Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym

Abstract

W ostatnich latach na fali rozwoju inicjatyw regionalnych obserwuje się wyraźny ponowny wzrost zainteresowania problematyką dziejów, zasięgu przestrzennego i roli kulturowo-historycznej osadnictwa wołoskiego w Karpatach. Skomplikowane dzieje licznych wołoskich grup etnicznych, a później narodu przez ponad dwa tysiące lat trwale wiązały się z zawiłą historią Bałkanów i Europy Środkowej. Problematyka ta posiada bardzo obszerną, wielojęzyczną literaturę, lecz pomimo ponad stu lat badań geneza tego ludu stanowi nadal problem złożony i kontrowersyjny, który nie doczekał się do dziś powszechnej akceptacji. Brak spójnego obrazu migracji wołoskich w li-teraturze wynika w dużej mierze z rozproszenia informacji w historiografiach wielu narodów środkowoeuropejskich i bałkańskich, które objęło osadnictwo wołoskie oraz uproszczeń i bezkrytycznego przyjmowania i powtarzania starszych poglądów bez powoływania się na badania źródłowe.

Full text



Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie
historyczno-geograficznym
1. Wstęp
W ostatnich latach na fali rozwoju inicjatyw regionalnych obserwuje się wyraźny
ponowny wzrost zainteresowania problematyką dziejów, zasięgu przestrzennego i
roli
kulturowo-historycznej osadnictwa wołoskiego w
Karpatach. Skomplikowane dzieje
licznych wołoskich grup etnicznych, a
później narodu przez ponad dwa tysiące lat
trwale wiązały się z
zawiłą historią Bałkanów i
Europy Środkowej. Problematyka ta
posiada bardzo obszerną, wielojęzyczną literaturę, lecz pomimo ponad stu lat badań
geneza tego ludu stanowi nadal problem złożony i
kontrowersyjny, który nie doczekał
się do dziś powszechnej akceptacji. Brak spójnego obrazu migracji wołoskich w
li-
teraturze wynika w
dużej mierze z
rozproszenia informacji w
historiografiach wielu
narodów środkowoeuropejskich i
bałkańskich, które objęło osadnictwo wołoskie oraz
uproszczeń i
bezkrytycznego przyjmowania i
powtarzania starszych poglądów bez
powoływania się na badania źródłowe. Do fundamentalnych tekstów dotyczących
historii tego ludu na obszarze Bałkanów należą opracowania Gustava Weiganda
1
oraz
Alana Wace’a i
Maurice’a S. Thomsona
2
, które powstały na początku ubiegłego wieku.
Za klasyczne opracowania dotyczące regionu Karpat Zachodnich uważane są studia
1 G. Weigand, Die Aromunen. Ethnographisch-philologisch-historische Untersuchungen. Über
das Volk der sogenannten Makedo-Romanen oder Zinzaren (w:) Land und Leute, Bericht das Verfassers
über seine Reisen in der südwestlichen Balkanhalbinsel, t. 1, J.A. Barth, Leipzig 1895.
2 A. Wace, M. Thomson, The Nomads of the Balkans. An account of life and customs among the
vlachs of Northern Pindus, Methuen and Co Ltd., London 1914.

10
Piotr Kłapyta
Kazimierza Dobrowolskiego
3
, Karela Kadleca
4
, Dymitra Krandžalowa
5
, Jaroslava
Štiki
6
, Pavla Ratkoša
7
czy Jerzego Czajkowskiego
8
. Najnowsze badania historyczne
9
pozwoliły zrewidować, a
nawet obalić pewne wcześniejsze koncepcje utrwalone przez
lata w
literaturze, w
których powszechnie utożsamia się Wołochów z
nomadyczną spo-
łecznością zasiedlającą żywiołowo tereny Karpat, prowadząc wyłącznie ekstensywną
gospodarkę pasterską na terenach górskich. W
świetle nowych badań wątpliwe wydają
się już kwestie nomadyzmu Wołochów na ziemiach polskich czy przyczyn wymuszo-
nego politycznie exodusu Wołochów z
terytorium Bałkanów. W
tym kontekście wciąż
aktualne więc wydaje się pytanie o
rolę i
wpływ pasterskiej ludności pochodzenia
bałkańskiego na ukształtowanie stosunków osadniczych, gospodarki oraz kultury
materialnej i
duchowej regionu karpackiego.
2. Kim byli i kim są Wołosi?
Podobne pytanie zostało postawione już ponad 130 lat temu przez wybitnego
historyka Aleksandra Jabłonowskiego
10
, a
odpowiedź na nie do dzisiaj powoduje duże
trudności. Znaczenie terminów „Wołoch” i
„
wołoski” zmieniało się bowiem w
czasie
i
przestrzeni
11
; od pierwotnego określenia oznaczającego pochodzenie etniczne (ro-
mańskie) aż po ściśle gospodarcze rozumiane jako pasterz, właściciel owiec i
polan
wypasowych.
Wołosi stanowili odrębny etnos w
dziejach średniowiecznej i
nowożytnej Europy
Południowej i
Środkowej, który z
przyczyn historycznych i
społecznych (archaiczna
struktura rodowo-plemienna, rozproszenie i
brak wspólnego języka) nie stworzył
niezależnych struktur państwowych
12
. Pod zbiorczą nazwą Wołochów ma się na uwa-
3 K. Dobrowolski, Studia nad kulturą pasterską w Karpatach północnych. Typologia wędrówek
pasterskich od XIV–XX wieku, „Wierchy” 1960, R. 29; K. Dobrowolski, Studia nad pochodzeniem
ludności pasterskiej w Karpatach Zachodnich, „Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń PAU” 1951,
nr 6; K. Dobrowolski, Zderzenie kultury rolniczej z pasterską, „Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń
PAU” 1939, nr 5.
4 K. Kadlec, Valaši a valašské právo v zemich slovanských a uherskich. S uvodem podavajicim
peled teorii o Izniku rumunského naroda, Praha 1916.
5 D. Krandžalov, Valaši na Moravé. materiály, problemy, metody, Praha 1963; D. Krandžalov,
Současny stav studii o rumunských vlievech na Slovensku a na Moravé, „Časopis Vlastivédné společnosti
Muzejni v Olomouci” 1970.
6 J. Štika, Moravské Valašsko. Jeho vznik a vyvoj, Ostrava 1973.
7 P. Ratkoš, Problematika koloniście na valašskom prze na územi Slovenska (w:) „Historické
štúdie”, red V. Matula, Bratislava 1980, nr 24.
8 J. Czajkowski, Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie
w grupach etnicznych (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, Rzeszów 1992;
J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999.
9 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu,
Lublin 2004.
10 Sprawy wołoskie za Jagiellonów. Akta i listy wydał i szkicem historycznym poprzedził Aleksander
Jabłonowski, (ser. „Źródła Dziejowe”, t. 10), Gebethner i Wolff, Warszawa 1878, s. 7.
11 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 21.
12 P. Kłapyta, Wołosi – Nomadzi Bałkanów (w:) Pasterstwo w Karpatach. Tradycja a współcze-
sność. Szkice, red. M. Kiereś, B. Rosiek i in., Kraków 2013, s. 29.

Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 11
dze szereg grup etnicznych, tworzących wewnętrzne struktury archaicznych klanów
rodowych (znanych w
Macedonii pod nazwą żuz)
13
, które w
ciągu dziejów wtapiały się
w
lokalne społeczeństwa i
narody, zatracając stopniowo cechy społeczności plemiennej.
W
Karpatach Zachodnich Wołosi wnieśli istotny wkład w
formowanie wspólnoty kul-
turowej grup góralskich (ruskich, polskich i
słowackich), przekazując im górski system
gospodarki pasterskiej, słownictwo i
wzory kulturowe, zaś w
Karpatach Południowych
etnos ten dał początek narodowi rumuńskiemu
14
.
Wołochem nie można jednak nazywać każdego mieszkańca wsi na prawie wo-
łoskim. Najstarsze osadnictwo wołoskie na Rusi z
II poł. XIV w. miało w
większości
jeszcze charakter etnicznie wołoski, ale już w
XVI-wiecznych osadach na prawie
wołoskim w
Karpatach Zachodnich nie musiała mieszkać ludność wołoska w
sensie
etnicznym, a
była to w
większości ludność miejscowa, Rusini czy Polacy
15
. W
okresie
nowożytnym w
wyniku znacznej asymilacji gospodarczej, społecznej i
kulturowej
(polonizacji, rutenizacji) Wołosi mogli także mieszkać w
osadach prawa ruskiego czy
niemieckiego, a
Rusini we wsiach prawa wołoskiego
16
.
Niewątpliwie elementami, które wyróżniały osady wołoskie, był wynikający
ius Valachicum – odrębny model prawny i
organizacyjny wsi. Jego zrąb stanowiły
uregulowania o
odległym rodowodzie będące bałkańskim importem, które z
czasem
(XV–XVI w.) uległy przemianom wskutek kontaktu z
miejscowymi prawami – ruskim,
polskim i
niemieckim
17
. Prawo wołoskie (ius Valachiccum) dawało uprzywilejowaną
pozycję w
stosunku do społeczności chłopskich oraz determinowało pasterski styl życia
z
odmiennym systemem wartości i
obyczajów niż we wsiach rolniczych
18
. Prawo wo-
łoskie pojawiło się w
XIV w. i
w
swojej najstarszej formie gwarantowało: możliwość
wolnego poruszania się i
swobodnego noszenia broni; brak konieczności odrabiana
pańszczyzny na rzecz właściciela ziemi w
zamian daniny w
naturze – dań baranią (pasy
skórzane, sery wołoskie) lub pieniądzach (dwudzieszczyzna od owiec zwana strungą
czy dziesięcina od wypasu świń nazywana żerem) oraz obowiązek wojskowy wobec
państwa znany już od XI w.
19
O Wołochach nie należy pisać jednak jedynie w
czasie przeszłym. Obecnie sto-
sunkowo liczna (nawet ok. 0,5–1 miliona osób), autochtoniczna wspólnota wołoska
(rumuńska, aromańska) o
wykrystalizowanym poczuciu odrębności narodowej go-
spodaruje nadal na Bałkanach
20
. Współcześnie Wołosi zamieszkują wyspowo obszar
rozciągający się od środkowej Grecji (Tesalia) poprzez górskie terenu Epiru i
Pindosu,
Albanię, Macedonię aż po Serbię, Chorwację (Istria) Bułgarię i
południową Rumunię
(Dobrudża). Ten rozległy obszar zamieszkania Arumunów jest uwarunkowany histo-
13 I. Czamańska, Wołosi, strażnicy gór (w:) Od Owcy Plus do Redyku Karpackiego 2013,
„Kalendarz 2014”, Informacje pasterskie, Koniaków 2013, s. 26.
14 P. Kłapyta, Wołosi..., s. 29.
15 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 176.
16 Tamże, s. 177.
17 Tamże, s. 29.
18 Tamże.
19 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 29.
20 E. Nowicka, Nasz język rozumieją aniołowie. Arumuni we współczesnym świecie, Kraków
2011, s. 78.

