoczoną siłę zbroj-
ną, zapoczątkowaną w ciężkiej walce podziemnej z okrutnym okupantem
niemieckim przyśpieszy ostatecznie wyzwolenie naszej ukochanej ojczyzny,
odkryje przed inteligencją polską szerokie możliwości pracy twórczej dla
dobra narodu i całej postępowej ludzkości. Nowy rząd Rzeczypospolitej
Polskiej jest rzeczywistym przedstawicielem narodu polskiego, gdyż wyrósł
z narodu wśród ognia walk o istnienie wolnej silnej i demokratycznej Polski.
Na przełomie stycznia i lutego 1945 roku Banach wraz z żoną pojechał
do Moskwy, gdzie zamieszkał w hoteliku Kotwica. Bliskie i przyjacielskie
stosunki łączyły go z I. M. Winogradowem (1891–1983) i M. A. Ławrien-
tiewem (1900–1980). Banach często bywał w domu Winogradowa. W tym
samym roku Banach gościł też pewien czas w domu wypoczynkowym
radzieckiej Akademii Nauk Uzkom, znajdującym się 15 km od Moskwy.
Tam odwiedził go wybitny matematyk radziecki S.Ł. Sobolew, który
wspominał (patrz [39, str. 263–264]):
Pomimo ciężkiego śladu, jaki zostawiła na nim wojna, lata spędzone
pod okupacją i mimo ciężkiej choroby podcinającej jego siły, jego oczy
były żywe. To był wciąż ten sam towarzyski, wesoły, niezwykle życzliwy
i uroczy Stefan Banach, którego widziałem przed wojną we Lwowie. Takim
też pozostał na zawsze w mej pamięci: pełen humoru, energiczny człowiek,
o pięknej duszy i wielkim talencie. (...) Zawsze i wszędzie wnosił ze sobą
żywy ogień i zapał.
Miron Zarycki, który był prodziekanem Wydziału Fizyczno-Mate-
matycznego, opowiadał Nikolskiemu, że w tym czasie na Uniwersytecie

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 57
Lwowskim odbywało się regularnie – co tydzień – seminarium matema-
tyczne prowadzone osobiście przez Banacha. Tak więc przez cały rok
akademicki 1944/45 Banach aktywnie pracował naukowo, ale pod ko-
niec tego okresu nieubłaganie rozwijała się nieuleczalna choroba (patrz
artykuł [29, str. 118]).
Na początku 1945 roku Banach był leczony w sanatorium Salus
na ulicy Senatorskiej. F. Barański wraz z inżynierami Z. Bujniewiczen
i A. Muszką pracowali u Banacha w Katedrze Mechaniki Instytutu
Politechnicznego we Lwowie (Banach był tam kierownikiem w latach
1944–1945) i ten pierwszy informuje o częstych spotkaniach i chorobie
Banacha (patrz [14, str. 56]):
Chorego Banacha odwiedzaliśmy kilkakrotnie. Zdawał on sobie sprawę
ze złego stanu zdrowia i w rozmowie z nami przewidywał nawet czas śmierci.
Mimo tego w czasie wizyt zastawaliśmy Banacha przy studiowaniu pracy
Kelloga o zastosowaniu punktu stałego do rozwiązania układu równań
różniczkowych zwyczajnych. Ciężko chory wykładał do ostatniej chwili
skupionym blisko siebie słuchaczom, gdyż głos miał już słaby z powodu
dolegliwości i ogólnego osłabienia.
Życiorys Banacha spisany po ukraińsku 16 maja 1945 roku, praw-
dopodobnie przez Mirona Zaryckiego i podpisany przez Banacha, wraz
z jego polskim tłumaczeniem znajdujemy w [23, str. 117–119]. Ten sam
życiorys po ukraińsku wraz z jego angielskim tłumaczeniem opublikowano
też w [13].
W sierpniu 1945 roku B. W. Gniedenko i S. M. Nikolski przebywali
we Lwowie i ten ostatni tak opisuje ich spotkanie z Banachem (patrz
[29, str. 119])7:
Dla polskich matematyków były to ostatnie dni pobytu we Lwowie
wypełnione przygotowaniami do wyjazdu. Jedynie Banach nie mógł już
tego robić. Straszliwa choroba chwytała go za gardło. Jednakże skądś
dowiedział się o naszym przyjeździe do Lwowa i zapragnął nas zobaczyć
nie zważając na stan zdrowia, w jakim się znajdował.
Przybyliśmy o umówionej porze do jego mieszkania, gdzie powitała nas
najpierw pani Banachowa. Powiedziała nam, że mężowi pozostał najwyżej
miesiąc życia, ale on nie zdaje sobie z tego sprawy, że chciał z nami
7
B. W. Gniedenko (1912–1995) był kierownikiem katedry prawdopodobieństwa
i statystyki matematycznej we Lwowie w okresie od 1 sierpnia 1945 roku do 1950
roku. Siergej M. Nikolski (1905–) był natomiast krótko profesorem katedry geometrii
i w sierpniu 1945 roku padła propozycja mianowania go kierownikiem katedry po
Banachu. Jednak w listopadzie 1945 roku kierownikiem katedry został Włodzimierz
Lewickij (1872–1956).

