Content uploaded by Hacı Mehmet Alakaş
Author content
All content in this area was uploaded by Hacı Mehmet Alakaş on Dec 12, 2022
Content may be subject to copyright.
Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
Model proposal for physically ergonomic risky personnel scheduling problem: An
a
pp
lication in textile industr
y
for female em
p
lo
y
ees
Güler Aksü
t
1, Hacı Mehmet Alakaş2, Tamer Eren2* , Hikmet Karaça
m
1
1Occupational Health and Safety Department, Health Sciences Institute, Eurasia University, 61030, Trabzon, Türkiye
2De
p
artment of Industrial En
g
ineerin
g
, En
g
ineerin
g
Facult
y
, Kirikkale Universit
y
, 71450, Kırıkkale, Türki
y
e
Hi
g
hli
g
hts: Gra
p
hical/Tabular Abstract
Goal programming and
REBA method
integration
Improvement in
occupational health and
safety
Assessment of physical
stresses in the textile
sector with a high
concentration of women
employees
The scores in Table A were determined for overall body posture and arm positions for each task. The REBA
score was obtained by adding load/force, grip, and activity scores to these scores. According to the REBA
scores, the ergonomic risk of the tasks was decided.
Table A. REBA scores of tasks
Group A Group B
Task
Body
N
eck
Legs
Load / Force
Score A
Upper Arm
Lower Arm
Wrist
Grip
Score B
Score B
Activity Score
REBA Score
Collar Pre
p
aration 3 2 1 0 4 3 2 3 1 1 5 2 7
Shoulder Picking 3 2 1 0 4 3 1 2 1 5 5 1 6
Attachin
g
Collar 2 3 1 0 4 3 2 3 1 6 6 2 8
Markin
g
Attachin
g
Ta
g
s 3 3 1 0 5 2 1 2 0 2 4 1 5
Shoulder Chain 2 2 1 0 3 2 2 2 1 4 3 2 5
Sleeve Settin
g
2 2 1 0 3 3 1 2 1 5 4 1 5
Side Slash 2 2 1 0 3 3 2 2 1 6 5 1 6
Skirt Hemmin
g
2 2 1 0 3 3 2 2 1 6 5 2 7
Sleeve Hemmin
g
2 2 1 0 3 2 2 3 1 5 4 1 5
Arm End Ornament Label Attach 3 2 1 0 4 3 2 3 1 6 6 1 7
Skirt Sleeve Hemmin
g
Zi
g
za
g
3 2 1 0 4 3 2 3 1 6 6 1 7
Method Im
p
ort Business Conversion 2 2 1 0 3 4 2 2 1 7 6 2 8
Iron 3 2 1 0 4 3 2 2 1 5 5 1 6
Control 3 2 1 0 4 2 2 2 0 3 4 1 5
Installin
g
Packa
g
es and Cards 2 2 1 0 3 2 1 2 0 2 3 1 4
Purpose: It is to prevent the permanent assignment of employees to high-risk places by identifying ergonomic
risks with the REBA method within the scope of occupational health and safety in the textile sector where
women work intensively, balancing the inter-individual work duties with target programming and personnel
assignment. In this way, it is beneficial for employees to recover by providing variability in the risk levels to
which they are exposed.
Theory and Methods: In this study, the physical strains encountered in the process, starting from the sewing
section of the textile factory to packaging, were evaluated for 15 various tasks using the REBA method. Wit
h
goal programming, it was determined in which task and how long they will work, taking into account the
competencies of the employees.
Results: In the study where ergonomic physical strains were found with the REBA method, the REBA score
was found between 8 and 4 with medium and high risk. Considering the difficulties in mathematical modeling
created by goal programming, goals were generally achieved. The distribution was made without a big
difference between the tenure of the employees.
Conclusion: Within the scope of occupational health and safety, modeling using the REBA method and goal
p
rogramming process together, balancing the risk of recurrence among employees, not being assigned to high-
risk places permanently, and helping recovery by providing variability in the risk levels which they are exposed.
It also increased work efficiency by reducing work fatigue and related risks.
Ke
y
words:
Textile sector
Goal programming
REBA method
Women employee
Ergonomic risks
Article Info:
Research Article
Received: 19.02.2021
Accepted: 02.02.2022
DOI:
10.17341/
g
azimmfd.882419
Corres
p
ondence:
Author: Tamer Eren
e-mail:
tamereren@gmail.com
p
hone:+90 318 357 3576
/
1050
Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
246
Fiziksel ergonomik riskli personel çizelgeleme problemi için model önerisi: Kadın
çalışanlar için tekstil sektöründe bir u
yg
ulama
Güler Aksü
t
1, Hacı Mehmet Alakaş2, Tamer Eren2* , Hikmet Karaça
m
1
1Avrasya Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İş Sağlığı ve Güvenliği Bölümü, 61030, Trabzon, Türkiye
2Kırıkkale Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü, 71450, Kırıkkale, Türkiye
Ö N E Ç I K A N L A R
Hedef programlama ve REBA yöntemi entegrasyonu
Kadın çalışanların yoğun olduğu sektördeki fiziksel zorlanmaların değerlendirilmesi
İş sa
ğ
lı
ğ
ı ve
g
üvenli
ğ
i ka
p
samında sa
ğ
lanan i
y
ileşme
Makale Bil
g
ileri ÖZ
Araştırma Makalesi
Geliş: 19.02.2021
Kabul: 02.02.2022
DOI:
Kadınların yoğun olarak çalıştığı, emek yoğun bir endüstri olan tekstil sektöründe karşılaşılan en önemli
risklerden biri iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının temel ve ayrılmaz parçası olan ergonomik risklerdir.
Tekrarlayan hareketler, uygunsuz duruş, uzun süre aynı pozisyonda çalışma en sık karşılaşılan ergonomi
k
risklerden olup kas iskelet sistemi rahatsızlıklarına neden olmaktadır. Bu rahatsızlığın tekstil endüstrisinde
fazla görülmesi ergonomik düzenlemeye olan ihtiyacı da ortaya koymaktadır. İş rotasyonu, çalışanların farklı
p
ozisyonlarda çalışmalarına olanak tanıyarak bireysel olarak ergonomik risklerin dengelenmesini sağlar. Bu
çalışmada yüksek ergonomik risklere maruz kalan çalışanların sayısının azaltılarak iş güvenliğini ve sağlığını
iyileştirmeyi hedeflemektedir. Bu amaçla tişört üretimi yapan bir tekstil firmasında dikimden başlayara
k
p
aketlemeye kadar olan tişört üretim sürecinde yer alan 15 ayrı görevin fiziksel riskleri REBA yönte
m
i ile
b
elirlenmiştir. Hedef programlama ile matematiksel bir model oluşturularak çalışanlardaki ergonomik riski
azaltmak için haftalık iş rotasyonu ile dönüşümlü çalışmayı sağlayan personel çizelgeleme hazırlanmıştır.
Personel çizelgesi, çalışanın sağlık ve güvenlik sorunlarını azaltarak üretkenlik ve yaşam kalitesini
artıracaktır, çalışanların konsantrasyon ve iş memnuniyetini artıracaktır. Bunlara ek olarak, çalışanları
n
kalıcı olarak yüksek riskli yerlerde çalışmasını önlemektedir ve maruz kaldıkları riskleri dengeleyere
k
firmanın verimlili
ğ
ini artıracaktır.
10.17341/gazimmfd.882419
Anahtar Kelimeler:
Tekstil sektörü,
hedef programlama,
REBA yöntemi,
kadın çalışan,
ergonomik riskler
Model proposal for physically ergonomic risky personnel scheduling problem: An
a
pp
lication in textile industr
y
for female em
p
lo
y
ees
H I G H L I G H T S
Goal programming and REBA method integration
Improvement in occupational health and safety
Assessment of
p
h
y
sical stresses in the textile sector with a hi
g
h concentration of women em
p
lo
y
ees
Article Info ABSTRACT
Research Article
Received: 19.02.2021
Accepted: 02.02.2022
DOI:
One of the most important risks encountered in the textile sector, a labo
r
-intensive industry where women
work intensively, is ergonomic risks, which are the basic and inseparable part of occupational health an
d
safety practices. Repetitive movements, improper posture, working in the same position for a long time are
the most common ergonomic risks and cause musculoskeletal disorders. The high incidence of this disease
in the textile industry also reveals the need for ergonomic regulation. Job rotation allows employees to wor
k
in different positions, thus balancing individual ergonomic risks. In this study, it is aimed to improve
occupational safety and health by reducing the number of employees who are exposed to high ergonomic
risks. For this purpose, the physical risks of 15 distinct missions in the t-shirt production process from sewing
to packaging in a textile company producing t-shirts were determined by the REBA method. By creating a
mathematical model with goal programming, staff scheduling was prepared to reduce the ergonomic risk i
n
the employees, providing alternate work with weekly job rotation. As a result, the staff schedule will reduce
employee health and safety problems, increase productivity and quality of life, and increase employee
concentration and job satisfaction. In addition, it prevents employees from permanently working in high-ris
k
locations and will increase the firm's efficienc
y
b
y
balancin
g
the risks the
y
are ex
p
osed to.
