Występowanie, elementy ekologii i metody wykrywania zaroślówki Acrocephalus dumetorum w Polsce. [Occurrence, ecology and detection methods of the Blyth’s Reed Warbler Acrocephalus dumetorum in Poland]

Abstract

The Blyth’s Reed Warbler is being recorded with increasing frequency in Poland, with 79 records (80 individuals) made between 1967 and 2009. Most (94%) observations refer to singing males in spring, while the remaining four are of birds trapped in mist-nets during the ringing actions in July–August. The earliest singing male was recorded on 7th May 2000, and the last on 22nd July 2004; ringed birds were trapped on 30th May, 9th July, 10th and 24th August. The distribution of the Blyth’s Reed Warbler records shows a clear pattern, with 88% coming from the northern and north-eastern parts of the country. Males holding permanent territories, found mostly between late May and early July, stayed for 7.3 days on average and sang mostly at
night. The Blyth’s Reed Warblers were recorded in various types of open landscape, most frequently in bushes overgrowing meadows, especially within river valleys. There have been no confirmed breeding records until now, but in few cases apparent pairs were observed (1983 and 1987); another mixed pair with the Marsh Warbler A. palustris was found in 2007. In 2005–2009, the species was recorded during one-third of the 27 night roadside surveys in northern Poland, with as many as 9 singing males found. Given the proximity of the breeding range, the relatively low number of records results most likely from the low number of night surveys in northern and north-eastern Poland during June. The complete lack of autumn records (Sept.–Oct.), which are the most common inWestern Europe, is not surprising and resembles the pattern known from Finland for other warbler species wintering in SE Asia.

Full text

Notatki Ornitologiczne 2009, 50: 251–267
Występowanie, elementy ekologii i metody
wykrywania zaroślówki Acrocephalus dumetorum
w Polsce
Grzegorz Neubauer, Arkadiusz Sikora, Tadeusz Stawarczyk
Abstrakt: W latach 1967–2009 zaroślówkę stwierdzono w Polsce 79 razy (80 osobników). Więk-
szość (94%) stwierdzeń dotyczyła śpiewających samców, a pozostałe osobników schwytanych w
sieci ornitologiczne. Fenologia pojawów wiosenno-letnich w Polsce jest zbliżona do tej notowanej
w pozostałej części Europy: najwcześniej śpiewającego samca stwierdzono w Polsce 7.05.2000,
najpóźniej – 22.07.2004, natomiast brak w kraju stwierdzeń jesiennych. Zaroślówkę najczęściej
obserwowano w północno-wschodniej Polsce (78% stwierdzeń), w środowiskach otwartych, szcze-
gólnie w zaroślach o charakterze krzewiastym wśród łąk i w dolinach rzek. Samce przebywały w te-
rytoriach średnio przez 7,3 dnia i śpiewały głównie w nocy. Brak potwierdzenia gniazdowania i ge-
neralnie niska liczba stwierdzeń – jak na gatunek regularnie gniazdujący blisko granic kraju – wyni-
kają przede wszystkim z niskiej aktywności obserwatorów w północno-wschodniej Polsce. Sku-
teczną metodą poszukiwania gatunku wydają się być nocne nasłuchy z punktów, rozmieszczonych
wzdłuż tras pokonanych samochodem; w latach 2005–2009 w północnej Polsce stwierdzono w
ten sposób 9 śpiewających samców.
Occurrence, ecology and detection methods of the Blyth’s Reed Warbler Acrocephalus
dumetorum in Poland. Abstract: The Blyth’s Reed Warbler is being recorded with increasing fre-
quency in Poland, with 79 records (80 individuals) made between 1967 and 2009. Most (94%) ob-
servations refer to singing males in spring, while the remaining four are of birds trapped in mist-nets
during the ringing actions in July–August. The earliest singing male was recorded on 7th May 2000,
and the last on 22nd July 2004; ringed birds were trapped on 30th May, 9th July, 10th and 24th Au-
gust. The distribution of the Blyth’s Reed Warbler records shows a clear pattern, with 88% coming
from the northern and north-eastern parts of the country. Males holding permanent territories,
found mostly between late May and early July, stayed for 7.3 days on average and sang mostly at
night. The Blyth’s Reed Warblers were recorded in various types of open landscape, most fre-
quently in bushes overgrowing meadows, especially within river valleys. There have been no con-
firmed breeding records until now, but in few cases apparent pairs were observed (1983 and
1987); another mixed pair with the Marsh Warbler A. palustris was found in 2007. In 2005–2009,
the species was recorded during one-third of the 27 night roadside surveys in northern Poland,
with as many as 9 singing males found. Given the proximity of the breeding range, the relatively
low number of records results most likely from the low number of night surveys in northern and
north-eastern Poland during June. The complete lack of autumn records (Sept.–Oct.), which are
the most common in Western Europe, is not surprising and resembles the pattern known from Fin-
land for other warbler species wintering in SE Asia.
251

Zaroślówka Acrocephalus dumetorum zasiedla środkową część Eurazji, od terenów
położonych przy wschodnim Bałtyku, przez europejską część Rosji, Syberię, po środkową
Lenę. Południowa granica zasięgu jej lęgowisk sięga po pasma Elburs i Ałtaj (Snow & Perrins
1998, del Hoyo et al. 2006). Większa część lęgowisk obejmuje strefę umiarkowaną, na
południu gatunek ten gniazduje w strefie lasostepu i stepu, a na północy sięga południowe-
go skraju tundry (Riabitsev 2001). Zimuje w południowej Azji: w Nepalu, Bangladeszu,
południowych i wschodnich Indiach, na Sri Lance oraz w Myanmarze (del Hoyo et al.
2006).
Od końca 19. wieku trwa rozszerzanie areału lęgowego zaroślówki w kierunku zachod-
nim (Turyn 1971). Najwcześniejsze oznaki zmian rozmieszczenia zauważono w Rosji w re-
jonie Petersburga, gdzie zaroślówkę po raz pierwszy odnotowano w roku 1869 (Malcewskij
& Pukinskij 1983). Podobnie rozprzestrzeniałasię w Finlandii, gdzie pierwszy pojaw zareje-
strowano w roku 1883, obecnie populacja liczy 5–8 tys. par lęgowych (Eriksson 1969, Bird-
Life International 2004), a gatunek wciąż rozszerza zasięg na północ (Bromer 2004). W
Karelii gatunek gniazduje od końca lat 1960. (Khokhlova & Artemiev 2007), w podobnym
okresie skolonizował Estonię i Łotwę, gdzie obecnie gniazduje po kilka tysięcy par (Viksne
1989, Koskimies & Prednieks 1997), lecz na Litwie pozostaje rzadki (200–300 par; Kurlavi-
cius 1991, Kurlavicius & Radounikis 2001), a w obwodzie Kaliningradzkim gniazduje niere-
gularnie (Grišanov & Beljakov 2000). Liczba stwierdzeń z sezonu lęgowego gwałtownie
zmniejsza się w kierunku zachodnim Europy, lecz lęgi mieszane z łozówką A. palustris
stwierdzono nawet w Holandii (van Loon & Keijl 2001) i Norwegii (Høyland et al. 2000).
Mimo, że od pierwszego stwierdzenia zaroślówki w Polsce minęło już ponad 40 lat,
nadal nie ma dowodów jej gniazdowania, choć dwukrotnie obserwowano pary (Tomiałojć
1990, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Neubauer & Sikora 2007). Celem niniejszej pracy jest
zachęcenie krajowych obserwatorów do aktywnych poszukiwań tego gatunku, który
niewątpliwie występuje w naszym kraju częściej niż sugerują to dotychczasowe, w większo-
ści przypadkowe stwierdzenia. Poza omówieniem występowania zaroślówki – na tle danych
z pozostałej części Europy Środkowej i Zachodniej – oraz wybranych elementów ekologii
gatunku w Polsce, przedstawiamy również wyniki własnych doświadczeń uzyskanych pod-
czas prowadzenia obserwacji terenowych nastawionych na wykrycie śpiewających zarośló-
wek wraz ze wskazówkami metodycznymi.
Materiał i metody
Zasadnicza część materiału pochodzi z formularzy zgłoszeń obserwacji zgromadzonych w
archiwum Komisji Faunistycznej PTZool, obejmujących wszystkie zaakceptowane krajowe
obserwacje tego gatunku do roku 2009 włącznie. Z formularzy zaczerpnięto dane do anali-
zy rozmieszczenia stwierdzeń, fenologii pojawów, długości przebywania poszczególnych
osobników w danym miejscu i o środowisku oraz aktywności głosowej i wysokości miejsca
śpiewu.
Fenologię wiosennych pojawów zaroślówki przedstawiono w okresach 10-dniowych, w
przypadku dłużej pozostających osobników licząc jedno stwierdzenie dla każdej dekady. W
ten sam sposób przeanalizowano rozkład wiosennych stwierdzeń w Europie Środkowo-za-
chodniej (poza Polską, Szwecją, Norwegią, Finlandią, Litwą, Łotwą i Estonią). Stwierdzenia
te (N=72; 99 stwierdzeń w dekadach) wynotowaliśmy z krajowych raportów rzadkości oraz
bazy obserwacji Danii dostępnej na witrynie www.netfugl.dk.
Czas przebywania osobników na danym stanowisku w Polsce przeanalizowano tylko dla
stwierdzeń, w przypadku których obserwator kontrolował stanowisko wielokrotnie, po-
twierdzając obecność lub brak ptaka.
252