58 L. Maligranda, J. G. Prytuła
porozmawiać oraz że powinniśmy rozmowę zakończyć i pożegnać się, gdy
tylko da odpowiedni sygnał.
Stefan Banach oczekiwał nas siedząc przy stole, na którym były przy-
gotowane cztery filiżanki kawy. Rozpytywał nas o swoich moskiewskich
przyjaciół, wyrażał nadzieję, że poczuje się lepiej i będzie mógł powrócić
do pracy. Po znaku danym, przez panią Banachową zaczęliśmy się żegnać,
już na zawsze. Także z panią Banachową. Nigdy jej potem nie spotkałem.
Zauważmy, że już latem 1945 roku stan zdrowia Banacha zaczął się
gwałtownie pogarszać. Banach był zgłaszany jako kandydat na stanowi-
sko ministra oświaty i kierownika Katedry Matematyki Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Zamierzał po powrocie do Polski objąć tę katedrę. F. Le-
ja – ówczesny dziekan Wydziału Filozoficznego UJ – tak pisał 9 czerwca
1945 roku do Banacha (patrz [15, str. 33]):
Komunikuję uprzejmie, że komisja do obsadzenia III-ciej Katedry Mate-
matyki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, uchwaliła
wniosek o przedstawienie Pana Profesora, jako kandydata na tę katedrę
i zapytuje, czy byłby Pan gotów tę katedrę przyjąć.
Banach zaakceptował propozycję, ale katedry nie objął, ponieważ –
niestety – rak płuc spowodował jego śmierć 31 sierpnia 1945 roku we
Lwowie o godzinie 7 wieczorem. Miał zaledwie 53 lata. Pogrzeb odbył się
3 września. Kondukt pogrzebowy wyruszył z ul. Dwernickiego w kierunku
Starego Gmachu Uniwersytetu Jana Kazimierza przy ul. Św. Mikołaja,
gdzie odbyła się uroczystość żałobna, a stamtąd na cmentarz Łyczakow-
ski. Banach pochowany został w grobowcu rodzinnym Riedlów.
Syn Banacha, który dojechał do Lwowa już po śmierci ojca, tak
opisuje pogrzeb i opiekę Nikliborca w ostatnich miesiącach życia ojca
(patrz [12, str. 4] i [23, str. 30–31]):
Był to ostatni oficjalny pogrzeb katolicki w mieście z przejściem kon-
duktu przez miasto (z księdzem!). Był to życzenie mojej Matki, a władze
sowieckie w tym wypadku były potulne. Pod starym Uniwersytetem na
Mikołaja przemawiał Nikliborc. (...) Nikliborc był tym, który szereg ostat-
nich miesięcy spełniał funkcję niańki wobec ojca i mej nieszczęśliwej Matki,
opiekuna i chłopca na posyłki. Nie wiem skąd w tej małej postaci brało się
tyle hartu i złotego serca. Wyjechał potem do Polski, widywałem się z Nim
potem kilkakrotnie w Krakowie i Warszawie.
Gazeta lwowska Czerwony Sztandar z 2 września 1945 w numerze 174
umieściła na stronie trzeciej artykuł Włodzimierza Bielajewa Profesor
Stefan Banach, a na stronie czwartej trzy nekrologi informujące o śmierci
Banacha: jeden podpisany przez wielu matematyków, drugi rektora-
tu, pracowników i studentów Lwowskiego Uniwersytetu Państwowego