12
Piotr Kłapyta
rycznie. Za czasów panowania Turków na Bałkanach tereny te wchodziły w
skład jedne-
go organizmu państwowego, w
którym Wołosi mieli prawo swobodnego przemieszcza-
nia się, po jego upadku granice nowych państw etnicznych rozdzieliły od siebie różne
grupy wołoskie
21
. Arumuni są narodem nieposiadającym jednak własnego państwa
i
odrębnych struktur politycznych. Jedynie w
Macedonii Arumuni stanowią mniejszość
narodową obok Albańczyków, Romów, Serbów i
Turków
22
. Arumuni dzielą się na
kilka grup różniących się miejscem zamieszkania, świadomością grupową i
językiem,
z
których cztery z
nich uważane są za najważniejsze. Na górskich obszarach północnej
Grecji (Epir) mieszkają Gramostianie i
Pindianie, południową Albanię zamieszkują
Farszeroci, natomiast pogranicze grecko-macedońskie Megleno-Wołosi (Megleni)
23
.
Niekwestionowaną duchową stolicą narodu arumuńskiego jest położone w
Albanii daw-
ne kupieckie miasto Moskopole (alb. Voskopoje). Stanowiło ono wielki ośrodek handlu
wołoskimi wyrobami wełnianym i
produktami owczymi, które przynosiło ogromne
bogactwa Wołochom z
pogranicza Grecji, Albanii i
Macedonii
24
. Moskopole było
największym skupiskiem wołoskiej elity finansowej i
kulturalnej, czego wymownym
symbolem było dwadzieścia cerkwi ufundowanych przez nich w
tym mieście. Miasto
zostało całkowicie spalone w
1789
r. przez zazdrosnego osmańskiego oligarchę Alego
Paszę, a
ludność wyemigrowała do Macedonii na Wołoszczyznę, a
nawet Wiednia
25
.
3. Pochodzenie nazwy
Najstarszym określeniem Wołochów było znane już w VII w. greckie słowo Vlah
(Bλάχ), w liczbie mnogiej Vlachoi, które zostało przejęte od Greków przez Słowian
południowych w niezmienionej formie Vlah, Vlachi, Vlasi, Vlachie, Vlech
26
. Określe-
nie to funkcjonuje na całych Bałkanach. Potocznie u
Słowian południowych (Serbia,
Chorwacja) słowem vlach określało się wszystkich pasterzy owiec
27
.
Według innej koncepcji etymologia określenia wlah jest starsza i
odnosi się do
ekspansji Wizygotów i
Ostrogotów na Bałkanach w
IV/V w.
28
Według tej koncepcji
słowo wlah wywodzi się od germańskich słów walh/wealh/welch, które oznaczało po-
czątkowo człowieka posługującego się językiem celtyckim
29
. W
późniejszym okresie
(VI w.) termin ten został szerzej zaadaptowany dla wszystkich grup ludów mówiących
językami zromanizowanymi. Nazwa ta jest więc egzoetnonimem (nazwą obcą), nada-
nym przez przedstawicieli innej grupy. To samo pochodzenie mają słowa angielskie
Wales – Walia, jako określenie krainy, gdzie m.in. mieszkali zromanizowani Celtowie,
21 Tamże, s. 31.
22 Tamże, s. 76.
23 Tamże, s. 74.
24 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 23.
25 Tamże, s. 23.
26 J. Czajkowski, Czy Wołosi to Włosi? (w:) Huculi, Bojkowie, Łemkowie – tradycja i współczesność,
red. J. Cząstka-Kłapyta, Kraków 2008, s. 25.
27 P. Kłapyta, Wołosi..., s. 30.
28 T.A. Olszański, Wołosi-zapomniany lud Bałkanów, „Płaj” 2000, nr 21, s. 74.
29 K. Moszyński, O sposobach badania kultury materialnej Prasłowian, Wrocław 1962, s. 269.

Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 13
Walonia – kraina zromanizowanych Belgów, kanton Valais w
Szwajcarii zamieszkany
także przez zromanizowaną ludność. Późniejszym określeniem jest zrutynizowane
(wschodniosłowiańskie) słowo „Wołoch”/Valach. Na Bałkanach funkcjonują współ-
cześnie także inne określenia tej zbiorowości; w
Serbii używany jest termin Cincar (od
wołoskiego słowa „pięć”; Wołosi mieli być potomkami piątego legionu rzymskiego
stacjonującego na Bałkanach)
30
, w
Albani – Cioban
31
, natomiast Węgrzy nazywają
Wołochów terminem Oláhok, Olahi
32
. Współcześni Wołosi mają świadomość zewnętrz-
nego pochodzenia tych nazw i
na swoje określenie używają powszechnie, sięgającego
do korzeni rzymskich, etnonimu Armâni, oznaczającego dosłownie „człowieka, który
zostaje”, czyli człowieka miejscowego.
4. Pochodzenie Wołochów
Pomimo ponad 150 lat badań geneza tego ludu stanowi problem złożony i
kon-
trowersyjny, który nie doczekał się do dziś powszechnej akceptacji. Głównym proble-
mem związanym z
etnogenezą tego ludu jest brak wczesnych źródeł historycznych,
najstarsze wzmianki pisane o
Wołochach pochodzą dopiero z
IX–XI w. Kłopoty hi-
storykom sprawia również fakt, że w
starożytności Wołosi mogli funkcjonować poza
granicami państw i
narodów, a
także migrować, mieszać i
asymilować się z
innymi
grupami etnicznymi, stąd wiele powstałych koncepcji stanowią jedynie przypuszcze-
nia
33
. Współcześnie istnieją dwie sporne i
wzajemnie wykluczające się teorie dotyczące
pochodzenia Wołochów:
A. Hipoteza dako-rumuńska zrodziła się w
XIX w. i
była forsowana przez
historyków rumuńskich, którzy uważali Wołochów za ludność będącą w
prostej linii
protoplastami narodu rumuńskiego. W
myśl tej sterowanej politycznie hipotezy Wołosi
to grupy Daków i
Traków zromanizowanych na terytorium obecnej Rumunii w
ciągu
ponad 150 lat okupacji rzymskiej (106–271
r. n.e.), które po ewakuacji Rzymian w
271
r.
schroniły się w
Karpatach Południowych przed najazdem Gotów i
Alamanów, co miało
wskazywać, że na terytorium Rumunii grupy te trwały niezmienne aż do dziś. Z
tych
„karpackich refugiów” ludność ta miała stopniowo migrować na południe, zajmując
górskie obszary Bałkanów aż po Grecję i
Chorwację, oraz na północ – w
Karpaty
Zachodnie
34
. Przeciwko tej hipotezie świadczą jednak: brak przez ponad siedem wie-
ków (do X w.) wzmianek o
większych grupach ludności romańskiej na terenie Karpat
Południowych. Według źródeł historycznych ludność romańska zamieszkująca Dację
została ewakuowana wraz z
rzymskimi załogami wojskowymi. Badania lingwistyczne
wskazują także na brak kontinuum dako-wołosko-rumuńskiego, poświadczają one za to
wyraźne związki języka rumuńskiego z
językiem albańskim (iliryjskim), co pośrednio
wskazuje na silne wpływy od południa.
30 E. Nowicka, Nasz język rozumieją aniołowie..., s. 68.
31 Tamże, s. 68.
32 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 20.
33 Tamże.
34 P. Kłapyta, Wołosi..., s. 30.