Wyróżniono 9 typów siedlisk, w których stwierdzano śpiewające zaroślówki. Były to: (1)
– skraje lasów i parków, aleje drzew, (2) – polany śródleśne, (3) – zakrzaczenia i zadrzewie-
nia wśród otwartych łąk, (4) – zakrzaczenia przydrożne, (5) – ogrody, sady, działki, (6) – zaro-
śla nad wodami, w tym wyróżniono zarośla nad wodami stojącymi (6.1. nad jeziorami,
bagnami) lub płynącymi (6.2. nad rowami, rzekami), (7) – trzcinowiska przerośnięte krzewa-
mi, (8) – podtopione lub prześwietlone lasy i parki oraz młodniki, (9) – odłogi.
Aktywność głosową samców zaroślówki przedstawiono w cyklu dobowym dla okresów
jednogodzinnych. Wielokrotne stwierdzenia w różnych porach doby były odnotowane dla
każdej godziny. Metoda ta jest w oczywisty sposób obciążona liczbą wizyt obserwatorów w
terytoriach zaroślówki w konkretnych godzinach, lecz na podstawie dostępnego materiału
nie było możliwe uwzględnienie w analizie aktywności terenowej obserwatorów w opty-
malnym okresie i siedliskach występowania zaroślówki w Polsce.
Wysokość miejsca przebywania ptaka śpiewającego podano w metrach nad powierzch-
nią gruntu. W przypadkach, gdy dany samiec śpiewał z kilku punktów znajdujących się na
różnej wysokości, by uniknąć pseudoreplikacji, obliczano średnią arytmetyczną uwzględ-
nianą w dalszej analizie.
W kraju do tej pory nie prowadzono badań ilościowych nad zaroślówką. W latach
2005–2009 dwaj autorzy (GN i AS) przeprowadzili kontrole nastawione na wykrycie zaro-
ślówki w dwóch regionach północnej Polski, wykonując 14 kontroli na Żuławach Wiślanych
i 13 na Mazurach i Suwalszczyźnie. Kontrole na Żuławach Wiślanych obejmowały obszar
leżący między Gdańskiem, Pruszczem Gdańskim, Elblągiem oraz brzegami Zalewu Wiśla-
nego i Zatoki Gdańskiej (ok. 590 km2). Na Mazurach i Suwalszczyźnie kontrole dotyczyły
obszaru między Kętrzynem, Giżyckiem, Suwałkami a granicą państwa (ok. 3470 km2). Kon-
trole prowadzono w porze nocnej między 23.00 a 3.00, od początku czerwca do końca
pierwszej dekady lipca. Podczas kontroli poruszano się samochodem wzdłuż wcześniej wy-
znaczonej trasy, zatrzymując się co 200–500 m i wykonując 1–2 minutowe nasłuchy z
punktów. Trasy przejazdu prowadziły przez tereny otwarte po drogach o małym natężeniu
ruchu. Długość tras wahała się między 8 a 52 km (średnio 26,5 km), a liczba punktów
nasłuchowych wzdłuż trasy wynosiła 21–74 (średnio 45). Obserwacje prowadzono
wyłącznie podczas sprzyjających warunków atmosferycznych (brak wiatru i opadów). Na
wszystkich punktach nasłuchowych rejestrowano odzywające się osobniki z rodzajów Locu-
stella iAcrocephalus. Identyfikacja konkretnych osobników słyszanych z sąsiadujących
punktów była dokonywana w oparciu o lokalizację miejsca śpiewu. Każdy osobnik został
przyporządkowany do jednego punktu nasłuchowego, znajdującego się najbliżej od śpie-
wającego ptaka. Wyniki uzyskane podczas tych kontroli pozwalają na wstępne porównanie
częstości występowania zaroślówki względem innych gatunków z rodzaju Acrocephalus i
Locustella o nocnej aktywności głosowej. Wyniki przeanalizowano osobno dla Żuław Wiśla-
nych i Mazur z Suwalszczyzną. Częstość występowania poszczególnych gatunków wyra-
żono w postaci udziału procentowego kontroli (tras samochodowych), podczas których
zostały one stwierdzone. Podano także liczebność łączną i względną, w przeliczeniu na je-
den punkt nasłuchowy.
Wyniki
Liczba, rozmieszczenie i charakter stwierdzeń
W latach 1967–2009 zaroślówkę stwierdzono w Polsce 79 razy (80 osobników, rys. 1).
Pierwsze stwierdzenie krajowe zroślówki odnotowano 10.06.1967 (Gotzman 1971), kolej-
ne dwa stwierdzenia miały miejsce w roku 1977 (Stawarczyk 1979, Bednorz 1983), a w la-
253