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 59
im. Franki oraz trzeci dyrekcji, pracowników i studentów Lwowskiego
Instytutu Politechnicznego. Natomiast w Czerwonym Sztandarze z 5
września 1945 roku znajdujemy podziękowania żony Banacha, Łucji:
Dr Aleksandrowi Barwińskiemu składam niniejszym najserdeczniej-
sze podziękowanie za nieustanną oraz pełną największego poświęcenia
i troskliwości opiekę nad moim mężem Stefanem Banachem, profesorem
Uniwersytetu Lwowskiego, w czasie Jego ciężkiej choroby.
8
W związku ze śmiercią Banacha ukazał się artykuł o zmarłym, pióra
Stanisława Ulama, w Biuletynie Amerykańskiego Towarzystwa Matema-
tycznego [43], nekrolog w Uspiechach Nauk Matematycznych [2], artykuł
Gniedenki [21] oraz dwa nekrologi po ukraińsku [1,3].
W 1946 roku na IV Kongresie Matematyków Polskich we Wrocławiu
(12–14 XII 1946), w drugim dniu obrad, odbyła się akademia upamięt-
niająca Stefana Banacha. Odczyty o nim i jego osiągnięciach matema-
tycznych wygłosili: H. Steinhaus, Pamięci Stefana Banacha, W. Orlicz,
O pracy naukowej Stefana Banacha. I. Teoria operacji i teoria szeregów
ortogonalnych oraz E. Marczewski, O pracy naukowej Stefana Bana-
cha. II. Teoria funkcji zmiennej rzeczywistej i teoria miary. Materiały
zostały wydrukowane w 1948 roku w specjalnym wydaniu Colloquim
Mathematicum [4].
W 1960 roku odbyła się natomiast konferencja w Jabłonnej (4–10
IX 1960) w związku z 15 rocznicą śmierci Banacha, a informacje o tej
uroczystości opisano po polsku w Wiadomościach Matematycznych
(patrz [5]) i po angielsku w Studia Mathematica (patrz [6]).
Banach w 1940 roku opublikował dwie prace, natomiast po jego
śmierci ukazało się jeszcze pięć prac (cztery z nich przygotowane po-
śmiertnie przez E. Marczewskiego i S. Hartmana)
9
i książka Wstęp do
teorii funkcji rzeczywistych [11]. Druk tej książki rozpoczął się przed
8
Nazwisko Aleksandra Barwińskiego dotychczas nigdzie nie pojawiło się w opisach
dotyczących Banacha. Aleksander Barwiński (1889–1957) był znanym w tamtych cza-
sach we Lwowie lekarzem. Był on osobistym lekarzem metropolity greckokatolickiego
arcybiskupa Andrzeja Szeptyckiego (1865–1944). Jego ojciec, Aleksander Barwiński
(1847–1926), był historykiem i działaczem ukraińskiego ruchu narodowego, posłem do
parlamentu austriackiego oraz profesorem Seminarium Nauczycielskiego we Lwowie.
9
Praca Banacha Sur la measure dans les corps ind´ependants została przesłana do
opublikowania w dniu 7 grudnia 1940 roku, a opublikowana po francusku i ukraińsku
dopiero w 1947 roku (patrz [10]). Banach napisał ponadto czterostronicową pracę [7].
Informacja ta, bez podanych stron, ukazała się w nekrologu Banacha [2], pozycja 49.
Żyliński w swoim artykule [44] pisze o Notatkach Naukowych Uniwersytetu. Praca
ta jest prawdopodobnie zagubiona, choć spis treści Naukowych Zapisek znalazł się
w materiałach archiwalnych M. Zaryckiego i stąd podajemy strony.

60 L. Maligranda, J. G. Prytuła
wojną i miało to być dwutomowe dzieło. Pierwszy tom znajdował się już
w korekcie, gdy rozpoczęła się druga wojna światowa. Niemcy zniszczyli
rękopisy i korekty, ale część składu się zachowała. Ocalałe fragmenty
i uzupełnienia brakujących części dokonane przez Władysława Orlicza
i Andrzeja Alexiewicza pozwoliły odtworzyć i wydać pierwszy tom.
Niestety, drugiego tomu nie udało się zrekonstruować.
Odnotujmy, że w pracy doktorskiej O operacjach w zbiorach abstrak-
cyjnych z zastosowaniami do równań całkowych z 1920 roku, opubli-
kowanej w 1922 roku, Banach podał pierwszą aksjomatyczną definicję
przestrzeni, nazwanych później jego imieniem (przestrzeń Banacha), któ-
re sam nazywał przestrzeniami typu B. Ugruntował ostatecznie podstawy
nowej dziedziny matematyki zwanej analizą funkcjonalną. Podał jej fun-
damentalne twierdzenia, wprowadził terminologię, którą zaakceptowali
matematycy na całym świecie.
10
Do szerokiego rozpowszechnienia wyników Banacha istotnie przy-
czyniło się wydanie książki Teorja Operacyj, Tom I. Operacje Linjowe
w 1931 roku, a zwłaszcza jej francuska wersja Th´eorie des Op´erations
Lin´eaires z 1932 roku, będąca pierwszym tomem nowego wydawnictwa
Monografie Matematyczne, którego Banach był jednym z założycieli.
Dopiero w 1948 roku, choć przygotowane było już osiem lat wcześniej,
ukazało się tłumaczenie M. Zaryckiego wersji francuskiej na język ukra-
iński Kurs Analizy Funkcjonalnej (Operacje Liniowe) z uzupełnieniami
S. Mazura (autora tzw. Uwag). Zostało to dokładnie opisane w [34]
i w [32]. Tłumaczenie Zaryckiego odegrało ważną rolę w rozpowszech-
nieniu idei Banacha w ZSRR. Przedruki wersji francuskiej były jeszcze
wydawane w latach 1955, 1979 i 1993, tłumaczenie na angielski, doko-
nane przez F. Jelletta, w 1987 roku. Ponadto, w 2001 roku ukazało się
tłumaczenie rosyjskie z wersji ukraińskiej autorstwa L. I. Tuczinskiego
Teoria Operacji Liniowych.
10
Promotorem Banacha był Hugo Steinhaus (1887–1972), chociaż formalnie na
dyplomie doktorskim wpisany jest Kazimierz Twardowski (1866–1938), gdyż był on
profesorem zwyczajnym od 1898 roku. W statucie Uniwersytetu do 1929 roku było
zapisane, by Wydział wyznaczał promotora z grona swoich profesorów zwyczajnych
według kolejności albo z uwzględnieniem życzenia kandydata. Od 7 września 1929 roku
tej reguły już nie było. Banach złożył pracę doktorską 24 czerwca 1920 roku, a wtedy
H. Steinhaus, E. Żyliński i S. Ruziewicz nie byli jeszcze profesorami zwyczajnymi i nie
mogli być promotorami Banacha. Recenzentami byli jednak H. Steinhaus i E. Żyliński
(patrz [36, str. 2–3]). K. Twardowski zanotował (patrz [42, cz. I, str. 196]): 22 stycznia
1921. Promowałem w południe Stefana Banacha na doktora filozofii.