14
Piotr Kłapyta
B. Hipoteza południowobałkańska zakłada, że Wołosi są na Bałkanach ludno-
ścią autochtoniczną „paleobałkańską”, stanowiącą jedną z
najstarszych grup etnicznych
tej części Europy, pochodzącą ze zromanizowanej ludności trackiej, iliryjskiej i
sta-
romacedońskiej, zamieszkującej południową część Bałkanów (Macedonia, Bułgaria,
Serbia). Trakowie i
Ilirowie byli starożytnymi ludami indoeuropejskimi, które od epoki
brązu zamieszkiwały Półwysep Bałkański (tereny na południe od Dunaju) (ryc. 1). Po
zajęciu tych terenów przez Rzym rozpoczął się długotrwały, trwający od 300 do 500 lat,
proces romanizacji (latynizacji) i
asymilacji tych ludów z
Rzymem (ryc. 2), który do-
prowadził do powstania zrębów wschodnioromańskiego języka (dialektu) wołoskiego.
Ludność wołoska, trudniąca się pierwotnie osiadłym rolnictwem, podczas ekspansji
Słowian w
VI i
VII w. została częściowo wyparta z
żyznych terenów rolniczych i
miast
na tereny górskie, gdzie zmuszona była prowadzić koczowniczą gospodarkę paster-
ską
35
. Po podbiciu tych terenów przez Słowian wraz z
pasterzami albańskimi Wołosi
35 H.W. Haussig, Historia kultury Bizantyńskiej, Warszawa 1969, s. 159.
Ryc. 1.


Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 15
musieli składać daniny słowiańskiej starszyźnie
36
. Dowody historyczne wskazują także,
że Wołosi częściowo zasymilowali się ze Słowianami i
Awarami, prowadząc wspólną
ekspansję w
kierunku zachodnim i
północnym (Chorwacja, Słowenia, Austria?)
37
. Bli-
ska współpraca Wołochów ze Słowianami pozwoliła na znaczne rozprzestrzenienie się
plemion wołoskich podczas wędrówek ludów oraz na liczne słowiańskie zapożyczenia
językowe (np. imiona najstarszych wołoskich przywódców – Slawota, Beriwoj, Budi-
lo)
38
. Reliktem tych najstarszych bałkańskich grup wołoskich są współcześni Arumuni,
Istroromanie i
Karakaczanie zamieszkujący Bałkany.
36 J Czajkowski, Czy Wołosi mogli mieć wpływ na rozwój budownictwa w Karpatach? (w:)
Wołoskie dziedzictwo Karpat, Czeski Cieszyn 2008, s. 72.
37 J. Czajkowski Czy Wołosi mogli..., s. 77.
38 T.A. Olszański, Wołosi-zapomniany lud Bałkanów..., s. 75.
Ryc. 2. 


16
Piotr Kłapyta
Z terytorium południowych Bałkanów pochodzą także najstarsze pisemne
wzmianki o
Wołochach, które znajdujemy w
źródłach bizantyńskich (ryc. 3). W
VIII w.
kroniki odnotowały w
Macedonii Egejskiej miejscowość Vlahorinhini, zaś w
latach
976–980 sam lud, żyjący na terenach dzisiejszego pogranicza grecko-macedońsko-
-albańskiego. Znajdujemy tam informację, że w
roku 976 między jeziorem Prespa
(współczesna Macedonia) a
miastem Kastorią (współczesna Grecja) wędrowni Wołosi
zabili Dawida – najstarszego syna feudała macedońskiego
39
.
39 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 20.
Ryc. 3. 

Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 17
5. Mity związane z osadnictwem wołoskim
Mit 1. Wołosi byli wyłącznie pasterzami
Powszechnie uważa się, że Wołosi byli wyłącznie pasterzami, którzy prowadzili
ekstensywną gospodarkę pasterską w
górach, wykorzystując naturalne obszary wypaso-
we (hale, połoniny). Dane historyczne poświadczają jednak, że Wołochów nie możemy
traktować wyłącznie jako pasterską korporację zawodową
40
.
Według H.W. Haussiga Wołosi na Bałkanach byli pierwotnie rolnikami, ale pod
wpływem naporu Słowian w
VII w. musieli przejść na pasterstwo górskie, ponowne
migracje na tereny nizinne w
XII w.
spowodowało powrót do gospodarki rolno-pa-
sterskiej i
rolnej
41
. Na Bałkanach pierwotną formą gospodarowania Wołochów było
sezonowe pasterstwo transhumancyjne oraz rolnictwo (fot. 1). Handel wełną, nabiałem
i
mięsem przyczynił się do ogromnego bogactwa niektórych Wołochów-kupców i
ich
osiedlania w
miastach
42
.
Od XI w. wszyscy Wołosi mieli także obowiązek wojskowy, a
w
czasach pano-
wania Turków posiadali odrębny status społeczny vojnuq (wojowników), mając z
tego
względu wiele przywilejów (zwolnienie od podatku, autonomie, wolność ożenku z
in-
nymi grupami społecznymi)
43
. Z
tej też przyczyny podczas wojen z
Turcją za czasów
Stefana Wielkiego niewielkie państwo mołdawskie potrafiło zmobilizować w
krótkim
czasie kilkutysięczną armię złożoną z
chłopów i
bojarów, w
tym czasie we wsiach zo-
40 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 26.
41 H.W. Haussig, Historia kultury bizantyńskiej..., s. 159.
42 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 23.
43 Tamże, s. 28.
Fot. 1. katun