10.17341/gazimmfd.882419
Ke
y
words:
Textile sector,
goal programming,
REBA method,
women employee,
ergonomic risks
*Sorumlu Yazar/Yazarlar / Corresponding Author/Authors : guleraksut@hotmail.com, hmalagas@gmail.com, *tamereren@gmail.com,
hikmet.karacam@avrasya.edu.tr / Tel: +90 318 357 3576 / 1050
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
247
1. Giriş (Introduction)
Çalışanların sağlığı ve güvenliği işletmelerin etkili ve düzgün
çalışması için önem arz etmektedir[1]. Günümüzdeki küresel
yaklaşımlar iş güvenliğini, sağlığını ve ergonomiyi iş kalitesini
iyileştirmeye, sağlıklı bir işyeri ortamı meydana getirmeye, kötü
çalışma ortamına maruz kalmayla ilişkili riskleri ortadan kaldırmaya
veya en aza indirmeye yönelik uygulamaları ve modelleri entegre
etmeye odaklanmaktadır. Uygunsuz çalışma koşulları, psikososyal,
psikosomatik, bilişsel çevre vb. ihmal edildiğinde kaçınılmaz olarak
sadece üretim ritminde eksikliklere değil, aynı zamanda kas-iskelet
sistemi rahatsızlıklarının veya bozukluklarının ortaya çıkmasına da
yol açan endişelere neden olabilmektedir[2].
İş rotasyonu, işle ilgili kas-iskelet sistemi rahatsızlıklarını önlemek
amacıyla insan temelli üretim hatlarında yaygın olarak kullanılan bir
organizasyon stratejisidir[3]. Bir çalışanın ergonomik risklere maruz
kalması üç faktöre bağlıdır. Bunlar riskin büyüklüğü, maruz kalma
süresi ve sıklığıdır. İş rotasyonu maruz kalma süresi ve frekans
faktörleri üzerinde etkili olabilir. Bu nedenle, iş rotasyonu,
tekrarlayan hareketler, yük elleçleme, yetersiz duruşlar veya
titreşimler gibi kas iskelet sistemi rahatsızlıkları ile ilişkili risk
faktörlerine karşı önleyici bir strateji olarak düşünülebilir[4].
Çalışanlar, bazı güvenlik/ergonomik tehlikelere maruz kalarak bir dizi
görevi yerine getirmek üzere görevlendirildiklerinde, tehlike
maruziyetlerinin izin verilen maruz kalma sınırını aşmaması için
periyodik olarak bu görevler arasında değiştirilebilir. Her dönemde
doğru çalışanları doğru görevlere atamak, iş sistemi verimliliğini
artırmaya da yardımcı olabilir[5].
Literatürde ergonomik personel planlaması ile ilgili yapılmış birçok
çalışma bulunmaktadır. Seçkiner ve Kurt [6] çalışmalarında minimum
zorlanma ile maksimum hizmet elde etmek için tur çizelgelerine
rotasyon çizelgelerinin entegre edilmesine dayalı bir tam sayılı
programlama modeli önermişlerdir. Rassal verilerle modelin
geçerliliğini denemişlerdir. Sato ve Coury [7] ise çalışmalarını iş
değişkenliğine maruz kalan bireyler arasında, kas-iskelet sistemi
bozukluklarına bağlı önceki hastalık izni oluşumlarının analizi
yoluyla, iş değişkenliğine maruz kalan bireyler arasında, rahatsızlık
ve efor algısı gibi nispeten kısa vadeli göstergelerle, uzun vadeli
çalışan sağlığı göstergelerini karşılaştırmak için yapmışlardır. Aptel
vd. [8] çalışmalarında kas-iskelet sistemi bozukluğu risk faktörlerini
azaltan bir iş istasyonu rotasyon sistemi tanımlamak için bir yaklaşım
önermeyi ve verimli bir sistemin kurulmasını sağlayan parametreleri
listelemeyi hedeflemişlerdir. Bunu başarmak için, iş istasyonu
rotasyonuna tabi iki elektrikli ev aletleri montaj hattında ergonomik
bir çalışma gerçekleştirmişlerdir. Bir iş istasyonu rotasyon sisteminin
başarı koşullarının daha iyi tanımlanmasına yardımcı olabilecek bir
mantık şeması önermişlerdir. Bu şemayı bağlamın ergonomik
çalışması, bilimsel bilginin entegrasyonu, rotasyon sisteminin
uygulanmasında ustalık, sonuçların değerlendirilmesi ve takibi olmak
üzere dört tamamlayıcı boyuta dayandırmışlardır. Keir vd. [9]
çalışmalarında, kas aktivitesi ve eforu üzerinde kaldırma ve kavrama
arasındaki iş rotasyonunu değerlendirmeyi amaçlamışlardır. İş
rotasyonunun çalışanlar arasındaki risklere maruz kalmayı
dengelediğini, bu sayede gözlemlenen etkilerin derecesinin ilgili kas
gruplarına bağlı olduğunu doğrulamışlardır. Cuesta vd. [3]
çalışmalarında kas iskelet sistemi rahatsızlıklarıyla ilişkili önemli bir
risk faktörü olan tekrarlı hareketlerin yaşandığı çalışma
ortamlarındaki kas iskelet sitemi rahatsızlıklarını önlemeyi amaçlayan
rotasyon programları elde etmek için genetik bir algoritma
sunmuşlardır. Otto ve Scholl [10] çalışmalarında çalışanlar arasında
ergonomik riskleri dengeleyen etkili iş rotasyonu programları
oluşturmanın yollarını incelemişlerdir. Sorunun pratik önemini,
otomobil endüstrisinden örnekler üzerinde kapsamlı bir şekilde
tartışarak ergonomik iş rotasyonu çizelgeleme problemini
sunmuşlardır. Huang ve Pan [11] çalışmalarında bir RGB-D kamera
sistemi kullanarak otomatik olarak tahmin edilen, bireysel
antropometrik ölçümlere dayalı ergonomik bir iş rotasyonu stratejisi
sunmuşlardır. İş atama kararlarını, her birinin ayrıntılı özelliklerine
göre belirlemişlerdir. Atamada her iş istasyonunun çevresel
kısıtlamaları ve her operatörün öngörülen insan boyutlarını dikkate
almışlardır. Deneylerin sonuçları, önerilen sistemin ortalama
ergonomik riskleri ve yüksek riskli çalışma koşullarına maruz kalan
operatörlerin sayısını büyük ölçüde azaltarak endüstriyel güvenliği ve
sağlığı iyileştirebileceğini ortaya koymuşlardır. Song vd. [12]
çalışmalarında, genel iş yükünü azaltma yaklaşımı ile kas-iskelet
sistemi bozukluklarını en aza indirmeyi amaçlayan bir tür iş rotasyon
algoritması önermişlerdir. Vangelova vd. [13] çalışmalarında
vardiyalı çalışan yayın mühendislerindeki kas iskelet sistemi
rahatsızlıklarının oranını ve belirtilerini ortaya çıkarmayı
hedeflemişlerdir. Farklı vardiyalı çalışma programlarında çalışan 168
yayın mühendisinin işyerlerinin iş analizi ve ergonomik
değerlendirmesini yapmışlardır. Ergonomik ve iş organizasyonu
problemi, iki monitörde eşzamanlı çalışma ve vardiya sırasında işyeri
değişikliklerini problem olarak tespit etmişlerdir. Yayın personelinde
stres, yorgunluk ve sağlık risklerini azaltmak için işyeri ergonomisini
ve iş organizasyonunu iyileştirmeye yönelik önlemler önermişlerdir.
Mossa vd. [14] çalışmalarında yüksek sıklıkta tekrarlı, düşük yüklü
manuel görevler (örneğin, montaj hatları) ile karakterize edilen
çalışma ortamlarında optimum iş rotasyonu programlarını bulmayı
amaçlayan OCRA tabanlı bir karma tamsayı doğrusal olmayan
programlama modeli önermişlerdir. Model, sistemin üretim oranını en
üst düzeye çıkarmayı, insan iş yüklerini kabul edilebilir sınırlar içinde
birlikte azaltmayı ve dengelemeyi amaçlamaktadır. Wongwien ve
Nanthavanij [5] çalışmalarında çok amaçlı ergonomik işgücü
çizelgeleme problemini üç amaç ile formüle etmişler. Bunlar
kullanılan çalışan sayısını en aza indirmek, toplam çalışan-görev
uyum puanını en üst düzeye çıkarmak ve toplam çalışan-görev
değişimini en aza indirmek şeklindedir. Tamsayı doğrusal
programlama modeli ve sezgisel prosedürün, küçük ve büyük çok
amaçlı ergonomik iş gücü çizelgeleme problemlerini çözmek için
kullanılabileceği sonucuna ulaşmışlardır. Otto ve Battaia [15]
çalışmalarında montaj hattı dengeleme ve iş rotasyonu planlaması için
fiziksel ergonomik riskleri içeren optimizasyon modellerini
incelemişlerdir. Montaj hatlarındaki ergonomik risklerin, iş
görevlerinin planlanmasında dikkate alınması durumunda önemli
ölçüde azalabileceği sonucuna ulaşmışlardır. Dickhout vd. [16]
çalışmalarında, bir kadın popülasyonunda kas yorgunluğu
göstergeleri üzerindeki etki için işlevsel olarak farklı iki görev
arasında dönüşümlü, tek bir göreve devam etme ve değişen görev
sırasını değerlendirmişlerdir. İş rotasyonu etkinliğinin, kısmen farklı
kas gruplarını içeren görevlerin seçilmesine bağlı olduğu sonucuna
ulaşmışlardır. Şenyiğit ve Atici [17] çalışmalarında kas iskelet sistemi
rahatsızlıklarına neden olan ergonomik risklerin makine planlaması
üzerindeki etkisi analiz etmişlerdir. Hızlı Üst Ekstremite
Değerlendirmesini (Rapid Upper Limp Assessment, RULA) kas
iskelet sistemi rahatsızlıklarını değerlendirmek için kullanmışlardır.