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 61
Szkoda, że kolejny tom książki Banacha Th´eorie G´en´erale des
Op´erations, anonsowany na okładkach Monografii Matematycznych
w tomach VI (1935), VII (1937), VIII (1938) i X (1938) nie ukazał się.
W 1967 roku Instytut Matematyczny Polskiej Akademii Nauk wydał
pierwszy tom Dzieł Zebranych Banacha. Tom drugi ukazał się w 1979 ro-
ku i zawiera przedruk książki Banacha Th´eorie des Op´erations Lin´eaires,
siedemnaście jego prac oraz sześćdziesięciostronicowy artykuł przeglądo-
wy Some aspects of the present theory of Banach spaces, napisany przez
A. Pełczyńskiego i C. Bessagę.
Marek Kac (1914–1984), nazwał Banacha prawdopodobnie najwięk-
szym polskim matematykiem wszystkich czasów.
Stanisław Mazur (1905–1981), najbliższy współpracownik Banacha,
z którym opublikował cztery wspólne prace, tak napisał o Banachu
(patrz [28, str. 270]):
Kiedy 21 sierpnia 1945 roku odwiedziłem Banacha, był on nieprzytomny
i w stanie beznadziejnym. (...) Po powrocie do Lwowa dowiedziałem się, że
Banach zmarł i odbył się już jego uroczysty pogrzeb. Tak zmarł największy
w dotychczasowej historii nauki polskiej matematyk, a mój najbliższy
przyjaciel.
W 1946 roku Polskie Towarzystwo Matematyczne ufundowało nagro-
dę im. Stefana Banacha, a Polska Akademia Nauk przyznaje medal jego
imienia od 1992 roku. Banach patronuje ulicom i szkołom w kilku mia-
stach polskich. W 1972 roku utworzono w Warszawie Międzynarodowe
Centrum Matematyczne im. Stefana Banacha, a w 1999 roku odsłonięto
w Krakowie pomnik Stefana Banacha (w pięćdziesiątą czwartą rocznicę
jego śmierci).
Od 2007 roku wydawane jest internetowe czasopismo matematyczne
zatytułowane Banach Journal of Mathematical Analysis. Ukazało się
już pięć tomów po dwa zeszyty każdy, a pierwszy z tomów rozpoczyna
dziesięciostronicowy artykuł Krzysztofa Ciesielskiego On Stefan Banach
and some of his results.
Bardzo obszerna i ciekawa strona internetowa poświęcona Stefanowi
Banachowi została opracowana na Uniwersytecie Gdańskim (przez Emilię
Jakimowicz i Adama Miranowicza) i znajduje się pod adresem:
http://
banach.univ.gda.pl
. W dziale Archiwalia umieszczono teczkę osobową
i ankietę osobową Stefana Banacha ze zbiorów Archiwum Wydziału
Matematyki Uniwersytetu Lwowskiego. Nie ma tam jednak dokumentów
z przesłuchań Banacha.