tach 1980. notowano ją już corocznie (Tomiałojć 1990). W ciągu ostatnich dwóch dekad
(lata 1991–2009) następował dalszy wzrost liczby stwierdzeń, choć liczba wykrywanych
osobników silnie wahała się między poszczególnymi latami. Łącznie do roku 2009 stwier-
dzono w Polsce 76 śpiewających samców zaroślówki, a ponadto schwytano i zaobrączko-
wano pojedyncze osobniki: 3 razy na jez. Druzno i raz na zbiorniku Siemianówka (Komisja
Faunistyczna 1988a–2009). Liczba spotkań, choć mocno zmienna między poszczególnymi
latami, wykazuje wyraźny trend wzrostowy w czasie (rS=0,75; P<0,001; N=43; rys. 1). W
ostatnich dwóch dekadach zaroślówek nie stwierdzono tylko w latach 1993–1994 i 2001,
ale w latach 2008 i 2000 odnotowano odpowiednio po 8 i 7 stwierdzeń.
Stwierdzenia zaroślówek są wyraźnie skupione w północno-wschodniej Polsce – na
północ od Bugu i na wschód od Wisły, gdzie dokonano 78% obserwacji (N=79, rys. 2). Sie-
dem dalszych stwierdzeń (9%) pochodzi z Pobrzeża Kaszubskiego i Wybrzeża Słowińskiego,
a 10 obserwacji dokonano w środkowej części kraju (rys. 2). Najdalej na południe zaroślów-
kę stwierdzono 11.06.2003 w Kielcach (Wilniewczyc 2005), a najdalej na zachód –
23.06.2008 w Charcicach pod Międzychodem (A. Winiecki). Na obszarze Polski północ-
no-wschodniej najwięcej stwierdzeń dokonano w trzech rejonach: 1) północne Podlasie
(30 stwierdzeń śpiewających samców, w tym obserwacja pary w roku 1987 oraz jeden osob-
nik schwytany w sieci), 2) północna części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i w Krainie
Węgorapy (9 stwierdzeń, w tym obserwacja pary w roku 1983), 3) Żuławy Wiślane (8 stwier-
dzeń w latach 2006–2009, w tym obserwacja pary mieszanej z łozówką w roku 2007 i 3
osobniki schwytane w sieci). Na Polanie Białowieskiej dokonano w sumie 7 stwierdzeń, co
stanowi największą liczbę zaroślówek w jednym miejscu. Wśród nich jest jedyna obserwa-
cja dwóch jednocześnie śpiewających samców w dniu 8.06.2008 (M. Polakowski, M. Broni-
szewska, G. Wichers). Spośród innych stanowisk, na których obserwowano zaroślówkę
więcej niż raz, 3 znajdują się na północnym Podlasiu: Białystok (4 stwierdzenia,
2000–2003), Supraśl (2 stwierdzenia, 2008) i Wasilków (2 stwierdzenia, 2008–2009), a na
jez. Druzno trzykrotnie schwytano pojedyncze ptaki w sieci w latach 1992, 1995 i 1998.
254
Rys. 1. Liczba stwierdzeń zaroślówki Acrocephalus dumetorum w Polsce w latach 1967–2009
Fig. 1. Number of records of the Blyth’s Reed Warbler in Poland in 1967–2009. (1) – number of re-
cords, (2) – years

Fenologia pojawów
Najwcześniejszych stwierdzeń zaroślówki w Polsce dokonano 7.05.2002 w Białymstoku (M.
Polakowski), 8.05.2000 w Krzewie w dolinie Neru (pow. kolski, woj. wielkopolskie, Z. Woj-
ciechowski, D. Topolski) i 8–9.05.2000 w Jeńkach k. Białegostoku (J. Nowakowski, A. Gór-
ski); trzy dalsze wczesne stwierdzenia pochodzą ze środkowej dekady maja. Rozkład
wiosenno-letnich stwierdzeń zaroślówek w Polsce (N=77) był niemal identyczny z tym no-
towanym w Europie Zachodniej (N=72, różnica nieistotna statystycznie: c2=5,80; df=8;
P=0,67; rys. 3). Najwięcej stwierdzeń notowano w czerwcu (70% w Polsce i 74% w Europie
Zachodniej), a na ostatnią dekadę maja i pierwszą dekadę lipca przypadało po 10% stwier-
dzeń. Po 10 lipca śpiewające ptaki notowano już tylko dwa razy na Pobrzeżu Bałtyku:
16–21.07.1988 w Dąbkach na Wybrzeżu Słowińskim (T. Stawarczyk) i 22.07.2004 w Prze-
bendowie na Wysoczyźnie Żarnowieckiej (M. Ciach).
255
Rys. 2. Rozmieszczenie i charakter stwierdzeń zaroślówki w Polsce w latach 1967–2009
Fig. 2. Distribution of the Blyth’s Reed Warbler records in Poland and their category, in 1967–2009. (1)
– singing male, (2) – two singing males, (3) – trapped individual, (4) – more than one trapped individ-
ual, (5) – pair, (6) – mixed pair with the Marsh Warbler Acrocephalus palustris

Najpóźniejsze dwa stwierdzenia pochodzą z sierpnia: 24.08.1995 i 10.08.1998 schwy-
tano i zaobrączkowano pojedyncze osobniki na jez. Druzno pod Elblągiem (C. Nitecki, J.
Ulatowska, D. Jakubas).
Samce zaroślówek stwierdzane w Polsce przebywały w terytoriach średnio 7,3 ± 6,2
dnia (N=31 samców). Terytoria były zajmowane przez podobny okres czasu w Polsce
północno-wschodniej i w pozostałej części kraju (różnica nieistotna statystycznie: test Man-
na-Whitneya: Z=1,15; P=0,25; N=31).
Środowisko
Zaroślówkę stwierdzano w Polsce głównie w różnego rodzaju środowiskach otwartych i
półotwartych, porośniętych bujną roślinnością zielną i krzewiastą (tab. 1). Około połowy
obserwacji dokonano w zakrzewieniach porastających otwarte kompleksy łąk (19%) oraz
nad wodami stojącymi (jeziora, zabagnienia) lub płynącymi – rowy, rzeki (32%). Pozostałe
siedliska, w których spotykano gatunek to: ogrody, sady, prześwietlone parki i lasy bagienne
(razem 18%), ponadto brzeżne partie parków i lasów, aleje drzew i polany śródleśne (razem
15%) oraz zarośla przydrożne (12%). Jedynie dwie śpiewające zaroślówki stwierdzono w
trzcinowiskach z udziałem krzewów.
Wysokość miejsca śpiewu
Samce zaroślówek obserwowane w Polsce śpiewały przebywając na wysokości wynoszącej
średnio 3,5 m (SD=2,3; zakres 1,5–15 m; N=53). Najniżej siedzące śpiewające ptaki noto-
wano w roślinności zielnej i dolnych partiach krzewów na wysokości 1–1,5 m, a najwyżej na
olchach na wysokości 12–15 m (rys. 4).
Aktywność głosowa
Aktywność głosowa zaroślówek obserwowanych w Polsce przypadała przede wszystkim na
godziny nocne (w ciągu pięciu godzin – między 22.00 a 3.00 – dokonano aż 44% obserwa-
256
Rys. 3. Rozkład wiosenno-letnich stwierdzeń zaroślówki w Polsce (słupki ciemne, N=75 samców,
N=99 stwierdzeń w dekadach)iwEuropieŚrodkowo-zachodniej (słupki jasne, N=72 samce, N=99
stwierdzeń)
Fig. 3. Distribution of the Blyth’s Reed Warbler spring-summer records in Poland (dark bars, N=75
males, N=99 records on 10–days periods) and central-western Europe (light bars, N=72 males,
N=99 records). (1) – number of records, (2) – 10-days periods

cji) i poranne (3.00–10.00 , 31%). W dzień (10.00–17.00) i wieczorem (17.00–22.00) ob-
serwowano odpowiednio 16% i 15% śpiewających samców (N=151 obserwacji 70 samców
w przedziałach jednogodzinnych; rys. 5).
Dla niewielu samców przeprowadzono obserwacje umożliwiające porównanie aktyw-
ności w nocy i w dzień. Na kilku stanowiskach w północnej Polsce, na których samce śpie-
wały nocą w sposób ciągły, w dzień nie były one aktywne, mimo że przebywały w
terytoriach. Przykładowo w dniu 16.06.2009 przeprowadzono 4-godzinną obserwację sta-
257
Tabela 1. Siedliska, w których stwierdzano śpiewające zaroślówki w Polsce
Tab le 1. Habitats in which singing Blyth’s Reed Warblers were recorded in Poland. (1) – woodland
and park edges, lines of trees (2) – clearings, (3) – bushes in meadows and pastures, (4) – roadside
bushes, (5) – gardens, orchards, (6) – bushes at watersides, (7) – reedbeds with bushes, (8) – flooded
or loose woods, parks and thickets, (9) – wasteland, (10) – total
Typ siedliska (1) N %
Skraj lasu, parku, aleje drzew (1) 10 13,5
Polany śródleśne (2) 1 1,4
Zakrzaczenia i zadrzewienia na łąkach (3) 14 18,9
Zakrzaczenia przydrożne (4) 9 12,2
Ogrody, sady, działki (5) 9 12,2
Zarośla nad wodami razem (6) 24 32,4
Zarośla nad wodami stojącymi (6.1) 7 9,5
Zarośla nad wodami płynącymi (6.2) 17 23,0
Trzcinowiska przerośnięte krzewami (7) 2 2,7
Podtopione lub prześwietlone lasy i parki, młodniki (8) 4 5,4
Odłogi (9) 1 1,4
Razem (10) 75 100,0
Rys. 4. Wysokość miejsc śpiewu samców zaroślówki w Polsce
Fig. 4. Height of the Blyth’s Reed Warblers songposts in Poland. (1) – height of a songpost above the
ground (metres), (2) – number of males observed at particular heights