Ergonomik riskler, atama problem modelinde bileşik bir risk indeksi
olarak tasarlanmıştır. Tasarlanan atama problem modellerini LINGO
yardımı ile çözmüşlerdir. Hochdörffer vd. [18] çalışmalarında her bir
rotasyon turu için zamanlama problemini aşamalı olarak çözen ve
bütün bir iş günü için bütünsel bir iş rotasyonu çizelgesi oluşturan
doğrusal programlama tabanlı bir buluşsal yöntem kullanmışlardır.
Kısa vadeli personel planlamasına sunulan yaklaşım, VBA tabanlı bir
yazılım prototipinde uygulamışlar ve bir Alman otomotiv üreticisinin
son montaj hattında test etmişlerdir. Moussavi vd. [19] matematiksel
bir model kullanarak optimal bir iş rotasyonu dizisi tasarlayarak
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
248
günlük iş yükünü hafifletmeyi amaçlamışlardır. Çalışmaları iki ana
adımdan oluşmaktadır. İlki, farklı işlerin fiziksel iş yükünü
değerlendirmek için iş istasyonlarının ergonomik bir analizidir. Her
işin fiziksel iş yükünü belirlemek için şirket içi bir risk değerlendirme
yöntemi kullanmışlardır. İkinci adımda, iş rotasyonunu planlamak ve
kümülatif iş yükünü optimize etmek / dengelemek için matematiksel
bir model geliştirmişler. Önerilen iş rotasyonu stratejisi, rotasyonun
gruplar arasında değil, yalnızca belirli gruplar içinde gerçekleştiğini
dikkate alarak, çalışanlar arasında günlük kümülatif iş yükünün
dağılımını ve sapmasını azalttığı sonucuna ulaşmışlardır. Karhula vd.
[20] çalışmalarında ergonomik vardiya çizelgeleme kurallarının
uygulanmasının sosyal ve sağlık hizmeti çalışanlarının çalışma saati
özelliklerini değiştirip değiştirmediğini anket yanıtlarına göre bir
müdahale grubunu bir kontrol grubuyla karşılaştırmışlardır. Neag vd.
[21] çalışmalarında, üretim sistemlerindeki çalışma koşullarının
iyileştirilmesi için disiplinlerarası bir yaklaşım önermişlerdir.
İşyerlerindeki ergonomik risk değerlendirmesine göre riskleri
iyileşme süresi, iş rotasyonu ve tekrarlanan görev olarak
belirlemişlerdir. Savino vd. [22] çalışmalarında bir işçinin ergonomik
maruziyetinin işgücü tahsisinin sonuçlarını ve üretim performansları
üzerindeki göreceli etkisini nasıl etkileyebileceğini araştıran işgücü
planlama problemini ele almışlardır. Adem ve Dağdeviren [23]
çalışmalarında el kol titreşimi ile ilgili meslek hastalıkları risklerini
ergonomik matematiksel modelleri kullanarak optimum iş rotasyon
çizelgeleri üreterek nasıl en aza indirilebileceklerini araştırmışlardır.
Modellerini formüle etmek için tamsayı programlama yaklaşımını
kullanmışlardır. Önerdikleri modellemede, üretim ortamlarının hem
ergonomik hem de geleneksel yönlerini dikkate almışlardır. Ayrıca
çalışanların beceri düzeyi ve izin günü tercihlerini de toplam sistem
verimliliği için göz önünde bulundurmuşlardır. Yaptıkları
modellemenin çalışanlara ve işverenlere sadece iş sağlığı ve güvenliği
açısından değil ekonomik açıdan da fayda sağlayacağını ortaya
koymuşlardır. Adem ve Dağdeviren [24] çalışmalarında çalışma
ortamında karşılaşılan en önemli fiziksel risk etmenlerinden biri olan
termal konfor açısından çalışanların bu riski paylaşması amaçlı
ergonomik iş çizelgeleme temelinde matematiksel bir model
önermişlerdir. Yapılan iş ataması ile çalışanların termal açıdan
rahatsız olmayacakları sonucuna ulaşmışlardır.
Literatürdeki çalışmalar incelendiğinde kadınların yoğun olarak
çalıştığı sektörlerde ergonomik personel planlamasına yönelik
çalışmalarda REBA ve hedef programlama yönteminin birlikte
yapıldığı çalışmaya rastlanmamıştır. Tekstil sektörü Türkiye’nin en
gelişmiş sektörlerinden biri olup sanayide istihdam edilen kadınların
büyük yoğunluğunu oluşturmaktadır. Bu sektörde de kadınların
çoğunluğu dikimhane bölümünde çalışmaktadır. Emek yoğun
üretimin yapıldığı bu sektörde tekrarlayan hareketler, uzun süre aynı
pozisyonda çalışmak, uygunsuz duruş görülen en sık ergonomik
risklerdir. Kadınlara yönelik yapılan araştırma sayısı azdır. Kadınlarla
ilgili olan bu çalışmada tekstil fabrikası kesimhane, dikimhane, kalite
kontrol, ütü, baskı, paketleme ve sevkiyat olmak üzere altı bölüme
ayrılmıştır. Çalışma kadınların yoğun olarak çalıştığı dikimhanedeki
görevlerden başlanarak paketleme bölümüne kadar olan görev
sıralamasındaki ergonomik riskler belirlenerek ergonomik görev
ataması yapılmıştır.
Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Girişi takip eden ikinci
bölümde uygulamada kullanılan REBA ve hedef programlama
yöntemlerinin uygulama adımları anlatılmıştır. REBA yöntemi ile
elde edilen risk skorlarının hedef programlama yöntemi ile
matematiksel model oluşturulmasıyla elde edilen sayısal sonuçların
paylaşıldığı üçüncü bölüm uygulamadır. Dördüncü bölümde
çalışmada elde edilen sonuçlar paylaşılarak gelecekte nasıl çalışmalar
yapılacağı konusunda önerilerde bulunulmuştur.
2. Kullanılan Yöntemler (Methods Used)
Uygulamada REBA ve hedef programlama yöntemleri kullanılmıştır.
Çalışanların ergonomik fiziksel zorlanmaları 15 ayrı görev için REB A
yöntemi ile bulunmuştur. Çalışanların niteliklerine göre hangi
görevde ne kadar süre çalışacakları iş süreleri eşit olacak şekilde hedef
programlama ile belirlenmiştir.
2.1. Hızlı Tüm Vücut Değerlendirme-REBA
(Rapid Entire Body Assessment-REBA)
REBA yöntemi Hignett ve McAtamney tarafından tasarlanmış ve
geliştirilmiştir. REBA yönteminin geliştirilmesinde amaçlananlar:
1. Çeşitli görevlerde kas-iskelet sistemi risklerine duyarlı bir postüral
analiz sisteminin geliştirilmesi,
2. Bedenin, hareket düzlemlerine göre ayrı ayrı kodlanacak bölümlere
ayrılarak bölümlenmesi,
3. Statik, dinamik, hızlı değişen veya dengesiz duruşların neden
olduğu kas aktivitesi için bir puanlama sistemi sağlanması,
4. Yüklerin taşınmasında kavramanın önemli olduğu, ancak her
zaman eller aracılığıyla olmayabileceğinin yansıtılması,
5. Aciliyet göstergesi olan bir eylem seviyesinin verilmesi,
6. Minimum ekipman gerektirmesi kalem ve kağıt yöntemi olmasıdır
[25].
REBA yöntemi mesleki kas ve iskelet rahatsızlıklarına neden
olabilecek dinamik ve sabit duruşların analizini yapması, gözleme
dayalı duruş analiz metodu olması, aynı zamanda iyileştirme öncesi
ve sonrasında risklerin azalıp azalmadığını değerlendirmede
kullanılabilmesi nedeni ile tercih edilmiştir[26].
REBA yöntemi 6 adımdan oluşmaktadır[26].
Adım1. Görevin Gözlemlenmesi: Çalışma düzeni ve ortamın etkisi,
ekipman kullanımı ve işçinin risk almaya ilişkin davranışını içeren
genel bir ergonomik işyeri değerlendirmesi formüle etmek için
görevin gözlemlenmesidir.
Adım 2. Değerlendirme İçin Duruşların Seçilmesi: Sıklıkla
tekrarlanan duruş, uzun süre kalınan duruş, en fazla kuvvet ya da kas
aktivitesi gerektiren duruş, rahatsızlığa neden olduğu bilinen duruş,
kuvvet uygulanması durumunda denge sağlamasının zor olduğu
duruş, müdahaleler, kontrol önlemleri veya diğer değişikliklerle
iyileştirilme ihtiyacı en yüksek olan duruş kriterleri göz önünde
bulundurularak gözlemler sonucunda hangi duruşun analiz
edileceğine karar verilmesidir.