62 L. Maligranda, J. G. Prytuła
2. Przesłuchania Stefana Banacha we wrześniu i październiku
1944 roku
Protokoły z przesłuchań Banacha z 20 i 23 września 1944 roku to czte-
ry strony pisane po polsku przez Banacha dla prokuratora ukraińskiego.
Banach kontynuował zeznania 20 października 1944 roku. Pozostał po
nich trzystronicowy protokół przesłuchań. Pomimo, że w teczce osobowej
Banacha z 6V 1945 roku znajdujemy wpis o dobrej znajomości języka
niemieckiego i francuskiego, słabej rosyjskiego oraz dobrej ukraińskiego,
to zeznania, po ukraińsku, pisał zapewne nie Banach, a urzędnik.
Drugi z autorów niniejszego artykułu odnalazł kopie trzech wspomnia-
nych zeznań w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej (dawniej
Centralne Archiwum Państwowe Rewolucji Październikowej SSSR, fond
7021, opis 67; protokoły po polsku z września 1944 roku znajdowały się
w jednostce przechowania 75 na stronach 177 i 178, natomiast protokół
w języku ukraińskim z października 1944 umieszczono w jednostce 76,
strony 142 i 143). Kopie wykonano 21 VI 1965 roku.
Poniżej przytaczamy zeznania spisane własnoręcznie przez Banacha,
zachowując oryginalną pisownię.
Protokół przesłuchania świadka
Dnia 20 września 1944 r. – Lwów
St. pomocnik prokuratora lwowskiej obłasti Stanisławów po upoważnie-
niu Nadzwycz. Komisji przesłuchał w charakterze świadka.
Banach Stefan syn Stefana
dziekan fiz.-mat. f-teta Uniwersytet
ur. 1892 w Krakowie, polak, ze słów
nie sądzony11
O odpowiedzialności karnej za podanie fałszywych zeznań zgodnie
z artykułem 89 KKUSRR uprzedzony.
Dr S. Banach.
Najwybitniejszy matematyk światowej sławy Szauder Juljusz Paweł pro-
fesor – kierownik Katedry, był zaaresztowany na ulicy i zginął w jakich oko-
licznościach nie wiem ale bezwzględnie został zamordowany przez niemców.
Prof. Szauder do roku 1943 ukrywał się wraz z żoną i dzieckiem w Bo-
rysławiu skąd przeniósł się do Lwowa i w maju 1943 r. zginął. Dziecko jego
uratowało się i żyje, gdzie nie wiem i także przy życiu pozostała jego żona.
Następnie prof. Saks Stanisław – polak, również matematyk światowej
sławy zginął w lutym 1943 r. W roku 1942 on przeniósł się do Warszawy,
11 Polak, niekarany – przyp. L. M., J. P.

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 63
Protokół przesłuchania Banacha z 20 IX 1944 po polsku (strona 1)

64 L. Maligranda, J. G. Prytuła
Protokół przesłuchania Banacha z 20 IX 1944 po polsku (strona 2)
gdzie pod Warszawą mieszkał; został w pociągu zaaresztowany a następnie
zastrzelony. Prof. Saks pracował profesorem w uniwersytecie we Lwowie.
Prof. Auerbach Herman – wybitny profesor zginął rozstrzelany w 1942 r.
Był on zaaresztowany w tym czasie gdy leżał w szpitalu Rapaporta i ra-
zem z innymi chorymi, lekarzami i personelem szpitala był zaaresztowany
i rozstrzelany w czasie tzw. „akcji”. W tym samym czasie zginął asystent
Szternbach, który w momencie zaaresztowania wraz z żoną otruł się.
Dr Stefan Banach
W kilka dni po wkroczeniu niemców, został złapany na ulicy asystent
Szperling a następnie zamordowany wraz z innymi. Oprócz wyżej wymie-
nionych, wiem że zginęli ale nie znam w jakich okolicznościach następujący:

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 65
docent Ajdelhajt, docent Krajsler, docent Pepis; asystenci: Sztark, Wojdy-
sławski;
Nie mam wiadomości i prawdopodobnie zginęli: asyst. Raabe, Winawer,
Mosler.
Po zakończenie pierwszych aresztowań w pierwszych dniach lipca
1941 r. – w kilka dni później zostali aresztowani przez ukraińską milicję
prof. Róziewicz Stanisław – prof. matematyki w J.R.T. i prof. Wetulani
Franciszek lub Kazimierz – prof mechaniki na Politechnice – i wszelki słuch
o nim zaginął. Z całą pewnością również zostali porozstrzelani. Prof. Kol-
buszewski – na polonistyce, za pomoc udzieloną swojej uczennicy narod.
żydowskiej w celu pomocy jej, został zaaresztowany w r. 1942 – wywieziony
do Majdanka i tam zginął w lutym 1943 r.
Prawdziwość wyżej podanego stwierdzam własnoręcznym podpisem.
Dr Stefan Banach
St. pomocnik prokuratora obłasti Stanisławów.
Protokół przesłuchania świadka
Dnia 23 września 1944 r. – Lwów
St. pomocnik prokuratora lwowskiej obłasti Stanisławów po upoważnie-
niu Nadzwycz. Komisji przesłuchał dodatkowo w charakterze świadka.
Banach Stefan syn Stefana
dziekan fiz.-mat. f-teta Uniwersytet
ur. 1892 w Krakowie, polak, ze słów
nie sądzony
O odpowiedzialności karnej za podanie fałszywych zeznań zgodnie
z artykułem 89 KKUSRR uprzedzony. Dr S. Banach.
Z prof. Szauderem Juljuszem Pawłem znałem go osobiście i do maja
1943 r. stykałem się z nim. Od niego osobiście wiem, że był on w Borysławiu
a następnie on przyjechał do Lwowa. Żył on tu pod innym nazwiskiem
„Szaudek”. W maju 1943 r. przestałem się z nim widywać i to było na-
gle – i w tym czasie we Lwowie powstały pogłoski o jego śmierci, podane
przeze-mnie w poprzednim protokule.
O śmierci prof. Saksa Stanisława, że został rozstrzelany pod Warszawą
wiem z listów otrzymywanych w tym czasie od matematyków kolegów
z Warszawy.
O tem, że asystent Szternbach otrół się razem z rodziną tj. z żoną
w momencie zaaresztowania wiem na podstawie opowiadań Sztarka – asy-
stenta który w tym czasie wyjechał do Warszawy. Prof. Zarycki sam widział
u asyst. Szternbacha truciznę, którą on stale nosił ze sobą.