cjonarnego, wykrytego poprzedniej nocy samca zaroślówki pod Filipowem na Suwalszczy-
źnie (GN i AS). W godzinach 18.30–22.40 obserwowany samiec przebywał stale w
terytorium (był kilkakrotnie widziany w krzewie, z którego śpiewał w nocy), lecz jego aktyw-
ność głosowa była znikoma: w ciągu 4 godzin ptak „zaśpiewał” jedynie 19 razy, przy czym
pojedyncze strofy trwały nie dłużej niż 2 sekundy. Stacjonarne samce zaroślówek na
Żuławach Wiślanych, których stanowiska kontrolowano wielokrotnie w latach 2006–2007
w ogóle nie śpiewały w dzień; najwcześniej regularny, ciągły śpiew zanotowano o godz.
22.15 (Nowa Kościelnica, pow. nowodworski), a trzy inne osobniki rozpoczynały intensyw-
nie śpiewać dopiero po godz. 23.00.
Wyniki kontroli nastawionych na wykrywanie zaroślówki
W latach 2005–2009 w północnej Polsce wykonano 27 nocnych kontroli nastawionych na
wykrycie zaroślówki (patrz Materiał i metody). Podczas tych kontroli wykryto łącznie 9 śpie-
wających samców (12% krajowych stwierdzeń; tab. 2). Mimo że częstość występowania po-
szczególnych gatunków była bardzo zbliżona w obu regionach, liczebność względna (w
przeliczeniu na 1 punkt nasłuchowy) wszystkich gatunków, oprócz strumieniówki Locustella
fluviatilis i zaroślówki, była wyższa na Żuławach Wiślanych niż na Mazurach i Suwalszczy-
źnie. Zaroślówka była najmniej liczna w rozpatrywanej grupie gatunków, warto jednak
zwrócić uwagę, że jej częstość występowania w czasie wszystkich kontroli całonocnych była
stosunkowo wysoka na badanych obszarach (23% i 29%). Liczebność względna wyrażana
jako liczba osobników na punkt nasłuchowy była zaledwie kilka razy niższa od stosunkowo
rzadko stwierdzanych gatunków, takich jak: brzęczka L. luscinioides, strumieniówka na
Żuławach Wiślanych lub trzcinniczek A. scirpaceus na Mazurach (tab. 2). Wykrycie jednego
śpiewającego samca zaroślówki wymagało przeprowadzenia nasłuchów w średnio 127
258
Rys. 5. Aktywność samców zaroślówki w Polsce. Przedstawiono wszystkie stwierdzenia aktywnych
samców w jednogodzinnych okresach (N=155 obserwacji 70 samców)
Fig. 5. Singing activity of the male Blyth’s Reed Warblers in Poland (N=155 observations of 70 males
in 1-hour periods). (1) – number of records, (2) – hours

259
Tabela 2. Częstość występowania i liczebność wybranych gatunków ptaków stwierdzonych podczas kontroli nastawionych na wykrycie zaroślówki w
latach 2005–2009 w dwóch okolicach północnej Polski (patrz Materiał i metody). Częstość – udział procentowy kontroli, podczas których stwierdzo-
no gatunek, liczebność – łączna liczba śpiewających osobników (średnia w przeliczeniu na 1 punkt nasłuchowy)
Tab le 2. Frequency and numbers of Acrocephalus and Locustella species recorded during night roadside surveys in Żuławy Wiślane (14 routes) and
Masuria with Suwałki region (13 routes) in northern Poland, 2005–2009 (see Material and methods). (1) – number of routes, (2) – total length of routes,
(3) – total number of point counts, (4) – species, (5) – frequency of occurrence (percentage of routes with records of the species), (6) – numbers, as the
totals for all surveys and the average count per point (in brackets), (7) – total
Żuławy Wiślane Mazury i Suwalszczyzna
Liczba kontroli (tras) (1) 14 13
Łączna długość tras (km) (2) 373 345
Łączna liczba punktów
nasłuchowych (3) 636 584
Gatunek (4) Częstość spotkań
gatunku podczas
14 kontroli (%) (5)
Liczba osobników i średnia
liczba ptaków na punkt
nasłuchowy (6)
Częstość spotkań
gatunku podczas
13 kontroli (%) (5)
Liczba osobników i średnia
liczba ptaków na punkt
nasłuchowy (6)
Locustella naevia 71 154 (0,24) 69 44 (0,08)
Locustella fluviatilis 86 24 (0,04) 85 39 (0,07)
Locustella luscinioides 43 13 (0,02) 38 10 (0,02)
Acrocephalus schoenobaenus 93 247 (0,39) 92 85 (0,15)
Acrocephalus dumetorum 29 5 (0,01) 23 4 (0,01)
Acrocephalus palustris 100 486 (0,76) 100 229 (0,39)
Acrocephalus scirpaceus 29 72 (0,11) 23 6 (0,01)
Acrocephalus arundinaceus 79 51 (0,08) 77 43 (0,07)
Wszystkie gatunki razem (7) 1052 (1,65) 460 (0,79)