Adım 3. Duruşların Puanlanması: Vücut bölümlerine ayrı ayrı verilen
puanlar duruşun puanlanmasında kullanılmaktadır. Gövde, boyun ve
bacaklar için Grup A; Üst kol, ön kol ve bilekler için Grup B
puanlanmaktadır. Duruşa göre puan eklenip çıkartılabilmektedir.
REBA duruş puanlama esasları Tablo 1’de verilmiştir.
Adım 4. Puanların İşlenmesi: Gövde, boyun ve bacak puanlarından
tek bir puan elde etmek için Tablo 2’de verilen REBA-Tablo A
kullanılmaktadır. Tablo A’dan elde edilen bu puana Tablo 3’te verilen
yük/kuvvet puanı eklenerek puan A elde edilmektedir. Tablo 4’te
verilen REBA-Tablo B kullanılarak üst kol, ön kol ve bilek
puanlarından tek bir puan elde edilir. Tablo 5’te verilen kavrama
puanı eklenerek puan B elde edilir. Puan A ve puan B’de Tablo.6
REBA-Tablo C’de birleştirildiğinde puan C elde edilmektedir.
Adım 5. REBA Skorunun Belirlenmesi: Gerçekleştirilen kas
aktivitesinin tipi aktivite puanıyla Tablo 7’de temsil edilmektedir ve
bu puan C’ye eklenerek REBA puanı Tablo 8’de elde edilir.
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
249
Tablo 1. REBA Duruş Puanlaması (REBA Posture Scoring) [25]
GRUP A
Duruş/Hareket Puan Puan Değişimi
Gövde
Dik Duruş 1
Eğer yana doğru eğilme ya da
dönme hareketi varsa: +1
Fleksiyon: 0-20°
Ekstansiyon: 0-20°
Fleksiyon: 20-60°
Ekstansiyon: > 20°
2
3
Fleksiyon: > 60° 4
Boyun
Fleksiyon: 0-20°
1
Eğer yana doğru eğilme ya da
dönme hareketi varsa: +1
Fleksiyon: > 20°
Ekstansiyon: > 20° 2
Bacaklar
Ağırlık iki bacak üstünde,
yürüme ya da oturma
durumunda
1
Eğer dizlerde 30-60 arasın da
fleksiyon varsa +1
Eğer > 60 fleksiyon varsa: +2
(Ayakta durma durumunda)
Ağırlık tek bacak üstünde
dengesiz durumda 2
GRUP B
Duruş/Hareket Puan Puan Değişimi
Üst Kol/Omuzlar Sağ Sol
Fleksiyon: 0-20°
Ekstansiyon: 0-20°
Fleksiyon: 20-45°
Ekstansiyon: >20°
1
2
Eğer kol dönmüş ya da dışarı
çekilmişse: +1
Omuz yükseltilmiş durumdaysa: +1
Eğer kol desteklenmişse: -1
Fleksiyon: 45-90°
3
Fleksiyon: > 90°
4
Alt Kol/Dirsekler Sağ Sol
Fleksiyon: 60-100° 1
Fleksiyon: < 60°
Ekstansiyon: > 100°
2
Bilek Sağ Sol
Fleksiyon: 0-15°
Ekstansiyon: 0-15° 1 Bilek dönmüş durumdaysa: +1
Fleksiyon: > 15°
Ekstansiyon: > 15° 2
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
250
Tablo 2. REBA-Tablo A (REBA Table A) [25]
Gövde
Boyun
1 2 3
Bacaklar Bacaklar Bacaklar
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
1 1 2 3 4 1 2 3 4 3 3 5 6
2 2 3 4 5 3 4 5 6 4 5 6 7
3 2 4 5 6 4 5 6 7 5 6 7 8
4 3 5 6 7 5 6 7 8 6 7 8 9
5 4 6 7 8 6 7 8 9 7 8 9 9
Tablo 3.Yük/Kuvvet Değerleri (Load / Force Values) [25]
Yük/Kuvvet Skor
< 5 kg 0
5-10 kg 1
>10 kg 2
Ani ve hızlı kuvvet artışı +1
Adım 6. Kontrol Önlemlerinin Aciliyetine Göre Eylem Düzeyinin
Belirlenmesi: REBA puanı daha sonra Tablo 8’de verilen eylem
seviyelerine göre kontrol edilir. Bunlar, değişiklik yapma ihtiyacı için
artan aciliyete karşılık gelen puan gruplarıdır.
Tablo 4. REBA-Tablo B (REBA Table B) [25]
Üst Kol
Alt Kol
1 2
Bilek Bile
k
1 2 3 1 2 3
1 1 2 2 1 2 3
2 1 2 3 2 3 4
3 3 4 5 4 5 5
4 4 5 5 5 6 7
5 6 7 8 7 8 8
6 7 8 8 8 9 9
2.2. Hedef Programlama (Goal Programming)
Hedef programlama ilk olarak Charnes ve Cooper [27] tarafından ele
alınmıştır. Hedef programlama (Goal Programming, GP ) çok amaçlı
bir programlama tekniğidir. GP'nin kültürü Simon’un [28] hedefleri
tatmin etme kavramı üzerine temellendirilmiştir. Yani, dikkate alınan
her hedefe (kâr, güvenlik, üretim seviyesi, vb.) ulaşılması gereken bir
hedef veya hedef değeri verilir. Bu hedeflerden istenmeyen sapmalar
(yetersiz kâr, yetersiz veya aşırı üretim, vb.) daha sonra en aza
indirilir, en aza indirmek için kullanılan mesafe işlevi kullanılan GP
tipine bağlıdır[29]. Bu çalışmada hem REBA puan hedefleri olan üst
Tablo 5. Kavrama Değerleri (Grip Values) [25]
Derece Açıklama Sko
r
İ
y
i İ
y
i bir tutma kolu ve orta şiddette kavrama 0
Uygun El tutuşa uygun fakat ideal değil veya vücudun başka bir bölgesi ile kavrama uygun 1
Kötü El tutuşu u
yg
un olmamasına ra
ğ
men mümkün 2
Uygun Değil Zor ve güvenli olmayan tutuş, tutma kolu yok.
Vücudun başka bir bölgesi kullanılarak tutuş uygun değil 3
Tablo 6. REBA-Tablo C (REBA Table C) [25]
A Skoru B Skoru
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1 1 1 1 2 3 3 4 5 6 7 7 7
2 1 2 2 3 4 4 5 6 6 7 7 7
3 2 3 3 3 4 5 6 7 7 8 8 8
4 3 4 4 4 5 6 7 8 8 9 9 9
5 4 4 4 5 6 7 8 8 9 9 9 9
6 6 6 6 7 8 8 9 9 10 10 10 10
7 7 7 7 8 9 9 9 10 10 11 11 11
8 8 8 8 9 10 10 10 10 10 11 11 11
9 9 9 9 10 10 10 11 11 11 12 12 12
10 10 10 10 11 11 11 11 12 12 12 12 12
11 11 11 11 11 12 12 12 12 12 12 12 12
12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12
Tablo 7. Aktivite Skor Değeri (Activity Score Value) [25]
Aktivite Sko
r
Bir veya daha fazla vücut bölgesi sabit (Örnek: 1 dakikadan uzun süre tutma) +1
Kısa aralıklarla tekrar eden işler
(
Örnek: 1 dakikada 4’den fazla tekrar eden iş
)
(y
ürüme hariç
)
+1
Ya
p
ılan iş duruşta hızlı ve bü
y
ük de
ğ
işikli
ğ
e neden olu
y
orsa ve
y
a sabit olma
y
an zeminde çalışı
y
orsa +1
Tablo 8. Risk Derecelendirmesi (Risk Rating) [25]
Derece REBA Skoru Risk Sevi
y
esi Önlem
0 1 İhmal Edilebilir Gerekli De
ğ
il
1 2-3 Düşük Gerekli Olabilir
2 4-7 Orta Gerekli
3 8-10 Yüksek Kısa Zaman İçerisinde Gerekli
4 11-15 Çok Yüksek Hemen Gerekli
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
251
ekstremitelerin, boyun, bel ve bacakların fiziksel risklerinin ayrı ayrı
ve birlikte minimize edilmesi hem de işçilere atanan görev sürelerinin
eşit olması istenmektedir. Birden çok amacın ele alınması nedeni ile
hedef programlama tercih edilmiştir.
Hedef programlama matematiksel gösterimi Eş. 1, Eş. 2 ve Eş. 3’te
bulunmaktadır[27].
Minimize Z ∑ d
d
(1)
Σ
axd
d
b
(2)
x,
,
… … (3)
Değişkenler
x : j. Karar değişkeni
a : i. hedefin j. karar değişkeni katsayısı
b : i. hedef için ulaşılmak istenen değer
d
: i.hedefin pozitif sapma değişkeni
d
: i.hedefin negatif sapma değişkeni
Hedef programlama modelinin kullanıldığı başlıca uygulama alanları;
işgücü planlaması, elektronik politika analizleri, üretim planlaması,
finansal analiz, çevrenin korunması, akademik planlama, ulaştırma ve
lojistik, reklam programlarının planlanması, sağlık hizmetlerinin
planlanması, kuruluş yeri seçimi pazarlama stratejilerinin
planlanmasıdır[30].