66 L. Maligranda, J. G. Prytuła
Protokół przesłuchania Banacha z 23 IX 1944 po polsku (strona 1)

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 67
O aresztowaniu asystenta Szperlinga, mówiła mi jego matka a że był
zamordowany opowiadali w tym czasie ludzie, którzy byli razem z nim
i uratowali się ale nazwisk ich w tej chwili już nie pamiętam.
Dr Stefan Banach
Protokół przesłuchania Banacha z 23 IX 1944 po polsku (strona 2)
Odnośnie śmierci pozostałych t.j. docentów Ajdelhajta, Krajslera, Pepi-
sa i asystentów: Sztarka, Wojdysławskiego to opieram się na ogólnej opinii
i pogłoskach jakie w tym czasie krążyły t.j. w roku 1942–43.
O zaaresztowaniu prof. Róziewicza opowiadała mi jego żona, o areszto-
waniu prof. Wetulaniego opowiadał mi jego stryjeczny brat – gdzie w tej
chwili znajduje się nie wiem. Odnośnie śmierci Kolbuszewskiego, wyczyta-
łem w klepsydrze, gdzie ukazywało się że umarł on w Majdanku. Klepsydra
była na kościele św. Mikołaja. O szczegółach zaaresztowania opowiadano
wówczas.
Prawdziwość wyżej podanego stwierdzam własnoręcznym podpisem.
S. Banach
St. pomocnik prokuratora lwowskiej obłasti Stanisławów.

68 L. Maligranda, J. G. Prytuła
Przytoczymy poniżej trzystronicowy protokół z października 1944 –
najpierw jego przekład na polski, a potem pierwszą stronę oryginalnej
wersji w języku ukraińskim.
Prokuratura lwowskiej oblasti Sprawa No.
PROTOKÓŁ z przesłuchania świadka
1944 roku, miesiąca października, dnia 20, miasto: Lwów
Śledczy Prokuratury lwowskiej oblasti Wasenko
Przesłuchał niżej wymienionego świadka w oparciu o postanowienia st.
160–165 KPT.URSR
1. Nazwisko, imię i patronimik: Banach Stefan Stefanowicz
2. Pozycja społeczna: profesor uniwersytetu
3. Rok urodzenia: 1892
4. Stan cywilny: żonaty
5. Zawód: profesor, doktor matematyki
6. Miejsce pracy: Uniwersytet Lwowski
7. Stan majątkowy: niczego nie ma
8. Wykształcenie: wyższe
9. Przynależność do partii: nie należy
10. Stosunek do stron: –
11. Karalność: nie karany
12. Aktualne miejsce zamieszkania, adres: Lwów, ul. Dwernickiego 12/4
Świadek został uprzedzony o odpowiedzialności karnej z art. 89 Kodeksu
karnego za składanie fałszywych zeznań.
Podpis świadka: Dr Stefan Banach
W związku ze sprawą: W czasie przebywania we Lwowie niemieckich
okupantów, nie chciałem pracować na ich korzyść. Ale w 1942 roku Niemcy
zaczęli przymuszać ludność do pracy. Chcąc jej uniknąć, przyłączyłem się
do pracy przeciw tyfusowi w instytucie u profesora Weigla. Karmiłem wszy.
Dr Stefan Banach
Ze śledztwa wynika: codziennie przychodziłem do instytutu na 45 minut.
Dawano mi tam 15 klatek ze wszami, które przez specjalną siatkę ssały
krew. W każdej klatce znajdowało się do 800 wszy. Płacili mi za to 200
złotych, a także przyznawano miesięczne racje żywnościowe: 400 gramów
kiełbasy, 8 kg chleba, 400 gramów tłuszczu, 400 gramów cukru. Karmiłem
wszy w przeciągu 1943 roku. Osobom, które karmiły wszy w instytucie,
wydawano legitymacje, dzięki którym nie kierowano ich do innych prac.
Pod koniec 1943 roku zaraziłem się od wszy i miałem temperaturę
+40
◦
C. Bolała mnie głowa i łamało mnie w kościach. Wszystkie osoby,
które karmiły wszy, także cierpiały na zapalenie organizmu. Osobiście
chorowałem pół roku.