18
Piotr Kłapyta
stawały jedynie kobiety i
dzieci
44
. Jazda wołoska z
Mołdawii licząca 400 koni walczyła
także w
1410
r. pod Grunwaldem
45
. Echem tych norm są znacznie już zredukowane
powinności w
najstarszych osadach wołoskich w
Karpatach Zachodnich. Kniaź (soł-
tys) gorczańskiej Ochotnicy miał według przywileju lokacyjnego z
1416
r. brać udział
w
wyprawach wojennych króla, stawiając się na nią z
łukiem i
koniem wartości pięciu
grzywien lub takiej wartości oddać konia na wojnę. Mieszkańcy wsi mieli zaś dać na
wyprawę dwanaście wielkich serów
46
.
Wołosi pełnili także obowiązki policji i
strażników przepraw górskich, przełęczy,
wąwozów, dróg i
pastwisk, gdzie oprócz kontroli pobierali podatki od wypasu, co
było ważnym narzędziem kontroli terenów górskich i
pogranicznych przez właścicieli
ziemskich
47
. Przewodzili także karawanom kupieckim. Powszechnym zjawiskiem
w
XIV-wiecznej Polsce i
na Węgrzech była nobilitacja w
zamian za zasługi wojen-
ne, co umożliwiło przechodzenie Wołochów-kniaziów czy Wołochów-rycerzy do
stanu szlacheckiego, dając w
ten sposób początek znanym rodom arystokratycznym
(Dzieduszyckim, Rydłowskim, Uhernickim, Stupnickim, Krechowieckim)
48
. Wołoskie
pochodzenie mają także znane z
ziemi samborskiej rody szlachty zagrodowej pie-
czętującej się herbem Sas (Kruszelniccy, Hoszowscy, Kryniccy)
49
. Z
czasem jednak
nobilitacje spowodowały, że Wołosi utracili swoje warstwy wyższe, które przeszły do
grona szlachty polskiej i
węgierskiej, co doprowadziło do marginalizacji społecznej
i
politycznej; jedynie w
Rumunii Wołosi zdołali od 2. poł. XIX w. odrodzić się jako
nowoczesny etnos – naród.
Niemniej jednak pasterstwo, a
zwłaszcza pasterstwo górskie, stanowiło dziedzinę
gospodarki, którą Wołosi opanowali do doskonałości, wprowadzając i
rozpowszech-
niając innowacyjne technologie oparte na wyrobie sera podpuszczkowego. Wołosi
w
czasach średniowiecza nazywani byli „Pasterzami Rzymu” (Pastores Romanorum)
i
uważano ich wówczas za najlepszych wytwórców produktów mlecznych w
Europie
50
.
Mit 2. Karpaccy Wołosi byli nomadami
Tezę o
koczownictwie Wołochów na ziemiach polskich wprowadził K. Dobro-
wolski, przenosząc w
realia średniowieczne stosunki społeczno-gospodarcze, znane
jeszcze na początku XX w. u
bałkańskich Karakacznów i
Arumunów. W
myśl tej
koncepcji Wołosi mieli swobodnie wędrować górskimi grzbietami Karpat, prowadząc
tam latem wypas; zimą zaś podejmować dalekie wędrówki na niziny nad Bug, Wieprz
i
Wisłę w
poszukiwaniu pastwisk, mieli także osiedlać się żywiołowo w
miejscach
przez siebie wybranych pustek osadniczych. Faktem jest, że koczownictwo i
wypas
transhumancyjny, polegający na całorocznym wypasie stad latem – w
górach, zimą –
44 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 63.
45 J. Czajkowski, Czy Wołosi to Włosi..., s. 14.
46 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 73.
47 Tamże, s. 68.
48 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 140.
49 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 179.
50 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 18.

Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 19
w
kotlinach i
nizinach, funkcjonowały wśród Wołochów na Bałkanach we wczesnym
średniowieczu, ale już w
XIV w. znany był podział na wsie wołoskie osiadłe z
gospo-
darką rolną i
wędrujące grupy pasterskie – katuny
51
(fot. 1). Najstarsze osady prawa
wołoskiego w
Karpatach polskich bazowały na wzorach pasterstwa przyniesionych
z
terenów Mołdawii i
Transylwanii, gdzie wypasy odbywały się bądź na obszarze
terytorium rozległych wsi lub na sezonowych wypasach letnich na pastwiskach odle-
głych, które wraz z
wsią macierzystą stanowiły przedmiot nadania
52
. Wraz z
kurcze-
niem się możliwości osadniczych na pogórzach dawne tereny wypasowe stawały się
przysiółkami, a
następnie samodzielnymi osadami. Przykłady takich stosunków znane
są zarówno z
Karpat Wschodnich, jak i
Zachodnich. Największa w
Galicji huculska
wieś Żabie stanowiła w
1424
r. jedynie polanę wypasową wsi Kosowa
53
. Na terenie
Pokucia i
Huculszczyzny osady prawa wołoskiego zakładane w
XV i
XVI w.
na przed-
górzu Karpat (Kosów, Szeszory, Peczenizyn, Lanczyn) posiadały swoje letnie tereny
wypasowe (połoniny) w
odległości nawet 40–70 km od macierzystych wsi. Pomiędzy
wsią a
połoniną odbywały się dwa razy w
roku znane w
reliktowej postaci do dzisiaj
wędrówki pasterskie (połoninsky hid). Świadectwem tych stosunków własnościo-
wych są najprawdopodobniej nazwy połonin zachowane w
Czarnohorze
54
. Podobnie
bieszczadzkie połoniny były użytkowane przez pasterzy wołoskich z
odległych wsi
wołoskich starostwa sanockiego (Szczawne)
55
, zaś mieszkańcy Binczarowej i
Boguszy
w
Górach Grybowskich mieli przywilej na wolny wypas i
wycinanie drewna w
lasach
k. Piwnicznej
56
. Także współczesna wieś Zawoja pod koniec XVI w. stanowiła część
terenów wypasowych Skawicy (Skawica Górna).
Mit 3. Wołosi osadzali się żywiołowo na terenach pustek osadniczych
W literaturze częsty jest pogląd o
żywiołowym zasiedlaniu nowych terenów
przez wędrujących pasterzy. Analizując jednak stosunki własnościowe XIV w., ob-
szary górskie na terenie Karpat polskich były już określone granicami i
stanowiły
pewną własność – królewską, kościelną, prywatną, która funkcjonowała początkowo
na zasadzie serwitutów, później zaś rozwój struktury własności i
podatkowej wymusił
ewidencje ludności i
przypisanie im stałego miejsca pobytu
57
. Akcja osadnicza na tych
terenach była planowana i
zorganizowana, w
małym stopniu zaś żywiołowa, zawsze
prowadzona w
poszukiwaniu stałych miejsc osiedlenia. Wieś na prawie wołoskim po-
wstała, gdy przybyli do niej obcy osadnicy wołoscy najczęściej sprowadzani z
Węgier
(Siedmiogród, Maramuresz, Zakarpacie) i
Mołdawii przez specjalnych emisariuszy
migracyjnych lub też przez ludność z
istniejących wcześniej sąsiednich wsi wołoskich
58
.
51 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 45.
52 Tamże, s. 48.
53 Tamże.
54 W. Krukar, W. Troll, Czarnohora, mapa turystyczno-nazewnicza 1: 50 000, Krosno 2013.
55 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 50.
56 Tamże, s. 49.
57 I. Czamańska Wołosi i strażnicy gór..., s. 27.
58 Tamże, 52.