3. Uygulama (Application)
Bu çalışmada bir tekstil firmasında çalışanların ergonomik koşullar da
göz önüne alınarak bir haftada hangi işlerde ne kadar süre çalışmaları
gerektiği belirlenmiştir. Ele alınan problemin çözümünde izlenen
adımlara bu bölümde yer verilmiştir.
3.1. Problemin Tanımlanması (Problem Definition)
Çalışma Yozgat sınırları içerisindeki bir tekstil fabrikasında
yapılmaktadır. Tekstil firması kesimhane, baskı, dikimhane, ütü,
kalite kontrol, paket ve sevkiyat olmak üzere altı bölüme
ayrılmaktadır. Dikimhaneden paketlemeye kadar 270 çalışanı olup, 15
ayrı görevi yerine getirmektedir. Bu işyerinde kadınlar yoğun olarak
çalışmakta olup özellikle dikimhane bölümünde daha çoktur, bundan
dolayı fiziksel zorlanmalarda daha fazladır. Aynı zamanda yüksek
efor ve güç gerektiren işlerde de kadınların çalışması
gerekebildiğinden zorlanmanın dikkate alınarak personellerin uygun
görevlere atamasının yapılması daha da önem kazanmaktadır. Bu
husus dikkate alınarak her görevdeki ergonomik fiziksel zorlanmalar
REBA metodu kullanılarak hesaplanmıştır. Bulunan değerler dikkate
alınarak her bir çalışanın fiziksel zorlanması ve çalışanlara atanan iş
süreleri eşit olacak şekilde çalışanların hangi görevde ne kadar süre
çalışacakları belirlenmiştir. Çalışanların çalışacağı görevler
belirlenirken yetkinlikleri dikkate alınarak yetkinliği olmayan işe
atama yapılmamıştır.
3.2. Verilerin Toplanması (Data Collection)
İşyerinde günlük ortalama 22000 adet tişört üretilmektedir. İşyeri
günlük net 510 dakika ve haftada 5 gün çalışmaktadır. İşyerindeki her
bir görev için REBA puanları hesaplanmıştır ve Tablo 9’ da
verilmiştir. Ayrıca her bir görevin ortalama süresi gözlemlerle
belirlenmiştir ve Tablo 10’ da yer almaktadır. Her bir personelin
yeteneği dikkate alınarak çalışabileceği görevler belirlenerek Tablo
11’de sunulmuştur.
3.3. REBA Yöntemi Uygulaması (REBA Method Application)
REBA, sağlık hizmetleri ve diğer hizmet endüstrilerinde bulunan
öngörülemeyen çalışma duruşlarının türünü değerlendirmek için
geliştirilmiştir. Vücut duruşu, kullanılan kuvvetler, hareket veya
eylem türü, tekrar ve eşleşme hakkında veriler toplanır. Eylemin
yapılması gereken risk ve aciliyet düzeyine ilişkin bir gösterge
vermek için nihai bir REBA puanı oluşturulur[31]. REBA Skorlama
Algoritması Şekil 1’de verilmiştir. REBA puanları belirlenen her bir
görev için hesaplanarak Tablo 9’da gösterilmiştir.
3.4. Hedef Programlama ile Problemin Modellenmesi
(Modeling the Problem with Goal Programming)
Tekstil fabrikasındaki çalışanların hangi işte kaç dakika
çalışacaklarını belirlemek için problemin hedef programlama modeli
kurulmuştur. Modelin parametreleri ve karar değişkenleri şu
şekildedir.
İndisler
𝑖: Personel
𝑗 : Görev
Parametreler
P: Toplam personel sayısı
N: Toplam görev sayısı
𝑅: j. görevin REBA puanı
𝐴: j. görevin REBA A puanı
𝐵
: j. görevin REBA B puanı
W: Haftalık çalışma süresi
H: Bir işçiye bir görevde atanması gereken minimum
𝑇
: j. görev için haftalık yapılması gereken toplam
Süre
iş miktarı(dk.)
𝐻𝑅 :REBA puan hedefi
𝐻𝐵 :REBA B puan hedefi
𝐻𝐴 :REBA A puan hedefi.
M: Büyük bir sayı
Karar değişkenleri
𝑥 :i.personelin j.görevde çalışma süresi
𝑑
: REBA A puan hedefinden negatif sapma
𝑑
: REBA A puan hedefinden pozitif sapma
𝑑
: REBA B puan hedefinden negatif sapma
𝑑
: REBA B puan hedefinden pozitif sapma
𝑑
: REBA puan hedefinden negatif sapma
𝑑
: REBA puan hedefinden pozitif sapma
𝑑
: i. personel ile i+1. personelin çalışan süreleri arasındaki farkın
negatif sapma
𝑑
: i. personel ile i+1. personelin çalışan süreleri
𝑦: 1, eğer i personeli j görevinden H dakika veya arasındaki farkın
pozitif sapma daha fazlası atanırsa; 0, diğer durumlarda
Kısıtlar:
Kısıt 1: Bir işçi bir göreve atanacak ise en az H dakika bu işe
atanmalıdır. Bu problem için H=240 dk. olarak kabul edilmiştir. Bu
değer bir vardiyanın yarısına denk gelmektedir ve şirket verimli bir
çalışma için bir işçinin bir görevde minimum çalışma süresi olarak
belirlemiştir (Eş. 4 ve Eş. 5).
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
252
Şekil 1. REBA Skorlama Algoritması (REBA Scoring Algorithm) [25]
Tablo 9. Görevlerin REBA puanları (REBA scores of Tasks)
Grup A Grup B
Görev
Gövde
Boyun
Bacaklar
Yük/Kuvvet
Puan A
Üst Kol
Alt Kol
Bilek
Kavrama
Puan B
Puan C
Faaliyet Puanı
REBA Puan
Yaka Hazırlama 3 2 1 0 4 3 2 3 1 1 5 2 7
Omuz Alma 3 2 1 0 4 3 1 2 1 5 5 1 6
Yaka Takma 2 3 1 0 4 3 2 3 1 6 6 2 8
İşaret Alma Etiket Takma 3 3 1 0 5 2 1 2 0 2 4 1 5
Omuz Zincir 2 2 1 0 3 2 2 2 1 4 3 2 5
Kol Takma 2 2 1 0 3 3 1 2 1 5 4 1 5
Yan Çatma 2 2 1 0 3 3 2 2 1 6 5 1 6
Etek Reçme 2 2 1 0 3 3 2 2 1 6 5 2 7
Kol Reçme 2 2 1 0 3 2 2 3 1 5 4 1 5
Kol Ucu Süs Etiket Takma İşaret Alma 3 2 1 0 4 3 2 3 1 6 6 1 7
Etek Kol Reçme Zikzak 3 2 1 0 4 3 2 3 1 6 6 1 7
Meto Alma İş Çevirme 2 2 1 0 3 4 2 2 1 7 6 2 8
Ütü 3 2 1 0 4 3 2 2 1 5 5 1 6
Kontrol 3 2 1 0 4 2 2 2 0 3 4 1 5
Paket ve Kart Takma 2 2 1 0 3 2 1 2 0 2 3 1 4
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
253
𝑥 𝑀𝑦
∀𝑖, 𝑗 (4)
𝐻𝑥
𝑀1𝑦
∀𝑖, 𝑗 (5)
Kısıt 2: Bir görev için ihtiyaç duyulan işçilik miktarının sağlanmalıdır
(Eş. 6).
∑𝑥
𝑇
∀𝑗 (6)
Kısıt 3: Bir işçiye toplam çalışma süresinden daha fazla sürede iş
atanmaması Eş. 7 ile sağlanmıştır.
∑𝑥
𝑊 ∀𝑖 (7)
Hedef kısıtları Eş. 8-Eş. 11’de verilmiştir.
Hedef 1: REBA puan hedefi kısıtı. Bu çalışmada HR=6 olarak
alınmıştır. Hedef değeri görevlerin ortalama REBA puanları
hesaplanarak bulunmuştur.
∑𝑥 ∗𝑅
/𝑊 𝑑
𝑑
𝐻𝑅 ∀𝑖 (8)
Hedef 2: REBA A puan hedefi kısıtı. Bu çalışmada görevlerin
ortalama REBA A puanı hesaplanarak HA=4 olarak bulunmuştur.
∑𝑥 ∗𝐴
/𝑊 𝑑
𝑑
𝐻𝐴 ∀𝑖 (9)
Hedef 3: REBA B puan hedefi kısıtı. Bu çalışmada görevlerin
ortalama REBA B puanı hesaplanarak HB=5 olarak bulunmuştur.
∑𝑥 ∗𝐵
/𝑊 𝑑
𝑑
𝐻𝐵 ∀𝑖 (10)
Hedef 4: İki işçiye atanan görev sürelerinin toplamının farkının sıfır
olması hedefi
∑𝑥 𝑥
,𝑑
𝑑
0 ∀𝑖/1 (11)
Amaç fonksiyonu: Hedeflerden sapmaların minimizasyonunu
içermektedir. Ergonomik zorlanmaları dikkate alan hedef 1,2 ve 3’ten
pozitif sapmayı ve görev sürelerinin farklılığını içeren hedef 4’ten
hem pozitif hem de negatif sapmayı minimize etmek amaçlanmıştır
(Eş. 12).