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 69
Protokół przesłuchania Banacha z 20 X 1944 po ukraińsku (strona 1)

70 L. Maligranda, J. G. Prytuła
W chwili kiedy wszy były karmione i ssały krew, skóra nieprzyjemnie
szczypała. A nocą w czasie snu, nogi były rozgrzane, więc drapałem się
tak bardzo, że aż skóra krwawiła. Takie zjawisko nie dawało zwyczajnie
spać. Z tego powodu, że zachorowałem dostałem urlop. Po zakończeniu
karmienia wszy przekazywano je innym ludziom na 10-dniowe żywienie,
a potem zabierano i robiono z nich szczepionkę przeciwtyfusową.
Protokoły spisano z moich słów. Dano mi je do przeczytania, co za-
świadczam.
Dr Stefan Banach
Starszy śledczy (nazwisko nieczytelne).
Informacje o osobach wymienionych w powyższych protokołach prze-
słuchań Banacha przedstawimy w przygotowywanym artykule.
Podziękowania. Pragniemy podziękować profesorowi Witoldowi Wnukowi
z Poznania za uważne przeczytanie pierwszej wersji pracy i ulepszenie
w niej języka polskiego oraz Monice Nawrockiej z Poznania za przetłu-
maczenie protokołu przesłuchania Banacha z języka ukraińskiego na
język polski.
Bibliografia
[1]
Stepan Stiepanovich Banach (nekrolog), Wolna Ukraina, Lwów (2 września
1945), 8, po ukraińsku.
[2] Stefan Banach (nekrolog), Uspiechy Mat. Nauk 1 (1946), nr 3–4, 13–16.
[3]
S. S. Banach (nekrolog), Zbirnik Prac In-ta Matematyki AN URSR 8
(1947), 7–11, po ukraińsku.
[4]
Stefan Banach, Colloq. Math. (wydanie specjalne) 1 (1948), nr 2, 65–121
i 148–159. Stefan Banach (30III 1892 – 31 VIII 1945), str. 66–67; Publi-
cationes de Stefan Banach, str. 69–73; H. Steinhaus, Souvenir de Stefan
Banach, str. 74–80; W. Orlicz, Sur l’oeuvre scientifique de Stefan Banach,
I. Th´eorie des op´erations et th´eorie des s´eries orthogonales, str. 81–92; E.
Marczewski, Sur l’oeuvre scientifique de Stefan Banach, II. Th´eorie des
fonctions r´eeles et th´eorie de la mesure, str. 93–102 i trzy prace Banacha,
str. 93–102, 103–108, 109–121; problemy Banacha z Księgi Szkockiej, str.
148–153; informacja o akademii upamiętniającej Stefana Banacha na IV
Kongresie Matematyków Polskich, Wrocław, 12–14 XII1946, str. 154–159.
[5] Wiadomości Matematyczne 4 (1961), nr 3, 247–270.
[6] Studia Mathematica, Seria Specjalna I (1963), 1–15.
[7]
S. Banach, Charakterystyczne własności zbiorów drugiej kategorii, Zap.
Fiz.-Mat. Fakultetu Lwow. Państwowego Uniw. im. Iwana Franko (1940),
69–72.
[8]
S. Banach, Uczeni polscy zamordowani przez hitlerowców. Antoni Łomnicki
– Włodzimierz Stożek, Czerwony Sztandar, Lwów 87 (12 grudnia 1944),
str. 3.

Przesłuchania Stefana Banacha z 1944 roku 71
[9]
S. Banach, Pamięci zamordowanych uczonych, Wolna Polska Moskwa nr
46 (18 grudnia 1944), str. 2.
[10]
S. Banach, Sur la measure dans les corps ind´ependants, Zbirnik Prac In-ta
Matematyki AN URSR 1947, 81–90.
[11]
S. Banach, Wstęp do teorii funkcji rzeczywistych, Monografie Matematycz-
ne, t. 17, Warszawa–Wrocław 1951.
[12] S. Banach jr, List do Stanisława Ulama (21 grudzień 1960), 8 stron.
[13]
S. S. Banach, Autobiography, East J. Approx. 7 (2001), nr 2, 253–254,
translated from the Ukrainian by V. Motornyi and B. Bojanov.
[14]
F. Barański, Lwowskie wspomnienia o Stefanie Banachu, Opuscula Math.
13 (1993), 55–57.
[15]
D. Ciesielska, K. Ciesielski, Stefan Banach remembered in Kraków, Math.
Intelligencer 30 (2008), nr 4, 31–35.
[16]
S. Domoradzki, S. Z. Pawlikowska-Brożek, M. Zariczny, Stefan Banach
w świetle archiwaliów, [w:] Stefan Banach. Niezwykłe życie i genialna
matematyka, wyd. III (E. Jakimowicz, A. Miranowicz, red.), Wyd. Impuls,
Kraków 2010, 107–123.
[17]
R. Duda, Lwowska Szkoła Matematyczna, Wyd. Uniwersytetu Wrocław-
skiego, Wrocław 2007.
[18]
R. Duda, O stratach osobowych matematyki polskiej związanych z II wojną
światową, Antiq. Math. 3 (2009), 137–169.
[19]
R. Duda, Polskie Towarzystwo Matematyczne na tle dziejów, Wiad. Mat.
45 (2009), nr 2, 241–279.
[20]
R. Duda, Prawda i mity o pochodzeniu Stefana Banacha, Wiad. Mat. 45
(2009), nr 2, 281–294.
[21]
B. V. Gniedenko, Stefan Banach (30 III 1892 – 31 VIII 1945 ), Naukowe
Zapiski, Lwowski Państwowy Uniwersytet 5 (1947), nr 1, 5–9, po ukraińsku.
[22]
E. Jakimowicz, Niezwykłe życie Stefana Banacha, [w:] Stefan Banach.
Niezwykłe życie i genialna matematyka, wyd. III (E. Jakimowicz, A.
Miranowicz, red.), Wyd. Impuls, Kraków 2010, 11–38.
[23]
E. Jakimowicz, A. Miranowicz (red.), Stefan Banach. Niezwykłe życie
i genialna matematyka, wyd. III, Wyd. Impuls, Kraków 2010.
[24] R. Kałuża, Stefan Banach, Wydawnictwo GZ, Warszawa 1992.
[25]
K. Kuratowski, Pół wieku matematyki polskiej 1920–1970, Wiedza Po-
wszechna, Warszawa 1973.
[26] L. Maligranda, Stefan Banach, [w:] The Princeton Companion to Mathe-
matics, Princeton 2008, 809–811.
[27]
R. D. Mauldin (red.), The Scottish Book. Mathematics from the Scottish
Caf´e, Birkh¨auser, Boston 1981.
[28]
S. Mazur, Przemówienie wygłoszone przy nadaniu doktoratu honorowego
Uniwersytetu Warszawskiego, Wiad. Mat. 22 (1980), nr 2, 266–272.
[29]
S. M. Nikolski, Wspomnienie o Stefanie Banachu, Wiad. Mat. 30 (1993),
nr 1, 115–120. Przedruk, z nieznacznymi skrótami, z Nauki Polskiej nr 3
(1992), 101–105.