20
Piotr Kłapyta
Kolonizacja nowych terenów nie następowała też w
porządku geograficznym na
zasadzie przemieszczającej się fali osadniczej, lecz chronologia osad lokowanych na
prawie wołoskim uwarunkowana była panującymi wówczas skomplikowanymi sto-
sunkami własnościowymi i
osadniczymi. Nie wiemy, jakie było natężenie i
charakter
migracji. Do rzadkości należą też przykłady masowych wędrówek osadników wraz
ze stadami i
dobytkiem. Przykład takiego exodusu osadników wołoskich pod wodzą
wojewody Bohdana z
Cuhea z
Wołoszczyzny do Maramureszu miał miejsce w
1334 r.
i
trwał przez cały rok
59
.
Szereg czynników sprawił, że ludność wołoską traktowano niewątpliwie jako
atrakcyjnych osadników; najważniejsze z
nich to:
Czynnik militarno-strażniczy. Wołosi posiadali stare bałkańskie modele organi-
zacyjne osadnictwa o typie wojskowym, oparte na okręgach wojskowych kierowanych
przez naczelnika (wojewodę, rum. vodă, węg. vajda). Powszechny obowiązek wojskowy
Wołochów gwarantował im karność i umiejętności militarne, stąd XIV-wieczne osad-
nictwo wojskowe było powszechne na peryferiach osadniczych państwa węgierskiego
i na pograniczu z Turcją, gdzie na terenie Siedmiogrodu funkcjonowało siedem okrę-
gów wołoskich
60
. Wołosi pełnili funkcję straży granicznej, kontrolując i zabezpieczając
strategiczne przejazdy przez góry, broniąc przez złoczyńcami i elementem podejrza-
nym, nosząc pocztę, kontrolując pobór podatków od wypasu, szczególnie w trudnych
górskich terenach pastwisk itp. Podobnie najstarsze osady wołoskie na Rusi, zakładane
w latach 70. XIV w. na ziemi sanockiej i samborskiej, lokowano w pobliżu ważnych
strategicznie przełęczy karpackich (Radoszycka, Łupkowska, Ruskie Wrota, Beskid).
Miały one stanowić przyczółek dla oderwania Rusi od Polski i wcielenia do Węgier za
czasów panowania w Polsce Andegawenów
61
. Względami militarnymi tłumaczy się
także XV-wieczne lokacje trzech wsi na pograniczu Orawy i Liptowa (słow. Valašska
Dubova, Kňažia i Medzibrodie), stanowiący osobny okręg wojskowy utworzony przez
Macieja Korwina w celu obrony strategicznego terenu podczas konfliktu z Władysławem
Jagiellończykiem
62
.
Czynnik gospodarczy i
ekonomiczny stanowił drugi bardzo istotny powód
popularności osadnictwa wołoskiego. Wielka własność ziemska chciała wygenerować
dochód z
jak największej powierzchni posiadanych terenów, stąd możliwość zagospo-
darowania górskich pustek i
mniej urodzajnych terenów w
osady pastersko-rolnicze
i
poboru z
nich podatku była bardzo atrakcyjna. Dodatkowo istotne także była możli-
wość wzbogacenie profilu produkcji o
pasterstwo, stąd znane jest dosadzanie Wołochów
do istniejących wsi rolnych
63
. Powszechnym zjawiskiem na Spiszu był także proces
ponownego zaludniania upadłych wsi rolniczych lokowanych na prawie niemieckim,
59 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 147.
60 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 29.
61 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 70.
62 Tamże, s. 63.
63 Tamże, s. 56.

Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 21
które wskutek zmian klimatycznych na początku Małej Epoki Lodowej (ok. 1350 r.)
uległy wyludnieniu
64
(np. ponowna lokacja wsi Jakubany)
65
.
Mit 4. Wołosi zasiedlali wyłącznie tereny górskie
Osadnictwo wołoskie obejmowało obszary odległe od gór: kotliny śródgórskie,
podgórskie, a
także nizinne, w
średniowieczu wypasali na Nizinie Węgierskiej, Trackiej
czy nad brzegami mórz Adriatyckiego, Egejskiego czy Czarnego. Wołosi osadzani byli
na terenach niedogodnych dla prowadzenia gospodarki rolnej – na terenach zabagnio-
nych i
leśnych charakteryzujących się mało urodzajnymi glebami, które w
większości
były położone w
strefie podgórskiej. Na podstawie badań G. Jawora mamy dowody
historyczne, że na terenie Rusi już w
wieku XIV osady wołoskie znane były poza górami
na terenach wyżynnych, bagiennych i
mało urodzajnych (Roztocze, Podole). W
XV w.
zasiedlano głównie tereny pogórskie, gdzie prowadzono gospodarkę mieszaną rolno-
-pasterską, a
Wołochami dosadzano starsze wsie ruskie w
celu zwiększenia ich profilu
produkcji. W
XVI w. wskutek przeludnienia i
kurczenia się możliwości osadniczych na
pogórzach, nastąpił zwrot w
Karpaty, gdzie kultura wołoska zachowała dłużej swoją od-
rębność i
uniknęła szybkiej asymilacji, dlatego jest lepiej zachowana niż gdzie indziej.
6. Wołosi w dziejach historycznych Bałkanów
Wołosi podczas całego średniowiecza byli na całych Bałkanach liczącym się
elementem etnicznym, politycznym i
militarnym. W
X w. znane są z
północnej i
środ-
kowej Grecji regiony: Wielka (Tesalia), Mała (Etolia) i
Górna Wlachia (Epir), które
stanowiły najdalej wysunięte ku południowi tereny zamieszkane przez Wołochów
66
(ryc. 3). Według Ilony Czamańskiej
67
termin „wielki” w
odniesieniu do terytorium
oznaczał w
średniowieczu nie tylko cechę powierzchni, ale także ojczyznę – miejsce
skąd odbywa się dalsza migracja. O
zasięgu zasiedlenia ludnością wołoską w
tej części
Grecji wskazują pośrednio liczne toponimy z
rdzeniem vlach sięgające po Góry Parnas
i
Wybrzeże Morza Egejskiego (ryc. 3). Osadnictwo wołoskie poświadczone jest także
ze Świętej Góry Athos, skąd zostali jednak wygnani w
1105 r.
68
Liczne zapożyczenia
językowe i
struktura języka wskazują, że Wołosi byli mocno przemieszani z
sąsiadują-
cymi z
nimi Albańczykami. Część Wołochów zamieszkujących grecką Tesalię (Wielką
Wlachię) została przesiedlona przez cara bułgarskiego Samuela w
986
r. w
górskie
tereny Rodopów (Bułgaria), z
tego obszaru znane są też liczne wzmianki o
wędrow-
nych Wołochach z
okresu istnienia I
Państwa Bułgarskiego (XI w.)
69
. W
XII w. Wołosi
utworzyli wraz z
Bułgarami II Państwo Bułgarskie nazywane Imperium Bułgarów,
Wołochów i
Kumanów z
własnym królem tytułującym się Imperatores Bulgarorum
64 Tamże.
65 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 156.
66 Tamże, s. 119.
67 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 21.
68 J. Czajkowski, Czy Wołosi mogli..., s. 79.
69 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 21.