𝑀𝑖𝑛 ∑𝑑
𝑑
𝑑
𝑑
𝑑
(12)
3.5. Sayısal Sonuç ve Değerlendirmesi
(Numerical Results and Evaluation)
Hedef programlama modeli ILOG Cplex optimization 12.10 programı
ile modellenmiştir. Model Intel(R) Core F(TM) i7-1065G7 CPU @
1.30GHz 1.50 GHz işlemcili 8 GB ram içeren bir bilgisayarda
çözülmüştür. Modelin çözümü sonucunda zorlanmaları dikkate alan
hedeflerin genel olarak tutturulduğu görülmektedir. Hedef 1
değerinden 19 çalışan için toplamda 5.19 ve hedef 3 değeri için de 15
çalışan için toplamdan 6,11 pozitif sapma gerçekleşmektedir. Diğer
çalışanlar ve hedef 2’den sapma meydana gelmemiştir ve istenen
şekilde ergonomik görev ataması yapılmıştır. Bu sonuca göre,
çalışanlara belirlenen hedeften daha fazla zorlanmaya sebebiyet
verecek bir atama yapılmamıştır. Ancak, atanan sürelerin eşit olmasını
sağlamak için oluşturulan hedef 4’te toplam 454 dakika gibi küçük bir
sapma değeri ile hedef programlama modelinin sonucu elde
edilmiştir. Bu sapma miktarı çalışan sayısına oranlandığında ise 1.68
dakika çıkmaktadır. Bu sonuç değerlendirildiğinde ise çalışanların
görev süreleri arasında çok büyük farklılıklar olmadan bir dağılım
yapıldığını göstermektedir. Ayrıca ortalama verimlilik düzeyi de %89
çıkmaktadır. Ortalama verimlilik değerinin hesaplamasında işçilere
atanan ortalama iş süresi toplam haftalık çalışma süresine oranlanarak
hesaplanmıştır. Makalede işçilere atanan ortalama iş süresi haftalık
2280 dakika ve bir işçinin toplam haftalık çalışma süresi 2550
dakikadır. El emeğine dayalı yoğun bir üretimde bu verimlilik düzeyi
gayet iyi bir seviyededir. Her bir çalışana atanan görev süresini içeren
atamalar Tablo 12’de verilmiştir.
Bu çalışmada hedef programlama kullanılması ile dört hedef aynı
anda optimize edilmiştir. Bu modelde yöneticilerin görüşlerine göre
hedeflerin ağırlıkları eşit alınmıştır. Eğer çalışılan sektörde üst
ekstremiteler daha fazla kullanılıyor ise ilgili hedefin ağırlığı daha
yüksek alınabilir. Bunun tersi olarak vücudun bel, boyun ve bacak
kısımları işte daha fazla kullanılıyor ise ilgili hedefin ağırlığı daha
yüksek alınabilir. Ayrıca işçilerin çalışma sürelerinin dengeli olması
işçi memnuniyeti açısından önemine göre yöneticiler bu hedefin
ağırlığını da diğer hedeflerle kıyaslayıp daha farklı ağırlık verebilirler.
Geliştirilen model yöneticilere işin yapısına ve zorluğuna göre amaç
fonksiyonundaki ağırlık değerlerini değiştirmesine imkân
sağlamaktadır. Böylelikle hem idari talepleri yerine getirmeye hem de
personel memnuniyetini sağlamada yardımcı olmaktadır.
Bu sonuçlara göre her ne kadar işçilerin hangi görevde bir haftada ne
kadar süre çalışmaları belirlenmiş olsa da yöneticilerin üretimin
düzenli işleyişini sağlamak için işçilerin görevler arasındaki
rotasyonunu iyi takip etmelidir. Herhangi bir aksamanın yaşanmaması
Tablo 10. Görev Süreleri (Task Durations)
Görev No Görev Adı Süre dakika
1 Yaka Hazırlama 0,273
2 Omuz Alma 0,218
3 Yaka Takma 0,273
4 İşaret Alma Etiket Takma 0,262
5 Omuz Zinci
r
0,273
6 Kol Takma 0,524
7 Yan Çatma 0,709
8 Etek Reçme 0,273
9 Kol Reçme 0,436
10 Kol Ucu Süs Etiket Takma İşaret Alma 0,240
11 Etek Kol Reçme Zikza
k
0,295
12 Meto Alma İş Çevirme 0,240
13 Ütü 0,655
14 Kontrol 0,491
15 Paket ve Kart Takma 0,436
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
254
için işçinin ne kadar süre o görevde çalışacağının yanında ne zamanlar
çalışacağı da önem arz etmektedir. Bunun yanında çalışırken rotasyon
ile işçinin yorgunluğu ve ergonomik zorlanması da azaltılabilir.
Haftalık olarak dengelenen ergonomik riskler verilecek eğitimler
vasıtası ile işçilerin yetkinlikleri artırılıp dönemler içerisinde farklı
görevlerde çalışmaları sağlanarak da dengelenebilir. Böylelikle
işçilerin rotasyonu genişletilmiş ve ergonomik risk daha azaltılmış
olacaktır. Yöneticilere ergonomik zorlanmaları azaltmak için
öncelikle REBA puanı yüksek olan görevleri inceleyip düzenleme
yapmaları şarttır. Yeterli düzenlemeler yapılmaz ise yüksek
ergonomik risklerden dolayı işçilerin zorlanmaları da yüksek
olacaktır.
Tablo 11.Göreve Atanabilecek Personel Listesi (List of Personnel to Be Appointed)
Görev Göreve Atanabilecek Personeller Görev Göreve Atanabilecek Personeller
Yaka Hazırlama
1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16- 17-18-19-20-21-22-23-
24-25-26-27-28-29-30-31-32-33-34-35-36-37-38-39-40-41-42-43-
44-45-46-47-48- 49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-59-60-61-62-
63-64-65-66-67-68-69-70-71-72-73-74-75-76-77-78-79-80-81-82-
83-84-85-86-87-88-89-90-91-92-93-94-95-96-97-98-99-100-101-
102-103-104-105-106-107-108-109-110-111-112-113-114-115-
116-117-118-119-120-121-122-123-124-125-126-127-128-129-
130-131-132-133-134-135-136-137-138-139-140-141-142-143-
144-145-146-147-148-149-150-151-152-153-154-155
Omuz Alma
1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23-
24-25-26-27-28-29-30-31-32-33-34-35-36-37-38-39-40-41-42-43-
44-45-46-47-48-49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-59-60-61-62-63-
64-65-66-67-68-69-70-71-72-73-74-75-76-77-78-79-80-81-82-83-
84-85-86-87-88-89-90-91-92-93-94-95-96-97-98-99-100-101-102-
103-104-105-106-107-108-109-110-111-112-113-114-115-116-
117-118-119-120-121-122-123-124-125-126-127-128-129-130-
131-132-133-134-135-136-137-138-139-140-141-142-143-144-
145-146-147-148-149-150-151-152-153-154-155
Etek Kol
Recme Zikzak
146-147-148-149-150-146-147-148-149-150-151-152-153-154-
155-156- 157-158-159-160-161-162-163-213-214-215-216-217-
218-219-220-221-222-223-224-225-226-227-228-229-230-231-
232-233-234-235-236-237-238-239-240-241-242-243-244-245-
246-247-248
Kol Ucu Süs
Etiket Takma
İşaret Alma
146-147-148-149-150-146-147-148-149-150-151-152-153-154-
155-156-157-158-159-160-161-162-163-213-214-215-216-217-
218-219-220-221-222-223-224-225-226-227-228-229-230-231-
232-233-234-235-236-237-238-239-240-241-242-243-244-245-
246-247-248
Paket ve Kart Takma
1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23-
24-25-26-27-28-29-30-31-32-33-34-35-36-37-38-39-40-41-42-43-
44-45-46-47-48-49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-59-60-61-62-63-
64-65-66-67-68-69-70-71-72-73-74-75-76-77-78-79-80-81-82-83-
84-85-86-87-88-89-90-91-92-93-94-95-96-97-98-99-100-101-
102-103-104-105-106-107-108-109-110-111-112-113-114-115-
116-117-118-119-120-121-122-123-124-125-126-127-128-129-
130-131-132-133-134-135-136-137-138-139-140-141-142-143-
144-145-146-147-148-149-150-151-152-153-154-155-156-157-
158-159-160-161-162-163-164-165-166-167-168-169-170-171-
172-173-174-175-176-177-178-179-180-181-182-183-184-185-
186-187-188-189-190-191-192-193-194-195-196-197-198-199-
200-201-202-203-204-205-206-207-208-209-210-211-212-213-
214-215-216-217-218-219-220-221-222-223-224-225-226-227-
228-229-230-231-232-233-234-235-236-237-238-239-240-241-
242-243-244-245-246-247-248-249-250-251-252
Meto Alma, İş Çevirme
1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23-
24-25-26-27-28-29-30-31-32-33-34-35-36-37-38-39-40-41-42-43-
44-45-46-47-48-49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-59-60-61-62-63-
64-65-66-67-68-69-70-71-72-73-74-75-76-77-78-79-80-81-82-83-