72 L. Maligranda, J. G. Prytuła
[30]
D. Nikonowicz, Stefan Banach (1892–1945), Matematyka 45 (1992), nr 2,
68–89.
[31]
W. Orlicz, Achievements of Polish mathematicians in the domain of func-
tional analysis in the years 1919–1951, [w:] Władysław Orlicz, Collected
Papers, t. II, PWN, Warszawa 1988, 1616–1641.
[32]
M. I. Ostrowskij, A. M. Pliczko, On the Ukrainian translation of “Th´eorie
des Op´erations Lin´eaires” and Mazur’s updates of the “Remarks” section,
Mat. Stud. 32 (2009), 96–111.
[33]
A. M. Pliczko, To centenary of Stefan Banach’s birthday. Features of
biography, Mat. Stud. 2 (1993), 5–9, po ukraińsku.
[34]
A. M. Pliczko, J. G. Prytuła, To 60th anniversary of the publication of
the Ukrainian translation of S. Banach’s book, Mat. Stud. 30 (2008), nr 1,
107–112, po ukraińsku.
[35]
Y. G. Prytula, Remarks on the history of mathematics in Lviv up to the
middle of the XXth century, Banach Center Publ. 87 (2009), 17–26.
[36]
J. Prytuła, Doktoraty z matematyki i logiki na Uniwersytecie Jana Kazi-
mierza we Lwowie w latach 1920–1938, w druku (maszynopis 12 stron i 18
skanów dokumentów).
[37]
M. Przeniosło, Droga naukowa Stefana Banacha (okres międzywojenny),
[w:] Znani i nieznani międzywojennego Lwowa. Studia i materiały (M.
Przeniosło, L. Michalska-Bracha, red.), Kielce 2007, 35–52.
[38]
J. Sieradzki, Z każdym świtem umieraliśmy, Odrodzenie 2 (1945), nr 47
z 21 października 1945, Kraków, 1–2.
[39]
S. Ł. Sobolew, Przemówienie wygłoszone na uroczystości ku uczczeniu
pamięci Stefana Banacha, Wiad. Mat. 4 (1961), 261–264.
[40] H. Steinhaus, Wspomnienia i Zapiski, Aneks, Londyn 1992.
[41]
W. Stożek, Przyznanie nagrody naukowej miasta Lwowa, Parametr 1 (1930),
nr 9–10, 365–366.
[42]
K. Twardowski, Dzienniki, Część I 1915–1927 iCzęść II 1928–1936,
Warszawa-Toruń 1997.
[43]
S. Ulam, Stefan Banach (1892–1945 ), Bull. Amer. Math. Soc. 52 (1946),
nr 7, 600–603.
[44]
E. Żyliński, Lwowski naukowy kolektyw matematyków, Czerwony Sztandar
1945 nr 3.
Lech Maligranda
Department of Engineering Sciences
and Mathematics
Lule˚a University of Technology
lech.maligranda@ltu.se
Jarosław G. Prytuła
Faculty of Mechanics and Mathematics
Ivan Franko National University of Lvov
ya.g.prytula@gmail.com, ya−prytula@yahoo.com