punktach nasłuchowych na Żuławach i 146 na Mazurach, co przekłada się na 2–3 nocne
kontrole potrzebne do wykrycia jednego ptaka (podczas jednej nocnej kontroli można prze-
prowadzić nasłuchy z 70–80 punktów). Wyższa liczebność większości gatunków na
Żuławach Wiślanych w połączeniu z podobną liczbą stwierdzonych zaroślówek, powodo-
wała, że jej udział w „ugrupowaniu”, charakteryzowanym przy użyciu stosowanej metody
był około dwukrotnie wyższy na Mazurach (1%) niż na Żuławach (0,5%).
Wykrywanie zaroślówki
Śpiewającą zaroślówkę najłatwiej stwierdzić w okresie od końca maja do pierwszej dekady
lipca. Wyniki dotyczące aktywności głosowej samców stwierdzanych w Polsce wskazują, że
optymalną porą doby są godziny nocne, między 23.00 a 3.00 oraz godziny wczesnoporan-
ne. Zaroślówka zasiedla zwykle tereny otwarte i półotwarte, w których licznie występuje
wiele innych gatunków ptaków śpiewających. Zaletą obserwacji prowadzonych nocą jest
niska aktywność głosowa innych gatunków, które w godzinach porannych i w dzień mogą
skutecznie zagłuszać śpiew zaroślówki. Ponieważ zaroślówka śpiewa stosunkowo głośno w
porównaniu z innymi gatunkami z rodzaju Acrocephalus zbliżonej wielkości, wystarczające
wydaje się rozmieszczenie punktów nasłuchowych wzdłuż tras co 200–500 m – w większo-
ści przypadków umożliwia to stwierdzenie tych samych osobników z sąsiadujących punk-
tów. Nasze obserwacje wykazały, że śpiew zaroślówki w sprzyjających warunkach
pogodowych i przy odpowiednim ukształtowaniu terenu można usłyszeć z odległości po-
nad 400 m. Stosowana przez nas metoda wydaje się być skuteczna w wykrywaniu zaroślów-
ki (zbliżona metoda z punktami nasłuchowymi rozmieszczonymi wzdłuż tras przejazdu
samochodem jest stosowana od wielu lat w monitoringu pospolitych ptaków w USA, Sauer
et al. 2008).
Dyskusja
Ekspansja gatunku i wzrost wykrywalności
Zarówno w Polsce jak i w pozostałej części Europy obserwuje się wzrost liczby stwierdzeń
zaroślówki w ostatnich dekadach (np. Holmbring 1984, Trnka 2004, Hudson & the Rarities
Committee 2008, Slack 2009). Wzrost ten ma zapewne związek z dobrze udokumento-
waną ekspansją terytorialną gatunku na zachód, we wschodniej Europie znaną od ponad
100 lat (Koskimies & Prednieks 1997, BirdLife International 2004, patrz też prace cytowane
we Wstępie). Drugą, nie mniej ważną przyczyną może być wzrost aktywności terenowejco-
raz liczniejszej rzeszy obserwatorów ptaków, wyposażonych w coraz doskonalszy sprzęt,
umożliwiający łatwą dokumentację obserwacji tego trudnego w identyfikacji gatunku. Nie
bez znaczenia jest także postęp w wiedzy dotyczącej rozpoznawania i powszechna dostęp-
ność nagrań śpiewu w internecie. Istotna korelacja między liczbą wiosennych stwierdzeń
zaroślówki w Polsce i pozostałej części Europy nie jest zaskakująca i sugeruje, że te same
czynniki wpływają na liczbę ptaków stwierdzanych poza stałym areałem w Europie i w Pol-
sce. Liczba wiosennych stwierdzeń w pobliżu stałego zasięgu jest funkcją wielu czynników:
sukcesu lęgowego w poprzednim roku, przeżywalności na zimowiskach i warunków pogo-
dowych podczas wędrówki wiosennej i innych. Duże różnice w liczbie stwierdzeń w po-
szczególnych latach w ciągu ostatnich dwóch dekad mogą odzwierciedlać silne fluktuacje
liczebności zaroślówki, jak to ma miejsce w Finlandii (Lehtiniemi & Koskimies 2006), tym
bardziej, że liczebność gatunków na skrajach zasięgu podlega silniejszym zmianom niż w
centrach areału. Z drugiej strony, zmienna liczba stwierdzeń w poszczególnych latach może
wynikać z generalnie niskiej nocnej aktywnością obserwatorów w północnej Polsce i
związaną z tym rolą przypadku, np. podczas prowadzenia nasłuchów ukierunkowanych na
260

wykrywanie innych gatunków o nocnej aktywności, np. derkacza Crex crex, wykryto kilka
śpiewających samców zaroślówki.
Rozmieszczenie w kraju
Zaroślówka wykazuje bardzo wyraźny wzorzec występowania – aż 88% stwierdzeń pocho-
dzi z północnej i północno-wschodniej Polski (rys. 1). Wysoki (94%) udział stwierdzeń śpie-
wających samców nie jest zaskoczeniem, bowiem jest to gatunek bardzo trudno
wykrywalny wzrokowo, gdy nie śpiewa. Zwraca natomiast uwagę zdecydowanie niższy niż
w środkowej i zachodniej Europie udział stwierdzeń dotyczących osobników odłowionych
w sieci podczas akcji obrączkowania ptaków. W Polsce takich stwierdzeń jest tylko kilka
procent, wobec połowy w Europie Środkowej i Zachodniej. Różnicę tę można przypisać
zdecydowanie niższej w naszym kraju intensywności obrączkowania ptaków w okresie póź-
nowiosennym.
Fenologia pojawów
Fenologia pojawów zaroślówki w Polsce jest generalnie zbieżna z tą notowaną w pozostałej
części Europy i na lęgowiskach fińskich. Jak dla typowego migranta dalekodystansowego zi-
mującego w południowej Azji zasadniczy przylot tego gatunku na lęgowiska europejskie ma
miejsce późno, w ostatniej dekadzie maja i w pierwszych dniach czerwca, a stwierdzenia
wcześniejsze są skrajnie nieliczne (patrz niżej). W Finlandii przylot ma miejsce między
20.05 a 05.06, a średnia data najwcześniejszego stwierdzenia w ciągu 9 lat przypadła na
28.05 (Koskimies 1980). Również w ostatnich latach w Finlandii najwcześniejsze pojawy re-
jestrowano w dniach 19–21.05, a nieliczne wcześniejsze obserwacje bywają kwestionowa-
ne (A. Lindholm, H. Koskinen – in litt.). Według Malèewskiego i Pukinskiego (1983), w
okolicach Petersburga najwcześniejsze stwierdzenia przypadają na 10–15.05, lecz zdecy-
dowana większość ptaków przylatuje w końcu maja i na początku czerwca. W obwodzie
Iwanowo w europejskiej części Rosji zasadniczy przylot przypada na okres 25.05–05.06 (D.
Chudnenko, inf. ust.). W tym kontekście zaskakujące są wczesne pojawy w Europie Środko-
wej i Zachodniej poza Polską, gdzie najwcześniejsze stwierdzenie pochodzi ze Słowacji z
5.05.2003 (ptak schwytany, Trnka & Matula 2004), a kolejnych trzech dokonano w środko-
wej dekadzie maja na Wyspach Brytyjskich (11.05.2004 w hrabstwie Dorset w południowej
Anglii, 15.05.2000 na Szetlandach i 19.05.1993 na wyspie Orkney). Wczesne stwierdzenia
z Polski (pierwsza dekada maja) nie muszą więc zaskakiwać, choć żadne z nich nie posiada
dokumentacji w postaci nagrania śpiewu, a wszystkie dotyczą śpiewających samców.
W zachodniej i środkowej Europie wiosenne stwierdzenia zaroślówek są stosunkowo
rzadkie – w latach 1976–2008 zanotowano ich 72, w tym aż 37 pochodzi z Danii (www.net-
fugl.dk), 18 z Wysp Brytyjskich (Hudson & the Rarities Committee 2008, Slack 2009) i 10 z
Niemiec (Bauer et al. 2005, Deutsche Seltenheitenkommission 2008). W przypadku stwier-
dzeń wiosennych trend wzrostowy jest zaznaczony podobnie jak w Polsce, a liczba wiosen-
nych stwierdzeń w kolejnych okresach 3–letnich w Polsce i Europie środkowo-zachodniej
jest istotnie skorelowana (rS=0,84; P=0,01; N=11; ryc. 6). Trend wzrostowy w Europie jest
podobnie wyraźny jak w Polsce, gdy uwzględni się także stwierdzenia jesienne, stanowiące
– szczególnie w zachodniej części kontynentu – do połowy wszystkich spotkań (Trnka 2004,
Slack 2009). Zwraca uwagę brak krajowych stwierdzeń zaroślówki z okresu wędrówki je-
siennej, kiedy jest ona regularnie stwierdzana w Europie Zachodniej (Trnka 2004), a zwłasz-
cza na Wyspach Brytyjskich, gdzie wyraźny szczyt występuje w ostatniej dekadzie września
(Slack 2009).
Zbliżona sytuacja ma miejsce u dwóch gatunków mających podobny do zaroślówki za-
sięg lęgowisk i zimowisk: strumieniówki prążkowanej L. lanceolata i zaganiacza małego
261