84-85-86-87-88-89-90-91-92-93-94-95-96-97-98-99-100-101-102-
103-104-105-106-107-108-109-110-111-112-113-114-115-116-
117-118-119-120-121-122-123-124-125-126-127-128-129-130-
131-132-133-134-135-136-137-138-139-140-141-142-143-144-
145-146-147-148-149-150-151-152-153-154-155-156-157-158-
159-160-161-162-163-164-165-166-167-168-169-170-171-172-
173-174-175-176-177-178-179-180-181-182-183-184-185-186-
187-188-189-190-191-192-193-194-195-196-197-198-199-200-
201-202-203-204-205-206-207-208-209-210-211-212-213-214-
215-216-217-218-219-220-221-222-223-224-225-226-227-228-
229-230-231-232-233-234-235-236-237-238-239-240-241-242-
243-244-245-246-247-248-249-250-251
İşaret Alma
Etiket Takma
146-147-148-149-150-151-152-153-154-155-156-157-158-159-
160-161-162-163-202-203-204-205-206-207-208-209-210-211-
212-213-214-215-216-217-218-219-220-221-222-223-224-225-
226-227-228-229-230-231-232-233-234-235-236-237-238-239-
240-241-242-243-244-245-246-247-248
Omuz
Zincir
156-157-158-159-160-161-162-163-164-165-166-167-168-169-
170-171-172-173-174-175-176-177-178-179-180-181-182-183-
184-185-186-187-188-189-190-191-192-193-194-195-196-197-
198-199-200-201-202-203-204-205-206-207-208-209-210-211-212
Ütü
14-15-16-233-234-235-236-237-238-239-240-241-242-243-244-
245-246-247-248-249-250-251-252-253-254-255-256-257-258-
259-260-261-262-263-264-265-266-267-268-269-270
Kontrol
213-214-215-216-217-218-219-220-221-222-223-224-225-226-
227-228-229-230-231-232-233-234-235-236-237-238-239-240-
241-242-243-244-245-246-247-248
Etek
Reçme
156-157-158-159-160-161-162-163-164-165-166-167-168-169-
170-171-172-173-174-175-176-177-178-179-180-181-182-183-
184-185-186-187-188-189-190-191-192-193-194-195-196-197-
198-199-200-201-202-203-204-205-206-207-208-209-210-211-
212
Kol Reçme
156-157-158-159-160-161-162-163-164-165-166-167-168-169-
170-171-172-173-174-175-176-177-178-179-180-181-182-183-
184-185-186-187-188-189-190-191-192-193-194-195-196-197-
198-199-200-201-202-203-204-205-206-207-208-209-210-211-212
Yan Çatma
1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23-
24-25-26-27-28-29-30-31-32-33-34-35-36-37-38-39-40-41-42-43-
44-45-46-47-48-49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-59-60-61-62-63-
64-65-66-67-68-69-70-71-72-73-74-75-76-77-78-79-80-81-82-83-
84-85-86-87-88-89-90-91-92-93-94-95-96-97-98-99-100-101-
102-103-104-105-106-107-108-109-110-111-112-113-114-115-
116-117-118-119-120-121-122-123-124-125-126-127-128-129-
130-131-132-133-134-135-136-137-138-139-140-141-142-143-
144-145-146-147-148-149-150-151-152-153-154-155
Yaka Takma
1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23-
24-25-26-27-28-29-30-31-32-33-34-35-36-37-38-39-40-41-42-43-
44-45-46-47-48-49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-59-60-61-62-63-
64-65-66-67-68-69-70-71-72-73-74-75-76-77-78-79-80-81-82-83-
84-85-86-87-88-89-90-91-92-93-94-95-96-97-98-99-100-101-102-
103-104-105-106-107-108-109-110-111-112-113-114-115-116-
117-118-119-120-121-122-123-124-125-126-127-128-129-130-
131-132-133-134-135-136-137-138-139-140-141-142-143-144-
145-146-147-148-149-150-151-152-153-154-155
Kol
Takma
1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23-
24-25-26-27-28-29-30-31-32-33-34-35-36-37-38-39-40-41-42-43-
44-45-46-47-48-49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-59-60-61-62-63-
64-65-66-67-68-69-70-71-72-73-74-75-76-77-78-79-80-81-82-83-
84-85-86-87-88-89-90-91-92-93-94-95-96-97-98-99-100-101-
102-103-104-105-106-107-108-109-110-111-112-113-114-115-
116-117-118-119-120-121-122-123-124-125-126-127-128-129-
130-131-132-133-134-135-136-137-138-139-140-141-142-143-
144-145-146-147-148-149-150-151-152-153-154-155
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
255
Tablo 12. Personele Atanan Görev Süresi (Attendance Tenure Assigned to Personnel)
Personel No Görevler ve Çalışma
Süresi
Toplam
Atanan
Çalışma
Süresi
Personel No Görevler ve Çalışma
Süresi
Toplam
Atanan
Çalışma
Süresi
1 3(1228), 12(527),
15(1350) 2070 123 1(774), 12(1057),
15(240) 2071
2, 45, 46, 67, 69, 73, 81 12(1722), 15(348) 2070 130 12(1721), 15(350) 2071
3, 5, 9, 10, 12, 70, 74 3(1755), 15(315) 2070 133 6(265), 12(1562),
15(244) 2071
4, 8, 60, 89 3(1650), 6(420) 2070 135 2(274), 12(1557),
15(240) 2071
6, 37, 51, 62, 87, 88, 92 1(2070) 2070 145 3(1856), 3(240) 2096
7, 43, 47, 66, 76, 97, 108 2(2070) 2070 146 4(480), 11(1950) 2430
11 7(1830), 15(240) 2070 147, 148, 149, 151, 153, 154, 157 4(597), 11(1926) 2523
13, 17, 18, 44, 49, 57, 58,
68, 77, 90, 94, 99 15(2070) 2070 150 4(846), 3(1677) 2523
101 15(2070) 2070 152 3(881), 11(1642) 2523
14, 15, 16 13(2070) 2070 155 4(597), 10(1686),
11(240) 2523
19 1(1830), 15(240) 2070 156 4(643), 5(535),
10(1345) 2523
20, 22, 34, 38, 39, 48, 50,
52, 54, 63, 64, 65 6(2070) 2070 158 4(801), 5(379),
10(1343) 2523
71, 72, 78, 80, 98, 102,
103, 107 6(2070) 2070 159, 161, 162 4(597), 10(1926) 2523
21, 23, 24, 25, 26, 27, 28,
29, 30, 31, 32, 33 7(2070) 2070 160 4(526), 9(284),
10(241), 11(1472) 2523
35, 41, 42, 59, 83, 93, 95,
96, 100, 104, 109 7(2070) 2070 163 4(1182), 10(1342) 2524
36 2(713), 3(1357) 2070 164, 166, 168, 171, 172, 173, 174,
175, 179, 180, 187, 188 9(2524) 2524
40 7(1795), 12(275) 2070 190, 191, 192, 194, 196 9(2524) 2524
53 1(510), 2(1560) 2070 165, 182, 183, 189 5(2524) 2524
55 12(693), 15(1377) 2070 167 5(240), 8(370),
9(1914) 2524
56 7(240), 12(1530),
15(300) 2070 169, 170, 176, 177, 178, 181, 184,
193, 195, 197, 199, 200 5(1197), 8(1327) 2524
61 1(240), 2(510),
12(1320) 2070 201 5(1197), 8(1327) 2524
75, 84 7(1740), 12(330) 2070 185 5(717), 8(847),
9(960) 2524
79 7(1801), 6(269) 2070 186 5(2232), 8(292) 2524
82, 91 6(1830), 7(240) 2070 198 5(240), 8(350),
9(1934) 2524
85 3(240), 15(1830) 2070 202, 205, 206, 207, 208, 209, 210,
211, 212 4(1314), 8(1210) 2524
86 2(240), 3(1590),
15(240) 2070 203, 204 4(2524) 2524
105 6(927), 15(1143) 2070 213, 216, 221, 235, 237, 239, 245 11(1340), 14(1184) 2524
106 6(240), 15(1830) 2070 214, 219, 222, 224, 226 10(298), 14(2226) 2524
110 3(1755), 15(315) 2070 219, 222, 224, 231, 238, 240, 243,
244, 246 10(1340), 14(1184) 2524
111, 115, 119, 124, 132 6(2071) 2071 215, 217, 218, 220, 223, 227, 228,
230, 232, 233 15(2524) 2524
112, 126, 127, 128, 129,
131, 139, 141, 143 7(2071) 2071 225 10(240), 11(1100),
14(1184) 2524
113, 134, 136, 140, 142 1(2071) 2071 229 11(1042), 14(1482) 2524
114, 116 15(2071) 2071 234 10(727), 14(1797) 2524
117 3(1197), 6(874) 2071 236, 241, 241 13(2524) 2524
118, 144 12(1722), 15(349) 2071 247 13(840), 14(1684) 2524
120 3(240), 15(1831) 2071 248 11(415), 13(1850),
14(259) 2524
121, 125, 138 2(2071) 2071 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255,
256, 257, 258, 259, 260 13(2524) 2524
122, 137 3(1754), 15(317) 2071 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267,
268, 269, 270 13(2524) 2524
Aksüt ve ark. / Journal of the Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University 38:1 (2023) 245-256
256
Hedef değerler bu ergonomik risk değerine bağlı olduğu için ne kadar
düşük ortalama değer elde edilirse modelin sonucunda o kadar düşük
bir ergonomik risk işçilere yüklenmiş olacaktır.