22
Piotr Kłapyta
et Blachorum (ryc. 3)
70
. W
strukturach tego państwa Wołosi tworzyli w
XIII w.
od-
dzielną prowincję nazywaną Vlachia, którą I. Czamańska
71
identyfikuje z
późniejszą
Wołoszczyzną na terenie południowej Rumunii (Nizinie Wołoskiej). Wołosi byli także
istotnym elementem etnicznym w
średniowiecznej Serbii i
Bośni. W
Chorwacji zwano
ich Czarnymi Wołochami. Szybkiej asymilacji z
miejscowymi sprzyjało ich wyznanie
rzymsko-katolickie
72
. Społeczność wołoska pełniła istotną rolę gospodarczą, dostar-
czając produktów z
prowadzonej hodowli owiec (wełna, sery, mleko, skóry). Trudnili
się transhumancyjnym pasterstwem, polegającym na całorocznym wypasie nawet
wielotysięcznych stad i
cyklicznych wędrówkach pomiędzy letnimi pastwiskami wyso-
kogórskimi a
zimowymi terenami wypasowymi, położonymi na nizinach, wybrzeżach
bądź w
kotlinach podgórskich. Przykłady takich peregrynacji znane były w
XI i
XII w.,
gdzie stada schodziły na zimę z
górskich pastwisk Starej Płaniny nad Morze Czarne
oraz z
Rodopów nad Morze Egejskie i
dolny Dunaj (ryc. 3). Znane są nawet przypadki,
że z
powodu braku dostatecznej ilości paszy pasterze wraz ze stadami przeprawiali się
przez morze Marmara aż do tureckiej Azji Mniejszej.
W XII i
XIII w., po przegranej wojnie Bułgarów i
Wołochów z
cesarzem bizan-
tyńskim (1186
r.), część ludności wołoskiej podjęła ekspansję na północ od Dunaju
i
na południe oraz wschód od Karpat na terytorium nizinnej Wołoszczyzny i
Mołdawii
(współczesna Rumunia). Wołosi, którzy osiedlili się na tym rozległym terytorium
sięgającym od Dunaju do Dniestru, trudnili się głównie rolnictwem; w
procesje asy-
milacji z
zastanymi tam ludami (Słowianami, resztkami Geto-Daków) dali początek
współczesnemu narodowi rumuńskiemu (ryc. 3). W
okresie panowania Turków na
Bałkanach autochtoniczna ludność wołoska była uprzywilejowana, gdyż jako pasterze
– w
odróżnieniu od żyjących w
poddaństwie rolników – byli ludźmi wolnymi, prawo
tureckie umożliwiało im swobodne wędrówki pasterskie w
poszukiwaniu pastwisk na
rozległym obszarze Półwyspu Bałkańskiego.
7. Ekspansja Wołochów w Karpatach (XIII–XVII w.)
Osadnictwu wołoskiemu na północ od Dunaju sprzyjała polityka osadnicza
i
względy militarne królestwa Węgier za czasów panowania Karola Roberta i
Ludwi-
ka Węgierskiego z
dynastii Andegawenów, których włości rozciągały się na północ
od grzbietu Karpat Południowych (Siedmiogród) aż po współczesną Słowację (Górne
Węgry) (ryc. 3). Pierwsze wzmianki o
pobycie Wołochów na terytorium węgierskiego
Siedmiogrodu (Transylwanii) pochodzą z
lat 1222–1224 i
dotyczą rejonu Kotliny Fo-
garaskiej na wschód od Sibiu, które nazywano terra Blachorum (ziemia Wołochów)
73
(fot. 2). Osiadli tam pasterze byli zobowiązani płacić królowi węgierskiemu daninę (tzw.
pięćdziesiątnicę) w
postaci owcy z
jagnięciem i
drugiej jałowej od każdych 50 sztuk
70 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 120.
71 Tamże, s. 22.
72 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 23.
73 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 147.

Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 23
wypasanego stada
74
. Samowystarczalna
gospodarka wołoska stanowiła cenny ele-
ment dla rozwoju gospodarki i
wzrostu
zaludnienia na górskich ziemiach Korony
Węgierskiej, które zostały wcześniej spu-
stoszone najazdem tatarskim, stąd liczba
Wołochów w
XIV w. stale wzrastała, a
osa-
dy wołoskie pojawiały się coraz dalej na
północ, zasiedlając współczesny teren Ţara
Moţilor w
Górach Zachodniorumuńskich
(dawny komitat węgierski Bihor)
75
(ryc. 3).
Na terytorium Siedmiogrodu Wołosi two-
rzyli siedem okręgów położonych głównie
na pograniczu z
hospodarstwem wołoskim
(Făgaraş, Maramureş, Deva, Haţeg, Huny-
ad, Lugoş, i
Banat)
76
. Kolonizacja wołoska
odegrała decydującą rolę w
zasiedleniu
słabo zaludnionego w
XIII i
XIV w. gór-
skiego komitatu Maramuresz, położonego
dziś w
północnej Rumunii i
częściowo na
ukraińskim Zakarpaciu (ryc. 3). Pierwsze
nadania ziemi kniaziom wołoskim pocho-
dzą z
lat 1317 i
1325 i
dotyczą wsi Gyula-
-falva (Giuleşti) nad rzeką Marą i
Bârsana w
okolicach Sygietu Marmaroskiego
77
.
Istotną rolę w
kolonizacji górnego dorzecza dolin Izy i
Wyszowa (Góry Marmaroskie
i
Rodniańskie) odegrała akcja osiedleńcza przeprowadzona przez Wołochów wojewody
Bohdana z
Cuhea w
1334 r. Wojewoda Bohdan był niechętnie nastawiony do króla
Węgier i
rozpoczął rokosz antywęgierski. W
1349 r. wraz ze sprzyjającą mu ludnością
opuścił Maramuresz i
zajął tereny na wschód od Karpat, rozpoczynając w
ten sposób
historię Mołdawii. Większość Wołochów była jednak podległa królowi, a
nobilitowany
mołdawski ród wołoski herbu Sas podjął nieudaną walkę z
Bogdanem o
odzyskanie
węgierskiej dominacji w
Mołdawii. W
zamian za utracone tam ziemie synowie wo-
jewody Sasa – Balk, Drag i
Jan – otrzymali tereny wzdłuż Cisy na Zakarpaciu, gdzie
powstały kolejne wsie wołoskie
78
.
Region Maramuresz i
Mołdawia odegrały ważną rolę w
wołoskiej kolonizacji dal-
szych części Karpat. Z
tych ziem bowiem pochodzili głównie koloniści zasiedlający te-
reny Zakarpacia i
Rusi Czerwonej. Wołosi stanowili ważny element w
zasiedlaniu Kar-
pat Wschodnich i
ich przedpola. Kolejni władcy Polski z
dynastii Jagiellonów sprzyjali
takiej polityce osiedleńczej, nadając kniaziom i
rycerstwu wołoskiemu tereny w
rejonie
74 Tamże, s. 123.
75 Tamże, s. 124.
76 I. Czamańska, Wołosi i strażnicy gór..., s. 29.
77 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 127.
78 Tamże, s. 129.
Fot. 2. 