Hippolais caligata (Cramp 1992). Oba te gatunki wykazują podobny wzorzec pojawów w
Europie: w Finlandii, na zachodnim skraju areału lęgowego pojawiają się niemal wyłącznie
w okresie lęgowym (czerwiec–lipiec), natomiast nie ma stamtąd stwierdzeń jesiennych.
Krótko po lęgach, w lipcu i sierpniu, gatunki te udają się na zimowiska do Azji południo-
wo-wschodniej. Z kolei w zachodniej Europie ich pojawy notuje się głównie jesienią od
września do listopada (Lewington et al. 1991, Trnka 2004, Slack 2009, raporty europejskich
komisji rzadkości), podczas gdy jesienna migracja tego gatunku w południowo-wschodniej
Europie trwa najpóźniej do końca września (Chernetsov et al. 2007). Zestawienie tych
dwóch faktów prowadzi do wniosku, że osobniki stwierdzane jesienią w zachodniej Europie
prawdopodobnie pochodzą z bardziej odległych, wschodnich części areału lęgowego
(Hudson & the Rarities Committee 2008). Warto w tym miejscu zauważyć, że jesienne wi-
zualne obserwacje zaroślówki udokumentowane fotografiami są coraz częstsze w zachod-
niej Europie i świadczą o możliwości identyfikacji w okresie jesiennym osobników
nieśpiewających i nieschwytanych (Harrop & Quinn 1989). Brak stwierdzeń jesiennych za-
roślówki z naszego kraju jest zgodny z bardzo niską wykrywalnością wielu innych rzadkich
migrantów wschodnich w Polsce. Również podczas wieloletnich prac Akcji Bałtyckiej nie
schwytano ani jednej zaroślówki (np. Augustyn 2008), co może wskazywać na „omijanie”
przez ten gatunek południowego wybrzeża Bałtyku.
Aktywność głosowa i miejsce śpiewu
Niemal połowę stwierdzeń zaroślówek w Polsce dokonano w godzinach nocnych (rys. 5).
Ponieważ można przyjąć, że znacznie więcej osób prowadzi obserwacje w dzień niż w
nocy, wynik ten potwierdza głównie nocną aktywność głosową zaroślówki. Gdyby uwzględ-
nić dysproporcję w aktywności obserwatorów, można przypuszczać, że nocna aktywność
zaroślówek jest w rzeczywistości jeszcze wyższa niż obrazuje to rys. 5, choć oczywiście nie-
które samce śpiewają aktywnie w dzień. Spadek liczby obserwacji zauważalny w godzinach
2.00–5.00 jest prawdopodobnie efektem spadku aktywności obserwatorów, w tej części
doby. Prowadzone przez nas obserwacje poszczególnych samców zaroślówek nigdy nie wy-
kazały spadku ich aktywności głosowej między 2 a 5 rano.
Niesparowane samce zaroślówek mogą śpiewać nieprzerwanie przez wiele godzin, głów-
nie w nocy (Koskimies 1980), a okres aktywności wokalnej poszczególnych samców może
trwać nawet do kilku tygodni (P. Koskimies, in litt.). Podkreślana w literaturze nocna aktywność
głosowa zaroślówki potwierdziła się na danych z Polski, mimo że poszczególne samce były ak-
tywne o różnych porach doby (rys. 5). Wydaje się jednak, że tak jak w przypadku gatunków z
rodzaju Locustella o aktywności nocnej, samce śpiewające w dzień mogą być migrantami, któ-
re nie zajęły terytorium (Koskimies 1980). Hipoteza ta wydaje się prawdopodobna w przy-
padku wielu obserwacji z Polski, gdzie zaroślówka – szczególnie poza częścią północną i
północno-wschodnią – jest stwierdzana poza swoim stałym areałem lęgowym, i przypuszczal-
nie część samców to typowe osobniki, które „przestrzeliły” wiosną granice zasięgu (ang.
overshoots) i nadal aktywnie się przemieszczają. Według Koskimiesa (1980) najwcześniej
przylatujące samce (koniec maja) śpiewają głównie w dzień, w tym w godzinach porannych, a
swój intensywny śpiew nocny rozpoczynają dopiero 2–5 dni po przylocie. Samce przylatujące
w czerwcu od razu intensywnie śpiewają w nocy i są to rzeczywiście osobniki terytorialne.
Udział niesparowanych samców stacjonarnych długo przebywających na poszczególnych sta-
nowiskach i intensywnie śpiewających nocą, może zatem wyznaczać granice stałego areału
(definiowanego przez występowanie samców rzeczywiście terytorialnych) i zapewne nieprzy-
padkowo większość takich stwierdzeń pochodzi z północno-wschodniej części kraju, najbliż-
szej stałemu areałowi gatunku (lub leżącej w jego obrębie).
262

Zaroślówka jest gatunkiem wyka-
zującym zmienność systemów kojarzenia
obejmującą monogamię i poligamię (Koski-
mies 1980, 1984). Samce przestają śpiewać
po skojarzeniu się w pary (Koskimies 1980),
lecz mogą wkrótce po złożeniu jaj przez sa-
micę zacząć śpiewać ponownie w tym sa-
mym lub pobliskim terytorium, próbując
znaleźć kolejną partnerkę (Koskimies 1984).
Krajowe stwierdzenia śpiewających
samców zaroślówki notowano w szerokim
zakresie wysokości nad powierzchnią grun-
tu (rys. 6), lecz ponad 80% z nich śpiewało z
wysokości ponad 2 m. Potwierdza się więc
podkreślana w literaturze tendencja tego
gatunku do zajmowania wyższych miejsc
śpiewu niż u np. łozówki, która zwykle śpie-
wa z roślinności zielnej, przebywając na wy-
sokości 0,5–1,5 m. W warunkach tereno-
wych, wysokość z której śpiewa dany osobnik, stanowi cechę behawioralną, która wraz z in-
nymi cechami jest pomocna przy oznaczaniu gatunku.
Wykrywanie gatunku
Śpiew zaroślówki jest bardzo charakterystyczny i obserwatorzy dobrze znający podobnie
śpiewające krajowe gatunki raczej nie powinni mieć problemów z jego identyfikacją. Po-
dobnie do zaroślówki może niekiedy śpiewać łozówka oraz zaganiacz H. icterina, a rzadziej
śpiewak Turdus philomelos.
Niska aktywność większości terytorialnych zaroślówek w ciągu dnia utrudnia ich wykry-
cie. Zdecydowanie najlepszą porą na wykrywanie gatunku są godziny nocne i poranne.
Większość stwierdzeń gatunku pochodzi z północno-wschodniej Polski, gdzie aktywność
obserwatorów jest szczególnie niska w porównaniu z pozostałą częścią kraju. Można więc
przypuszczać, że zaroślówka jest tam daleko liczniejsza niż wynika to z dotychczasowych
obserwacji. Znikoma liczba czerwcowych kontroli nocnych w północno-wschodniej części
kraju stanowi główny czynnik niskiej wykrywalności tego gatunku. Częstość występowania
zaroślówki stwierdzoną podczas kontroli nocnych w północnej Polsce (tab. 2) można uznać
za zaskakująco wysoką, gdyż była ona tylko nieco niższa od nielicznie występujących gatun-
ków z rodzaju Locustella iAcrocephalus.
Pewnym utrudnieniem w identyfikacji zaroślówki są nierzadkie przypadki hybrydyzacji
zaroślówki i łozówki. Koskimies (1980, 1984) regularnie notował je w południowo-wschod-
niej Finlandii. Mieszane pary najczęściej składały się z samców zaroślówek i samic łozówek,
a ich lęgi – przynajmniej w części – kończyły się sukcesem. Niektóre mieszańce z tych lęgów
powracały na powierzchnię badawczą w kolejnych latach i wykazywały pośrednie cechy fe-
notypowe, a jeden z samców miał pośredni śpiew. Samica – mieszaniec A. dumetorum ×A.
palustris – wyprowadziła lęg sukcesem, kojarząc się z samcem zaroślówki, co świadczy o
możliwości występowania mieszańców wstecznych. Mieszane pary, które wyprowadziły
młode, stwierdzono w roku 1996 w Norwegii (Høyland et al. 2000) i w roku 1998 w Holan-
dii (van Loon & Keijl 2001). Dotychczas w Polsce jedyną mieszaną parę A. dumetorum ×A.
palustris obserwowano 5.07.2007 w Szkarpawie na Żuławach Wiślanych. Udokumentowa-
263
Rys. 6. Liczba wiosennych stwierdzeń zaroślów-
kiwPolsceiwEuropieŚrodkowo-zachodniej w
kolejnych okresach 3-letnich (dane z lat
1976–2008)
Fig. 6. Number of the spring Blyth’s Reed War-
bler records in Poland (1) and central-western
Europe (2) in subsequent three–year periods
(1976–2008)