4. Sonuçlar (Conclusions)
Bu çalışmada kas iskelet sistemi rahatsızlığına neden olan riskler iş
sağlığı ve güvenliği kapsamında risk değerlendirilmesine dâhil
edilmiştir. Kadınların yoğun olarak çalıştığı tekstil fabrikasının dikim
bölümünden ürünlerin paketlenmesine kadarki tişört dikim
aşamasında 15 ayrı görev belirlenmiştir. Çalışmada REBA yöntemi
ile ergonomik fiziksel zorlanmalar en uygunsuz duruşlara göre
yapılmıştır. REBA skoru 8 ile 4 arasında yüksek ve orta riskli olarak
bulunmuştur. Daha sonraki adımda iş rotasyonunu planlamak ve iş
yükünü dengelemek için hedef programlama ile REBA yönteminde
bulunan değerler, çalışan yetkinlikleri dikkate alınarak her bir
çalışanın ne kadar süre ile hangi görevde bulunacakları hedef
programlama modeli ile belirlenmiştir. Ergonomik personel
çizelgelemesinde görev akışını bozmamak için kadınların çalışmadığı
ütü bölümü ve kadınların çalıştığı bölümlerdeki erkek çalışan sayıları
da dâhil edilerek personel çalışma süresi belirlenmiştir. Kadınların
yoğun olarak çalıştığı bir endüstride iş sağlığı ve güvenliği
kapsamında REBA yöntemi ve hedef programlama yönteminin
birlikte kullanılarak ergonomik personel çizelgeleme hazırlanması
literatüre katkı sağlayacaktır.
Yapılan modelleme ile çalışanlar arasında tekrarlama riskinin
dengelenmesini, bazı çalışanların kalıcı olarak yüksek riskli yerlere
atanmasının yapılmamasını, çalışanların rotasyonla maruz kaldığı risk
seviyelerinde değişkenlik sağlanarak sürekli risk altında
çalışmalarının engellenmesi sağlanmıştır. Yapılan bu personel
planlama; iş yorgunluğu ve yorgunluğa bağlı risklerin azalmasına, iş
verimliliğinin artmasına katkı sağlamış olacaktır.
Yapılacak diğer çalışmalarda fiziksel zorlanmalarda REBA yöntemi
yerine farklı yöntemler kullanılarak hedef programlama ile birlikte
personel ataması yapılabilir. Fiziksel risklerin yanında ergonomik
faktörlere ortamdan kaynaklı riskler ve psikososyal riskler dâhil
edilebilir. Farklı sektörlerde ergonomik işgücü planlamasıyla üretim
kapasitesini en üst düzeye çıkararak işçiler için fiziksel yükün en aza
indirmeye yönelik ergonominin üretim performansları üzerine olan
etkisine yönelik araştırmalar yapılabilir.
Etik Standartlara Uygunluk: Firmadan çalışma için izin alınmıştır.
Yapılan çalışmada araştırma ve yayın etiğine uyulmuştur.
Kaynaklar (References)
1. Meenaxi, T., & Sudha, B. Causes of Musculo-Skeletal Disorder in
Textile Industry. International Research Journal of Social Sciences, 1
(4),48-50, 2012.
2. Irimie, S., & Pal, A. Advances İn Occupational Ergonomics And Risk
Management. Quality-Access to Success, 20, 549-555, 2019.
3. Cuesta, S., Diego-Mas, J., Oliver, L., & Cruz, M. A method to design
job rotation schedules to prevent work-related musculoskeletal
disorders in repetitive work. International Journal of Production
Research, 50 (24),7467-7478, 2012.
4. Diego-Mas, J. Designing Cyclic Job Rotations to Reduce the Exposure
to Ergonomics Risk Factors. International Journal of Environmental
Research and Public Health, 17 (1073),1-17, 2020.
5. Wongwien, T., & Nanthavanij, S.. Objectıve Ergonomıc Workforce
Schedulıng Under Complex Worker And Task Constraınts.
International Journal of Industrial Engineering, 24 (3), 284-294, 2017.
6. Seçkiner S., Kurt M., Workload Minimization by Integrated Tour-
Rotation Scheduling Approach, Journal of the Faculty of Engineering
and Architecture of Gazi University, 20 (2),161-169. 2005.
7. Sato, T., & Coury, H. Evaluation of musculoskeletal health outcomes in
the context of job rotation and multifunctional jobs. Applied
Ergonomics, 40, 707-712, 2009.
8. Aptel, M., Cail, F.-o., Gerling, A., & Louis, O. Proposal of parameters
to implement a workstation rotation system to protect against MSDs.
International Journal of Industrial Ergonomics,, 38 (11-12), 900-909,
2008.
9. Keir, P., Sanei, K., & Holmes, M. Task rotation effects on upper
extremity and back muscle activity. Applied Ergonomics, 42 (6),814-
819, 2011.
10. Otto, A., & Scholl, A. Reducing ergonomic risks by job rotation
scheduling. OR Spectrum, 35 (3),711-733, 2013.
11. Huang, S.-H., & Pan, Y.-C. Ergonomic job rotation strategy based on
an automated RGB-D anthropometric measuring system. Journal of
Manufacturing Systems, 33 (4), 699-710, 2014.
12. Song, J., Lee, C., Lee, W., Bahn, S., Jung, C., & Yun, M. Development
of a job rotation scheduling algorithm for minimizing accumulated
work load per body parts. Work, 53 (3), 511-521, 2016.
13. Vangelova, K., Tzenova, B., & Stanchev, V. Musculoskeletal Dısorders
In Broadcastıng Engıneers: The Role Of Ergonomıc Factors And Work
Organızatıon. Acta Medica Bulgarica, 43 (1), 39-46, 2016.
14. Mossa, G., Boenzi, F., Digiesi, S., Mummolo, G., & Romano, V.
Productivity and ergonomic risk in human based production systems: A
job-rotation scheduling model. International Journal of Production
Economics, 171, 471-477, 2016.
15. Otto, A., & Battaïa, O. Reducing physical ergonomic risks at assembly
lines by line balancing and job rotation: A survey. Computers &
Industrial Engineering. Computers & Industrial Engineering, 111, 467-
480, 2017.
16. Dickhout, K., MacLean, K., & Dickerson, C. The influence of job
rotation and task order on muscle responses in females. International
Journal of Industrial Ergonomics, 68,15-24, 2018.
17. Şenyiğit, E., & Atici, U. Scheduling with Job Dependent Learning
Effect and Ergonomic Risk Deterioration. In 2018 2nd International
Symposium on Multidisciplinary Studies and Innovative Technologies
(ISMSIT), IEEE, 1-4, 2018.
18. Hochdörffer, J., Hedler, M., & Lanza, G. Staff scheduling in job
rotation environments considering ergonomic aspects and preservation
of qualifications. Journal of manufacturing systems, 46, 103-114, 2018.
19. Moussavi, S., Zare, M., Mahdjoub, M., & Grunder, O. Balancing high
operator's workload through a new job rotation approach: Application
to an automotive assembly line. International Journal of Industrial
Ergonomics, 71, 136-144, 2019.
20. Karhula, K., Hakola, T., Koskinen, A., Lallukka, T., Ojajärvi, A.,
Puttonen, S., . . . Härmä, M. Ageing shift workers’ sleep and working‐
hour characteristics after implementing ergonomic shift‐scheduling
rules. Journal of Sleep Research, e13227, 2020.
21. Neag, P., Ivascu, L., Mocan, A., & Draghici, A. Ergonomic intervention
combined with an occupational and organizational psychology and
sociology perspectives in production systems. MATEC Web of
Conferences, 305, 00031, 2020.
22. Savino, M., Riccio, C., & Menanno, M. Empirical study to explore the
impact of ergonomics on workforce scheduling. International Journal of
Production Research, 58 (2), 415-433, 2020.
23. Adem, A., & Dağdeviren, M. A job rotation‐scheduling model for blue‐
collar employees' hand–arm vibration levels in manufacturing firms.
Human Factors and Ergonomics in Manufacturing & Service Industries,
1-17, 2020.
24. Adem A., Dağdeviren M., A Personnel Scheduling Model Containing
Thermal Comfort and Equivalent Metabolic Rate Factors, Journal of the
Faculty of Engineering and Architecture of Gazi University, 36 (1),303-
317, 2021.
25. Hignett, S., & McAtamney, L. Rapid Entire Body Assessment (REBA).
Applied Ergonomics, 31, 201-205, 2000.
26. Stanton, N., Hedge, A., Brookhuis, K., & Salas, E. Handbook of Human
Factors and Ergonomics Methods. CRC Press, 2005.
27. Charnes, A., & Cooper, W. Management models and industrial
applications of linear programming. Wiley, 1961.
28. Simon, H. A behavioural model of rational choice. The quarterly
journal of economics, 69 (1), 99-118, 1955.
29. Romero, C. Handbook of critical issues in goal programming.
Oxford:Pergamon Press,. 1991.
30. Tütek, H., & Gümüşoğlu, Ş. Sayısal Yöntemler: Yönetsel Yaklaşım.
Beta Basım Yayın,5.Baskı,İstanbul, 2008.
31. McAtamney , L., & Hignett, S. Rapid Entire Body Assessment. Human
Factors and Ergonomics Methods, 8-1, 2005.