24
Piotr Kłapyta
Sambora, Drohobycza, Stryja, Kałusza i
Rożniatowa, a
także górskie terytoria Karpat
Wschodnich (Tucholszczyzna i
Bojkowszczyzna) w
dorzeczu Oporu na południe od
Skola (od 1397
r.) i
w
Turce nad Stryjem (1431
r.)
79
. Jak wskazują dane historyczne,
leżąca na pograniczu z
Mołdawią i
Węgrami Huculszczyzna w
XVI w.
z
powodu
zmiennej przynależności państwowej była obszarem o
dynamicznym przemieszczaniu
ludności wołoskiej, co wpłynęło na ukształtowanie jej romańsko-ruskiego charakteru
społeczno-kulturowego
80
. Rutenizacja Wołochów postępowała co najmniej od XIV w.
nad Górną Cisą (Maramuresz/Zakarpacie), gdzie nastąpiło silniejsze wymieszanie się
ludności ruskiej z
Rusi Halickiej z
ludnością wołoską
81
. Ludność ruska i
zruszczeni Wo-
łosi mieli w
dalszej kolejności decydujący wpływ na szerzenie osadnictwa wołoskiego
na północno-wschodniej Słowacji (Zemplin, Sarysz, Spisz) (ryc. 4). Według Jerzego
Czajkowskiego osadnictwo wołoskie na Słowacji postępowało z
dwóch kierunków:
korytarzem wschodnim (marmarosko-zakarpackim) oraz korytarzem południowym
wprost z
Bałkanów przez Nizinę Węgierską w
góry Gemeru
82
. Już z
XIV w. znane są
najstarsze na terytorium współczesnej Słowacji wsie wołoskie (rusnackie), powstałe
79 Tamże, s. 137.
80 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 32.
81 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 148.
82 Tamże, s. 156.
Ryc. 4. 

Wołoskie osadnictwo w Karpatach w aspekcie historyczno-geograficznym 25
w
dobrach Drugethów w
Zemplinie (Koromla 1337
r., Jasenove 1348
r.) oraz w
Sza-
ryszu (Orlik Niżny 1357
r.) (ryc. 3)
83
. Na terenie Rusi i
Małopolski doszło w
XV w. do
zderzenia dwóch kultur – pasterskiej i
rolniczej
84
. Pierwotny antagonizm, wynikający
z
odrębności etnicznej, prawnej i
gospodarczej Wołochów, zastąpiła asymilacja, która
doprowadziła w
końcu do upadku obyczaju wołoskiego przerzucenia się na bardziej
opłacalne i
znane przez nich rolnictwo
85
. W
XVI w. przypadało szczytowe nasilenie
kolonizacji na prawie wołoskim w
Karpatach Zachodnich, w
efekcie którego doszło
do lokacji nowych osad położonych na terenie klucza muszyńskiego w
Beskidzie Są-
deckim (Szczawnik, Zubrzyk, Krynica, Izby) oraz do lokacji wsi na Skalnym Podhalu
w
Beskidzie Żywieckim i
Śląskim, gdzie pierwszą górską osadą pasterską na Śląsku
Cieszyńskim były powstałe w
1590
r. Mosty Jabłonkowskie
86
. W
górskiej części staro-
stwa lanckorońskiego, do którego należał teren Podbabiogórza, do XVI-wiecznych osad
z
gospodarką pasterską należały Jachówka, Trzebunia i
Bieńkówka oraz największa
wieś wołoska regionu – Zawoja, gdzie już najprawdopodobniej z
końcem XVI w.
po-
szczególne rodziny lub grupki osadników zajmowały kolejne potoki, tworząc polany
pastersko-rolne
87
.
W tym okresie na terenie Górnych Węgier zasiedlono także pustki osadnicze i
do-
siedlono starsze osady, zwłaszcza te zasiedlone wcześniej na prawie niemieckim (np.
Osturnię na Zamagurzu Spiskim; fot. 3, ryc. 4). Przykładem zasiedlenia takiej pustki
osadniczej była kolonizacja na prawie wołoskim terytorium górno-orawskiego państwa
Thurzonów, która rozpoczęła się w
1575 r.
88
W
jej efekcie powstał tam prężny ośrodek
pasterski – już w
1619 r. na Górnej Orawie wypasano 24 tys. owiec
89
(fot. 4). Najdalej
na zachód położonym i
jednocześnie najpóźniej zajętym przez osadnictwo wołoskie
terenem Karpat jest Wołoszczyzna Morawska (Valašsko). Region ten położony jest na
83 Tamże, s. 154.
84 K. Dobrowolski, Zderzenie kultury rolniczej z pasterską, „Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń
PAU” 1939, nr 5.
85 G. Jawor, Osady prawa wołoskiego..., s. 170.
86 J Czajkowski, Czy Wołosi mogli mieć..., s. 102.
87 Tamże, s. 101
88 J. Czajkowski, Studia nad Łemkowszczyzną..., s. 146.
89 J Czajkowski, Czy Wołosi mogli mieć..., 101.
Fot. 3. 