nym przez analizę mtDNA przypadkiem mieszańca zaroślówki i łozówki jest osobnik stwier-
dzony w roku 2003 w południowo-wschodniej Finlandii (Lindholm et al. 2007). Samiec ten
wykazywał pośrednią między tymi gatunkami morfometrię i pośredni śpiew (www.dutchbir-
ding.nl/sounds).
Niewykrycie lęgu zaroślówki w Polsce nie musi odzwierciedlać jej rzeczywistego statusu.
Jest bardzo prawdopodobne, że gniazduje ona w północno-wschodniej części kraju, skąd
pochodzi większość stwierdzeń. Równocześnie jest to teren położony tuż koło stałych lego-
wisk zaroślówki przy wschodnim Bałtyku, co znacznie zwiększa szanse potwierdzenia jej
gniazdowania na tym obszarze. Zwiększenie aktywności obserwatorów, w szczególności w
Polsce północno-wschodniej podczas największej aktywności wokalnej (koniec maja–
początek lipca), znacznie zwiększa szanse wykrycia terytorialnych samców zaroślówek, któ-
re zwykle w dzień prawdopodobnie przebywają w swoich rewirach, jednak są milczące. Za-
lecamy prowadzenie kontroli nocnych zgodnie z metodyką stosowaną przez autorów, z
wykorzystaniem samochodu do przemieszczania się między punktami, z których prowa-
dzone są nasłuchy. Poszukiwania lęgów zaroślówki najlepiej podjąć w miejscach, gdzie
wcześniej napotkano śpiewające samce. Zaprzestanie śpiewu wcale nie oznacza, że ptak
opuścił stanowisko; może nadal pozostawać w tym miejscu, ale już znalazł partnerkę.
Schwytanie śpiewających samców w zajętych rewirach nie dostarcza informacji o gniazdo-
waniu, gdyż ptaki takie nie są jeszcze sparowane. Zaleca się więc zaniechanie ich chwytania
i poświęcenie więcej czasu na cierpliwe obserwacje w celu wykrycia lęgu. Niefortunne
schwytanie ptaka noszącego materiał na gniazdo w Jurowcach w roku 2006 zaprzepaściło
możliwość potwierdzenia pierwszego lęgu w kraju (Komisja Faunistyczna 2007).
Dziękujemy wszystkim obserwatorom, którzy zgłosili do Komisji Faunistycznej swoje obserwa-
cje zaroślówek, umożliwiając tym samym powstanie tej pracy. Poza autorami niniejszej pracy są to:
J. Bednorz, W. Biaduń, B. Brewka, M. Broniszewska, Z. Cenian, S. Chmielewski, M. Ciach, K. Da-
leszczyk, S. Dąbrowski, A. Dmoch, M. Faber, M. Furmanek, A. Goławski, J. Gotzman, A. Górski, G.
Grygoruk, A. Henel, K. Henel, M. Jaworski, Z. Kajzer, H. Kamecki, R. Kapowicz, Z. Kasprzykowski,
P. Kołodziejczyk, J. Kowalski, J. Kube, M. Lewandowski, Z. Lewartowski, P. Malczyk, T. Mokwa, J.
Nowakowski, M. Nowicki, D. Ochrymiuk, M. Ostański, C. Pióro, M. Polak, M. Polakowski, E. Puga-
cewicz, K. Roth, M. Skakuj, D. Szlama, Z. Szymocha, M. Ściborski, D. Topolski, T. Tumiel, J. Twa-
róg, Z. Wasiński, A. Wesołowski, G. Wichers, P. Wilniewczyc, D. Winiarski, A. Winiecki, S. Wit-
kowski, Z. Wojciechowski, J. Wyrwał, M. Zagalska-Neubauer, Z. Zagrodzki, M. Zielińska, P. Zieliń-
ski, K. Zub, C. Żechowski i E. Żechowski. Pertti Koskimies, Hannu Koskinen, Antero Lindholm i
Dmitrij Chudnenko udostępnili dane o fenologii pojawów i aktywności zaroślówki w Finlandii i Ro-
sji, za co im serdecznie dziękujemy.
Literatura
Augustyn A. 2008. Sprawozdanie z prac Akcji Bałtyckiej w latach 1994–2005. Not. Orn. 49:
186–202.
Bauer H.G., Bezzel E., Fiedler W. (eds). 2005. Das Kompendium der Vögel Mitteleuropas.
AULA–Verlag, Wiebelsheim.
Bednorz J. 1983. Awifauna Słowińskiego parku Narodowego z uwzględnieniem stosunków ilościo-
wych. Poznańskie Tow. Przyj. Nauk 65: 1–101.
BirdLife International. 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status.
Cambridge, UK: BirdLife International. (BirdLife Conservation Series No. 12).
Brommer J.E. 2004. The range margins of northern birds shift polewards. Ann. Zool. Fenn. 41:
391–397.
Chernetsov N., Bulyuk V.N., Ktitorov P. 2007. Migratory stopovers of passerines in an oasis at the
crossroads of the African and Indian flyways. Ringing and Migration 23: 243–251.
Cramp S. (ed.). 1992. The Birds of the Western Palearctic. 6. Oxfrod University Press.
264

Deutsche Seltenheitenkommission 2008. Seltene Vogelarten in Deutschland von 2001 bis 2005. Li-
micola 22: 249–339.
Eriksson K. 1969. On occurrence and ecology of Blyth’s Reed Warbler (Acrocephalus dumetorum)
and Marsh Warbler (A. palustris) in Finland. Ornis Fenn. 46: 157–170.
Gotzman J. 1971. Obserwacja trzciniaka ogrodowego (Acrocephalus dumetorum) pod Warszawą.
Not. Orn. 12: 31–33.
Grišanov G.V., Beljakov V.V. 2000. Nazemnye pozvonoènye Kaliningradskoj oblasti: spravoènoe po-
sobie. Kaliningradskij Universitet.
Harrop S., Quinn D. 1989. The difficulties of Reed, Marsh and Blyth’s Reed Warbler identification.
Birding World 2: 318–324.
Holmbring J.-Å. 1984. The occurrence of Blyth’s Reed Warbler, Acrocephalus dumetorum,inSwe
-
den. Vår Fågelv. 43: 211–216.
Høyland B.O., Heggland H., Mjøs A.T. 2000. Report on rare birds in Norway in 1996. By the Norwe-
gian Rarities Committee (NSKF). Vår Fuglefauna Suppl. 3: 4–24.
del Hoyo J., Elliott A., Christie D. (eds). 2006. Handbook of the Birds of the World. 11. Lynx Edicions,
Barcelona.
Hudson N. and the Rarities Committee 2008. Report on rare birds in Great Britain in 2008. British
Birds 101: 516–577.
Khokhlova T.Y., Artemev A.V. 2007. Osnovnye itogi mnogoletnevo ornitologiceskovo monitoringa v
zone koncentracji granic arealov ptic na severo-zapade Rossii (Karelia, Zaonezhye). W: Pre-
obrazhenskaya E.S. (ed.). Dynamika cislennosti ptic v nazemnych landšaftach. Materialy Rossij-
skovo naucnovo sovešcanija, ss. 60–74. Institut Problem Ekologii i Evolucji RAN, Moskva.
Komisja Faunistyczna. 1988a. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1985. Raport Komisji
Faunistycznej. Nr 2. Not. Orn. 29: 53–65.
Komisja Faunistyczna. 1988b. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1986. Raport Komisji
Faunistycznej nr 3. Not. Orn. 29: 135–149.
Komisja Faunistyczna. 1989. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1987. Raport Komisji Fau-
nistycznej nr 4. Not. Orn. 30: 57–71.
Komisja Faunistyczna. 1990. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1988. Raport Komisji Fau-
nistycznej nr 5. Not. Orn. 31: 67–85.
Komisja Faunistyczna. 1991. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1989. Raport nr 6. Not.
Orn. 32: 125–142.
Komisja Faunistyczna. 1992. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1990. Raport nr 7. Not.
Orn. 33: 111–121.
Komisja Faunistyczna. 1993. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1991. Raport nr 8. Not.
Orn. 34: 347–358.
Komisja Faunistyczna. 1994a. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1992. Raport nr 9. Not.
Orn. 35: 157–170.
Komisja Faunistyczna. 1994b. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1993. Raport nr 10. Not.
Orn. 35: 331–346.
Komisja Faunistyczna. 1995. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1994. Raport nr 11. Not.
Orn. 36: 343–358.
Komisja Faunistyczna. 1996. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1995. Raport nr 12. Not.
Orn. 37: 301–317.
Komisja Faunistyczna. 1997. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1996. Raport nr 13. Not.
Orn. 38: 291–311.
Komisja Faunistyczna. 1998. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1997. Raport nr 14. Not.
Orn. 39: 151–174.
Komisja Faunistyczna. 2000a. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1998. Raport nr 15. Not.
Orn. 41: 29–53.
Komisja Faunistyczna. 2000b. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1999. Raport nr 16. Not.
Orn. 41: 293–316.
Komisja Faunistyczna 2001. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2000. Raport nr 17. Not.
Orn. 42: 193–214.
265

Komisja Faunistyczna 2002. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2001. Raport nr 18. Not.
Orn. 43: 177–195.
Komisja Faunistyczna 2003. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2002. Raport nr 19. Not.
Orn. 44: 195–219.
Komisja Faunistyczna 2004. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2003. Raport nr 20. Not.
Orn. 45: 169–194.
Komisja Faunistyczna 2005. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2004. Raport nr 21. Not.
Orn. 46: 157–178.
Komisja Faunistyczna 2006. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2005. Raport nr 22. Not.
Orn. 47: 97–124.
Komisja Faunistyczna 2007. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2006. Raport nr 23. Not.
Orn. 48: 107–136.
Komisja Faunistyczna 2008. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2007. Raport nr 24. Not.
Orn. 49: 81–115.
Komisja Faunistyczna 2009. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2008. Raport nr 25. Not.
Orn. 50: 111–142.
Kurlavièius P. 1991. Rare and new bird species in Lithuania: this century. Acta Orn. Lituanica 4:
81–95.
Kurlavièius P., Raudonikis L. 2001. Assesment of the Lithuanian Breeding Bird Abundance, 2001. Ci-
conia 9: 92–97.
Koskimies P. 1980. Breeding biology of Blyth’s Reed Warbler Acrocephalus dumetorum in SE Finland.
Ornis Fenn. 57: 26–32.
Koskimies P. 1984. Polygyny in Blyth’s Reed Warbler Acrocephalus dumetorum. Ann. Zool. Fenn. 45:
239–242.
Koskimies P., Prednieks J. 1997. Acrocephalus dumetorum Blyth’s Reed Warbler. W: Hagemeijer
E.J.M., Blair M.J. (eds). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abun-
dance, s. 576. T&AD Poyser, London.
Lehtiniemi T., Koskimies P. 2006. The occurrence of threatened and rare bird species in Finland in
2004. Linnut 41: 28–35.
Lewington I., Alström P., Colston P. 1991. A Field Guide to the Rare Birds of Britain and Europe. Har-
perCollins Publishers, London.
Lindholm A., Bensch S., Dowsett-Lemaire F., Forsten A., Kärkkäinen H. 2007. Hybrid Marsh ×
Blyth’s Reed Warbler with mixed song in Finland in June 2003. Dutch Birding 29: 223–231.
van Loon A.J., Keijl G.O. 2001. Blyth’s Reed Warbler at Nieuwegein in June–July 1998. Dutch Bir-
ding 23: 83–85.
Malèevskij A.S., Pukinskij J.B. 1983. Pticy leningradskoj oblasti i sopriedielnych terirtorij: Istorija,
biologija i ochrana. Izdatielstvo Leningradskogo Universiteta.
Neubauer G., Sikora A. 2007. Zaroślówka Acrocephalus dumetorum. W: Sikora A., Rohde Z., Gro-
madzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas Ptaków Lęgowych Polski 1985–2004, s. 524.
Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Ryabitsev V.K. 2001. Ptitsy Urala, Priuralyia i Zapadnoj Sibirii. Jekaterinburg.
Sauer J.R., Hines J.E., Fallon J. 2008. The North American Breeding Bird Survey, Results and Analysis
1966–2007. Version 15.5.2008. USGS Patuxent Wildlife Research Center, Laurel MD.
Slack R. 2009. Rare Birds Where and When: An Analysis of Status & Distribution in Britain and Ire-
land. 1. Rare Birds Books, York.
Snow D.W., Perrins C.M. 1998. The Birds of the Western Palearctic. Concise edition. Oxford Univer-
sity Press.
Stawarczyk T. 1979. Ponowne stwierdzenie trzciniaka ogrodowego (Acrocephalus dumetorum)w
Polsce. Not. Orn. 20: 60–62.
Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro
Natura”, Wrocław.
Trnka A. 2004. Occurrence of Blyth’s Reed Warbler (Acrocephalus dumetorum) in Europe – is there
an expansion to the west of its breeding range? Sylvia 40: 119–123.
266

Trnka A., Matula J. 2004. First record of Blyth’s Reed Warbler Acrocpehalus dumetorum (Passerifor-
mes, Sylviidae) from Slovakia. Biologia, Bratislava 59: 682.
Turyn E. 1971. O rozprzestrzenianiu się trzciniaka ogrodowego (Acrocephalus dumetorum). Not.
Orn. 12: 12–18.
Viksne J. (ed.). 1989. Latvijas Ligzdojoso Puntu Atlants. 1980–1984. Riga.
Wilniewczyc P. 2005. Drugie stwierdzenie zaroślówki Acrocephalus dumetorum w Krainie Gór Świę-
tokrzyskich. Kulon 10: 65–66.
Grzegorz Neubauer, Arkadiusz Sikora
Stacja Ornitologiczna, Muzeum i Instytut Zoologii PAN
Nadwiślańska 108, 80-680 Gdańsk
grechuta@miiz.waw.pl, sikor@miiz.waw.pl
Tadeusz Stawarczyk
Muzeum Przyrodnicze UWr
Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław
stawar@biol.uni.wroc.pl
267